dolu, ciažka karałosia. Nie mahli že adny i tyje samyje ludzi być adnačaśnie «krepostnikami» u swajej baćkoŭščynie, a liberałami i demokratami ŭ nowa-dabytym kraju. Dyj nia znali tady ŭ Rasiei, chto i što takoje Biełaruś i biełaruski narod; nawuka naahuł stajała nizka, a tym bolš etnohrafija i historyja susiedniaho hasudarstwa. Rasiejskaje prawicielstwo, praŭda, padyjmało pytańnia relihijnyje: abaronu dyssydentoŭ i prawasłaŭnych, — tolki rabiło heta dziela palityčnych met, hłaŭnym čynam dziela skasawańnia niespakojnaho susieda — Polščy.
Što Biełaruś papała pad Rasieju, a nie pad jakoje inšaje hasudarstwo, heta byŭ zwyčajny prypadak; najbolšaj pryčynaj hetamu było hieohrafičnaje pałažeńnie našaho kraju, bo ŭ toj že samy čas druhi kutok polskaho hasudarstna — Haličyna pa tej že samaj hieohrafičnaj pryčynie papaŭ pad Aŭstryju. A tam tak sama žyło dwa-try miljony ruskaho prawasłaŭnaho narodu, zusim takoha, jak na Padolli i Wałyni, tym časam Rasiei i ŭ haławu nie pryjšło dabiwacca Haličyny, chacia, kab chacieła, mahła by lohka zamianić jaje na tuju čaść Polščy, katoraja Rasieja dastała pry razdzieli jaje.
Dastaŭšy pad swaju ŭłaść biełaruskije ziemli, Rasieja hawaryła zahranicaj, što narod tut čysta ruski, a pobač wydawalisia cyrkulary, ŭ katorych hawaryłosia ab patrebie abrusieńnia hetaho narodu. Dla abrusieńnia za Kacieryny było šmat čaho zrobleno. Kab umacawać rasiejcoŭ u Biełarusi, prawicielstwo razdawało konfiskawanyje i karaleŭskije majontki rasiejskim ludziam, naznačało rasiejskich čynoŭnikoŭ; byŭ skasawany i Litoŭski Statut. Zakony, śpisanyje ŭ Litoŭskim Statucie, wyrabilisia, jak my ŭžo wiedajem, z zwyčajowaho prawa Zachodniaj Rusi i ustanowaŭ Witoŭta; paźniej, jak raźwiwałosia samo žyćcio, tudy prypisywalisia pastanaŭleńnia sejmoŭ. Litoŭski Statut byŭ šmat lepiej apracawany i dapasawany da žyćcia kraju, čym „Ułoženija Cara Aleksieja Michajłowiča“, katorymi jaho zamianili. Hetyje „Ułoženija“ nie zdawoliwali nawat patreb rasiejskaho žyćcia, hdzie ich zawiali ŭžo z daŭnych časoŭ, bo sotni paźniejšych „Ukazoŭ“ katorymi dapaŭnialisia „Ułoženija“, rabili ich tak niejasnymi, što ŭsio addawałosia samawoli čynoŭnikoŭ, a tyje tłumačyli ich, jak sami chacieli.
Nasieleńnie kraju paśla razdziełu Polščy składałosia z dwuch čaściej: da pieršaj, wialikšaj, naležało ŭsio sielanstwo i čaść mieščanstwa — heta hruppa pa wiery dzialiłasia na prawasłaŭnych i unijatoŭ,
