За сто лет

За сто лет Аўтар: Максім Багдановіч 1911 Крыніца: http://rv-blr.com/literature/6595

Прапануем да спампаваньня!

Нарыс гісторыі беларускай пісьменнасці

Ля істокаў

Адраджэнне беларускай пісьменнасці належыць да першых гадоў XIX сталецця, калі паміж нашай краёвай шляхты патроху пачала вырабляцца інтэлігенцыя. Гэтым іменем мы адзначаем свядомых людзей, нясушчых сваю свядомасць на карысць простага народа нават і проці ўласнага інтарэсу. Такім чалавекам у тую пару быў, напрыклад, маршалак Завіша, каторы ў 1818 г. на Вільненскім шляхоцкім сейме сказаў шчырую прамову аб скасаванні прыгону, і п. Храптовіч, звольніўшы сваіх мужыкоў ад яго, і п. Бжастоўскі, што зрабіў тое ж самае, і інш. Не шмат было гэткіх людзей, але лік іх увесь час узрастаў, чаму асабліва памагала праца Вільненскага універсітэта, адчыненага ў 1803 г.

Патроху паміж нашай шляхты пачалі варушыцца новыя думкі, нараджаліся новыя паняцці, з’яўлялася ўвага да простага народа, народа беларускага. Вялізнае значэнне для ўмацавання ўсяго гэтага мела пракаціўшаеся тады па Еўропе рэха ад французскай рэвалюцыі. Незлічымымі, нявідзімымі пуцінамі прасачываўся яе дух у тагочаснае жыццё, усюды спараджаючы і гуртуючы інтэлігенцыю. Гэтая апошняя з’явілася нават у многіх даўно ўжо замёршых народаў і пачала жывую працу над развіццём іх культур, ці, іншымі славамі, над іх нацыянальным адраджэннем. Але ў нас пры надзвычайнай слабасці інтэлігенцыі і пры поўнай неразвітасці яе беларускіх нацыянальных пачуванняў, у нас, кажу я, усё абмежылася некалькімі крокамі, ды і тыя былі зроблены толькі дзякуючы дзе-якім асаблівым умовам тагочаснага жыцця. У тую пару якраз ішло гарачае змаганне маскалей з палякамі, і абое яны мусілі згадаць аб даўно ўжо забытым беларускім народзе; апрыч таго, гэтая завіруха збудзіла ў многіх людзей, найбольш са спольшчанай шляхты, пачуццё грамадзяніна, пачуццё любві да роднай старонкі; старонкай жа гэтай для іх была не Варшаўшчына, не Кракаўшчына, а наша беларуская зямля, беларускія казкі і песні, што чулі яны змалку, пушчы, азёры і рэкі нашага краю, народ беларускі, паміж каторага яны ўзгадаваліся, нават беларуская мова, да каторай была прыхільна ў хатніх гутарках старасвецкая шляхта, – усё гэтае зраслося з іх душою, і згадаўшы аб роднай старонцы, Беларусь бачылі яны.

Гэты краёвы патрыятызм выказаў сябе паміж іншым у вучоных працах, датыкаючых нашай зямлі, за што трэба сказаць дзякуй перш за ўсё Вільненскаму універсітэту, меўшаму шмат якіх бліскучых сіл. З людзей, працаваўшых па беларускай археалогіі, трэба адзначыць браццяў Тышкевічаў, Пржэздзецкага, Кіркора; з гісторыкаў – Бандтке, Лукашэвіча, Балінскага, Ліпінскага, Нарбута, Ярашэвіча, Даніловіча і інш., з этнографаў – Ліндэ, Чарноўскую, Шыдлоўскага, Фалютынскага, Мухлінскага, Галэмбёўскага, Рыпінскага, а асабліва Чачота і Зянькевіча; праўда, гэтыя вучоныя, як і ўся тагочасная польская інтэлігенцыя, лічылі Беларусь польскім краем, дый думалі, што развіваючыся, беларусы мусяць прыстаць да польскай культуры, і рана ці позна, а саліюцца-такі з польскім народам; але ўсё ж ткі яны, гаворачы аб нашым краі, так ці сяк, а памагалі вырабленню пачаткаў нацыянальна-беларускага самапачуцця між краёвай інтэлігенцыяй, а такжа і лепшаму пазнанню беларускай мовы.

У краснай пісьменнасці гэты ж самы рух выліўся ў розных творах, маляваўшых польскай мовай жыццё беларускіх сялян і дробнай шляхты, чаму з саракавых гадоў вельмі спрыяў апанаваўшы ў той час рамантычны кірунак, прадстаўнікі каторага цікавіліся народнымі творамі і народным жыццём. На страніцах журналаў пачалі з’яўляцца беларускія казкі і песні, у апавяданнях з краёвага жыцця ўвесь час спатыкаліся беларускія выразы, іншы раз гутаркі дзе-якіх асоб пераказываліся нават цаліком па-беларуску; а адсюль ужо недалёка і да чыста беларускіх твораў. Але яны не маглі мець колькі-небудзь паважнага значэння, 6о караніліся не ў шырокіх грамадзянскіх патрэбнасцях, а ў прыхільным душэўным настроі гуртка асоб, зросшыхся з польскай ці іншы раз расійскай культурай, да народа ж гэтыя творы бадай што не даходзілі; за-для гэтага аўтары іх марыць не маглі аб праўдзівым здавальненні духоўных патрэб чытачоў ці аб развіцці беларускай культуры. Цікавейшы з нашых тагочасных пісьменнікаў – Я. Чачот – у прадмове да свайго зборнічка «Ріозпкі тоіезпіасге 2-пасі №етпа...» УУ. 1845 г. сумняваецца ў тым, што беларуская мова здалее калісь зрабіцца пісьменнай. Другі беларускі паэта – Рыпінскі – так і рупіцца закрыць вочы на ўсё, што адражняе Беларусь ад Полынчы, і нават ахвяруе адну з сваіх ксёнжак «першаму з беларускіх мужычкоў, каторы наперад выўчыцца чытаць, а потым гаварыць і думаць па-польску». Адсюль робіцца зразумелым і жартаўлівы дух першых беларускіх твораў, і выпадковасць іх, і нават тое, што амаль не ўсе яны пісаліся вершамі; гэтае прыходзіцца сказаць аб першай жа ластаўцы навейшай беларускай пісьменнасці – «Энеідзе», пераробленай з украінскага.