— Але, мне няма за што праклінаць! Маё жыцьцё напоўнена адною сьлепатою. Ніхто невінаваты, але няшчасьнейшы за кожнага жабрака…
— Не пачну спрачацца, — холадна сказаў стары. — Мо’ гэта й праўда. У кожным выпадку, калі табе і было-б горш, дык мо’ ты сам быў-бы лепшым.
Ён яшчэ раз зірнуў з жаласьлівасьцю ў бок дзяўчыны і выйшаў з пакою, стукаючы кулямі.
Духовы стан Пётры пасьля гэтае размовы яшчэ больш павастрэў, і ён яшчэ больш заглыбіўся ў сваю пакутлівую работу.
Іншы раз яму ўдавалася: ён знаходзіў на міг тыя адчуваньні, аб якіх казаў Максім і яны прылучаліся да яго прадстаўленьняў аб адлежнасьцях. Цёмная і сумная зямля адходзіла кудысьці ў далечыню: ён мераў яе і не знаходзіў ёй канца. А над ёю было нешта іншае… У ўспаміне пракочваўся гучны гром, уставала прадстаўленьне аб шырыні і нябесным прасторы. Пасьля гром сьціхаў, але нешта там, угары, заставалася — нешта, што радзіла ў душы адчуцьцё вялічнасьці і яснасьці. Часам гэтае адчуцьцё азначалася: да яго далучаўся Эвэлінін і матчын голас, „у якіх вочы, як неба“; тады паўставаўшы абраз, выплыўшы з далёкае глыбіні ўяўленьня і вельмі азначаны, раптам зьнікаў, пераходзячы ў іншую галіну.
Усе гэтыя цёмныя прадстаўленьні мучылі і не задавалялі. Яны каштавалі вялікіх натугаў і былі гэтак няяснымі, што наагул ён чуў толькі незадаволенасьць і тупы духовы боль, які праводзіў усе патугі хворае душы, якая дарэмна імкнулася адбудаваць паўнату сваіх адчуваньнуў.
Падыйшла вясна.
Вярстоў за шэсьцьдзесят ад сядзібы Папельскіх у бок, процілежны ад Стаўручэнкаў, у невя-
