— Яго завуць Пты-Жэрве.
— Я нікога не спаткаў па дарозе.
Жан Вальжан выхапіў з свайго кашалька дзве манеты па пяць франкаў і, аддаўшы іх папу, сказаў:
— Для вашых бедных, бацюшка. Ведаеце, такі маленькі хлопчык, год дзесяці, з суслікам і валынкай. Ён прайшоў тут. Саваяр, ведаеце?
— Я не бачыў яго.
— Пты-Жэрве. Ці з гэтай ён вёскі, не ведаеце?
— Па вашых словах, друг мой, гэта іншаземец. Яны часам праходзяць праз нашы месцы, але іх ніхто не ведае.
Жан Вальжан адным махам выхапіў з кішэні яшчэ дзесяць франкаў і зноў даў іх папу.
— Для вашых бедных, — сказаў ён.
Потым у замяшанні дадаў:
— Бацюшка, загадайце мяне арыштаваць. Я — злодзей.
Поп сцебануў каня і ўцёк у жаху.
Жан Вальжан пабег у ранейшым напрамку.
Ён прабег такім чынам вялікую адлегласць, азіраючыся, клічачы, крычачы, але нікога не сустрэў. Два ці тры разы ён накіроўваўся да якога-небудзь прадмета, які здаваўся яму жывой істотай, але то аказваўся або куст, або камень, зарослы мохам. Нарэшце, у адным месцы, дзе сходзіліся тры дарожкі, ён спыніўся. Узышоў месяц. Ён яшчэ раз азірнуўся навакол і ў апошні раз закрычаў:
— Пты-Жэрве, Пты-Жэрве, Пты-Жэрве!
Крык яго замёр у тумане, не даўшы нават водгулля. Ён яшчэ раз прамармытаў:
— Пты-Жэрве! — але слабым, амаль бязгучным голасам. Гэта былі яго апошнія намаганні. Ногі неяк раптам падкасіліся пад ім, нібы іх зламаў страшэнны пяжар яго нячыстага сумлення. Знясілены, упаў ён на вялікі камёнь, і схапіўшыся рукамі за галаву, схіліўшы твар да каленяў, крыкнуў:
— Я — нягоднік!
Тады сэрца яго растала, і ён пачаў плакаць. Гэта было ў першы раз пасля дзевятнаццаці год.
Калі Жан Вальжан вышаў ад епіскапа, ён быў далёк ад усяго, што рабілася з ім зараз. Ён не мог вытлумачыць сабе, што адбылася ўнутры яго. Ён супраціўляўся велікадушным учынкам і ласкавым словам епіскапа. „Вы абяцалі мне зрабіцца сумленым чалавекам. Я купляю вашу душу. Я адбіраю яе ў злога духа і аддаю богу". Гэтыя словы безупынна ўзгараліся ў яго мазгах. І ім ён проці-