— 111 —
Zaprysiahnuůšy šlachcic šlachcicu wiečnaje braterstwo, biaz roznicy wiery, prystupili jany da narady nad dolaj swaich bratoŭ-sielan. Nad sprawaj sielanskaj šlachta nia doŭha pracawała: adnahałosna stotysiačny sejm pastanawiŭ sielan abdarawać wiečnaj, patomnaj, z baćki na syna… niawolaj!
Literatar atkinuŭ i druhi tom praŭ tolerancyjnaj i wolelubnaj respubliki i ŭziaŭ s palicy tom zasłužonaho histostoryka Herberštejna — znajšoŭ apowieść ab hramadzianskim ładzie ŭ Biełarusi i Litwie ŭ XVI stalećci. Wiery hodny nawočny świedka apawiedaŭ ab tym, jak dwornia abdzirała narod haniebna, a niemiłasierna; jak sielanie, aproč čynša, płočenaho ů dwor, i daniny, pracawali 6 dzion u tydni na pana, a siomy — na siabie; jak zasudženyje swaim panam na śmierć sielanie pawinny byli pad prymusam sami sabie rasparywać nažom žywaty… Atkinuŭšy Herberštejna, literatar znajšoŭ toje samaje apisańnie i u Stryjkoŭskaho…
Čacki (T. I, str. 25) apawiedaje, jak za karala Zyhmonta wydano było prawo, katoraje wydziedzičało sielan z ziamli na zaŭsiody i pieredawało ziamlu sielanskuju ich panom. Lubomirski (Rol. Lud. str. 14 i 15) apawiedaje, jak była ůstanoŭlena zabarona karystaccca sielanam z lasoŭ, s palewańnia ŭ lasoch, rybałoŭstwa, bortnictwa i inš. Hety-ž aůtor na stranicach 16—19 apawiedaje dalej, jak było adabrana prawo sielanam rasparadžacca swajej ruchomaściu: biez pazwaleńnia panskaho prawo zabaraniało sielaninu pradać, abo darawać kamu ruchomuju swaju reč.
Słaŭny Andrej Fryč Modžeŭski paŭstaje proci zabiwańnia biezskarna sielan „jak sabak“ i wymahaje, kab było ŭstanoŭleno jakoje karajučaje prawo za zabojstwo sielanina šlachcicam.
Piotr Skarha kliče: „O ziamielka, jak že ty bahata krywi napiłasia, ažno ad jaje pačyrwanieła? Jakže s ciabie mnoha hałasoů Ablawych wyletaje, naklikajučy pomstu! Sielanie ů panskaj niawoli, i pan može sielanina abdzierci i zabić, ničym pierad nijakim uradam nie atkazywajučy“.
I doŭha, doŭha šukaŭ literatar patrebnaho jamu materjału ŭ historykaŭ i nawočnych świedkaŭ i… nie znachodziŭ.
III. Žałasny kaniec wiasiołaho pačatku
Minaŭ dzień za dniom, u tym že čarodzie išli i nočy, a ŭ hazeci zakazanaho artykułu ab dabradziejstwach šlachty dla sielanina nie było i nie było. Zatoje ŭ literatara ŭ tecy
