да таго яны паслаблі. А было, што яны гэтым займаліся цэлым баракам.
Яны стаяць ля кратаў. Калі адзін адыходзіць, яго месца адразу займае другі. Большасьць з іх маўчыць, толькі некаторыя выпрашваюць хоць-бы мундштукі ад скуранай папяросы.
Я бачу іх цьмяныя постаці. Іх бароды разьвяваюцца па ветры. Я нічога ня ведаю пра іх, акрамя таго, што яны палонныя, і іменна гэта мяне патрасае. Іх жыцьцё нязноснае. І ў ім ня было віны: калі-б я ведаў больш пра іх, як іх зваць, як яны жывуць, чаго яны чакаюць, што іх гняце, тады маё ўзрушаньне мела-б мэту і магло-б выліцца ў спачуваньне. Цяпер-жа я ў іх адчуваю толькі боль жывой істоты; страшэнную маркотнасьць жыцьця і бязжаласьлівасьць людзей.
Загад зрабіў з гэтых спакойлівых фігур нашых ворагаў, другі загад мог-бы ператварыць іх на нашых сяброў. На нейкім стале падпісалі дакумант людзі, якіх ніхто з нас ня ведае, і на шмат год нашай мэтай зрабілася тое, што раней заслугоўвала зьнявагі сьвету і вышэйшай кары. Як можна адчуваць варожасьць гледзячы на гэтых людзей з дзіцячымі тварамі і апостальскімі бародамі? Кожны унтэр-офіцэр для новабранца і кожны настаўнік для вучняў больш злы вораг, чымся яны. І ўсё-ж мы-б зноў стралялі па іх і яны па нас, калі-б яны апынуліся на свабодзе.
Я палохаюся: мне пра гэта нельга разважаць, гэты шлях вядзе ў прорву. На гэта яшчэ ня прысьпеў час, але я не хачу выпусьціць гэтай думкі, я хачу яе захаваць, замкнуць яе да таго часу, пакуль ня скончыцца вайна. Сэрца маё б’ецца хутчэй: ці ня ў гэтым мэта, тое вялікае, тое адзінае, пра што я разважаў у акопах, чаго я шукаў, як апраўданьня быцьця пасьля гэтай катастрофы ўсяго чалавецтва, ці не задача гэта для будучага жыцьця, вартага гэтых гадоў жаху?
Я вымаю свае папяросы, разломваю кожную на дзьве часткі і аддаю іх рускім. Яны кланяюцца і запальваюць іх. Цяпер на некаторых тварах мігцяць чырвоныя кропкі. Яны пацяшаюць мяне; гэта нібы маленькія акенцы ў цёмных вясковых хатах, якія даюць зразумець, што пазадзі — пакоі, поўныя ўтульнасьці.
Дні мінаюць. Адным туманным раньнем зноў хаваюць рускага: цяпер памірае амаль штодня некалькі чалавек рускіх. Я акурат стаю на варце ў момант яго пахаваньня. Палонныя сьпяваюць. Яны сьпяваюць хорам, і гэта гучыць так, нібы гэта не галасы, а арганы, якія знаходзяцца далёка ў пустцы.
