Наш культурны стан
| Наш культурны стан Артыкул Аўтар: Антон Луцкевіч 1921 Крыніца: Наша Думка. 1921. 22 студз |
Прапануем да спампаваньня!
За колькідзесят год працы, распачатае зусім малой жменькай людзей, беларуская справа разьвівалась зь незвычайнай, неспадзяванай навет для яе пачынальнікаў шыбкасьцю. Даволі сказаць, што за гэты час народ беларускі — яшчэ ўчора народ безгалосых, бяспраўных рабоў, — народ гэты перажыў цэлую вялікую палітычную эвалюцыю і дасьпеў палітычна да таго, што падняў штандар Беларускае Народнае Рэспублікі і пачаў вялізарную, шырачэнную творчую дзяржаўную работу.
Будуецца незалежная Беларусь. Калі і як яна збудуецца — ня будзем пакуль што шукаць адказу на гэтае пытаньне. Вядома, што дзяржавы творацца і гінуць дзякуючы дзьвюм сілам: з аднаго боку іх кліча да жыцьця ўклад палітычных варункаў — і ўнутраных, і замежных; з другога — іх будуе сам народ, калі мае ў сабе даволі творчых сіл. Як уложацца палітычныя варункі, ад каторых залежыць наш дзяржаўны быт, — мы ня ведаем. Затое ведаем вельмі добра, якія сілы захаваны ў нашым народзе, з чым ён прыступае да свайго дзяржаўнага будаўніцтва.
Гаворачы аб сілах народу, трэба перш за ўсё сказаць, аб якіх сілах ідзе гутарка. Вось, кожнаму вядома, што сіл чыста фізычных у нас хватае: то ж нашых братоў не малая жменя — дванаццаць мільёнаў зь лішкам! Але пры ўсей нашай фізычнай моцы мы ўсё ж жылі соткі год у няволі, служачы чужынцам, — і толькі тады прыждалі волі, калі збудзілася ў нас чалавечая і нацыянальная сьвядомасьць, калі пачалося ў нас культурна-нацыянальнае творства. Вось жа, наш культурны стан і ёсьць тая сіла, якая можа збудаваць вольную, ні ад каго незалежную Беларусь. Аб гэтай сіле мы й гаворым і яе хочам падлічыць.
Найлепшы паказчык культурнага стану народу, паказчык багацьця яго душы і творчае моцы — гэта яго літаратура. Найлягчэйшым, найбольш разьвітым спосабам выяўленьня дум, пачуцьця і перажываньняў чалавека зьяўляецца слова — жывое або пісанае, — і вось літаратура словам пераказвае ўсе тое, што захавана ў душы чалавечай. Дый пераказвае не абы-як, а ў форме мастацкай, артыстычнай. Такім парадкам, выяўляючы абраз душы народу, літаратура сьведчыць аб разьвіцьці ў яго пачуцьця хараства-красы.
У якім жа стане знаходзіцца наша літаратура?
Ня будзем сягаць да тых першых спроб пісаць па-беларуску рэчы дыдактычныя, павучаць «народ просты» ў яго «гутарцы», чым занімаліся ў сярэдзіне першае паловы XІX сталецьця і Баршчэўскі, і Рыпінскі, і Чачот: лішне мала ў іх мастацкага элемэнту, каб яны заслугоўвалі на імя літаратуры. Але ўжо ад Дуніна-Марцінкевіча пачынаецца запраўдная беларуская адраджэнская літгратура, — літаратура, твораная сьвядомымі мастакамі. І гэта літаратура, пачынаючы ад пераказваньня ў мастацкай форме народнага жыцьця, у меру свайго разьвіцьця шукае для сябе новых мэт: ужо Багушэвіч уносіць у яе сацыяльны і сьвядома-нацыянальны элемэнт, ужо Карусь Каганец зварочвае свае вочы да нашай слаўнай мінуўшчыны, за ім Цётка (Алёйзія з Пашкевічаў Кейрысовая) выяўляе ў творах сваіх гарачае дыханьне рэвалюцыі, Колас шукае красы ў шэрых вёсках беларускіх, Цішка Гартны — «пясьняр працы» — адбівае псыхалёгію беларускага пралетарыя, Ясакар (Бядуля) захапліваецца містычнымі настроямі, Алесь Гарун чаруе музыкальнасьцю свайго вершу, а ўрэшце ў доўгім-доўгім сьцягу паэтаў адраджэньня разгараюцца два сьветачы: Купала — запраўдны прарок нацыянальнае ідэі, паглыбляючы яе да агульналюдзкіх асноў, і «пясьняр чыстае красы» — Максім Багдановіч. А побач разьвіваецца мастацкая проза: падкупляючыя прастатой свае формы дробныя апавяданьні Тараса Гушчы (другі псэўдонім Коласа), непараўнаныя па шчырасьці пачуцьця творы Ядвігіна Ш., поўныя глыбокага настраеньня рэчы Бядулі, мастацкія легенды і невялікія аповесьці Власта, апавяданьні Лёсіка і ўрэшце творства Максіма Гарэцкага. Далей творыцца беларуская драма і камэдыя, і творы Купалы, Аляхновіча, Галубка, Алеся Гаруна (для дзяцей) кладуць фундамэнт, на якім будуецца беларускі нацыянальны тэатр, занімаючы ў сэрцы Беларусі — у Менску — першае месца сярод тэатраў другіх нацыянальнасьцяў. І калі мы пазнаёмімся з усенькім нашым дабыткам у сфэры літаратуры, калі ўнікнем у глыбіню яе ідэй і праймемся яе хараством, дык зразу стане нам ясна: Беларускі народ — гэта вялікі тварэц, бо сыны яго ў некалькі дзесяткоў год здалелі зь нічога стварыць сваю літаратуру, каторая мае вялікія і нацыянальныя, і агульналюдзкія культурныя цэннасьці, каторая перакладаецца на чужыя мовы[1], і пэрлы яе ў чужацкай вопратцы не губляюць сваей цаны, свайго хараства і сваей глыбіні. Можам з зусім справядлівай гордасьцю сказаць: беларуская літаратура дае ўжо багатую духовую страву ня толькі «простаму» чалавеку, узбагачываючы і разьвіваючы яго мысьль, здаволіваючы яго жаданьне красы-хараства, але і беларускаму інтэлігэнту, каторы ўзгадаваўся на найвялікшых творах сусьветнае літаратуры.
Другое, па чым судзяць аб культурным стане народу, гэта навука. І на грунце навукі беларусы не астаюцца ззаду за другімі славянскімі народамі. Праўда, нашы вучоныя, нашы рабачаі на навуковай ніве ажно да апошніх часоў пісалі свае навуковыя творы пераважна ў чужых мовах: расейскай або польскай. Але, нягледзячы на тое, што яны гэтак узбагачывалі чужацкую навуковую літаратуру, яны служылі сваей Бацькаўшчыне, распрацовываючы родную гісторыю, этнаграфію, філялёгію, літаратуру. Нашы гісторыкі: Даўнар-Запольскі, Лапо-Данілеўскі, Любаўскі, Пічэта і т. д. — гэта прафэсары расейскіх унівэрсытэтаў, працуючыя спэцыяльна над гісторыяй Беларусі. Іх іменьні вядомы ўсей Расеі, усяму культурнаму сьвету. А побач — знамяніты знаўца старой беларускай мовы, аўтар трохтомнай навуковай граматыкі беларускай3 акадэмік-праф. Я. Карскі, беларус, друкаваўшы ў апошнія гады свае багатыя матэрыялы да беларускай літаратуры па-беларуску. Далей — этнографы, як аўтар «Беларускага слоўніка» Насовіч, працу каторага ў 1870 годзе надрукавала Пецярбурская Акадэмія Навук (больш за 30 000 слоў), Раманаў, Шэйн, Фэдароўскі (працы яго «Lud Віаіoruskі» надрукованы часьцю Кракаўскай Акадэміяй Навук). Вядомы знаўца царкоўнага права праф. Завітневіч — павага ў вачах усяе праваслаўнае царквы. Выдатны хімік праф. В. Іваноўскі. І ў якую б галіну навукі мы ні заглянулі, усюды знойдзем нашых беларусаў. Дык ня дзіва, што калі ў Менску ў 1917—1918 гг. беларусы маніліся адкрыць свой унівэрсытэт, — дык на кліч праф. Даўнара-Запольскага адгукнулася гэтулькі прафэсароў-беларусаў, што іх хваціла бы не на адзін, а на два унівэрсытэты. І ў тым жа Менску у 1919—20 гг. бачым закладзіны першай вышэйшай беларускай школы — Пэдагагічнага Інстытуту, які працай праф. Іваноўскага быў перастроены ў Галоўную Беларускую Школу — першы беларускі унівэрсытэт. І хоць прыход у Менск бальшавіцкае ўлады часова спыніў гэту работу, усё ж такі і бальшавікі будуюць цяпер тамака беларускі унівэрсытэт і палітэхнікум.
Факт існаваньня некалькіх сот беларускіх пачатковых школ, некалькіх прагімназій і вучыцельскіх сэмінарый, 6—7 гімназій (у Вільні, Менску, Горадні, Будславе, Сьвіры і т. д. — дзьве апошнія зачынены польскай уладай) — гэта знак таго, што кожын беларус можа ўсю навуку — ад пачаткаў граматы да ўнівэрсытэцкага курсу — прайсьці ў сваей роднай мове. І гэта — адна з галоўных падвалін нашага нацыянальнага існаваньня. Трэба прызнацца, што музыкальнае творства, малярства і другія віды мастацтва ў нас яшчэ слаба разьвіты раўнуючы да літаратуры. Але для іх грунт ёсьць: на гэта паказвае багацтва народных мэлёдый, багацтва арнамэнтаў у тканінах хатняга вырабу, існаваньне асаблівага беларускага стылю ў архітэктуры нашых драўляных царквоў, касьцёлаў і т. д. І яны пачнуць шыбка разьвівацца ў меру агульнага нашага культурнага жыцьця, — а што можна зрабіць з нашых народных мэлёдый, аб гэтым сьведчыць «Літоўская рапсодыя» Карловіча[2], «Беларуская сюіта» Рагоўскага, а ўрэшце і гэткія блізкія нам па духу творы Манюшкі, поўнай жменяй чарпаўшага свае матывы з багатай скарбніцы беларускай народнай музыкі.
У пэрыяд, калі на першым месцы жыцьцё стаўляе справы палітычныя, зусім натуральна разьвіцьцё публіцыстыкі, прэсы. І ў беларусаў палітычная мысьль выяўляецца ў вельмі чысьленых часопісях (тыднёвых, месячных) і газэтах (штодзённыя беларускія газэты «Беларускі Шлях», «Звон», «Беларусь», «Савецкая Беларусь» — у Менску, «Беларускае Слова» ў Горадні і др.). Хватае ў беларусаў сіл і на сур’ёзную журнальную працу (зборнікі «Маладая Беларусь» у Пецярбурзе — 1913 г., «Варта» ў Менску — 1918, зборнік «Наша Ніва» ў Вільні — 1920). Выходзяць і розныя спэцыяльныя часопісі: сельскагаспадарская «Саха»6, для моладзі — «Лучынка» (у Менску), студэнцкая «Раніца»8 (у Пецярбурзе) і інш. Разам з загранічнымі выданьнямі мы за апошнія гады мелі да 50 розных пэрыядычных выданьняў ў беларускай мове, ня лічачы некалькіх штодзённых газэт (расейскай, польскай) і часопісей (францускай, нямецкай), праводзіўшых беларускія палітычныя ідэі. Значыць, публіцыстычных сіл у нас хватае: іх было б даволі, каб асьвятляць справы беларускага дзяржаўнага жыцьця з розных бакоў і з розных паглядаў.
Урэшце мерай нашай культурнага стану можа служыць арганізованасьць нашага грамадзянства. Чысьленыя палітычныя партыі (сац.-дэм., сац.-рэв., камуністы, народнікі, хрысьціянскія дэмакраты, нацыяналісты і т. п.), прафэсіянальныя арганізацыі (вучыцельскія саюзы, саюзы журналістаў, працаўнікоў сцэны і мастацтва і інш.), навуковыя таварыствы, выдавецкія арганізацыі, дабрачынныя, канфэсіянальныя — усё гэта знак існаваньня арганізована беларускага грамадзянства, здыфэрэнцыраванага ўжо і паводле сацыяльных, клясавых інтарэсаў розных яго груп. Але асаблівую ўвагу мы павінны зьвярнуць на нашу эканамічную арганізацыю. У беларусаў няма свайго нацыянальнага купецкага стану, і затым-та ў іх вельмі шыбка разьвіваецца каапэрацыя. Даволі адзначыць, што менскі «Цэнтрабелсаюз» («Цэнтральны Саюз Каапэратываў Беларусі») злучаў у часе свайго расьцьвету тысячы вясковых каапэратываў, што такі ж саюз у Вільні (хоць і не спэцыяльна беларускі) складаецца з многіх дзесяткаў каапэратываў чыста беларускіх, пазакладаных нашымі сялянамі ў Віленшчыне і Горадзеншчыне. Побач стаяць сельскагаспадарскія арганізацыі беларускага сялянства, аб’яднаныя каля «Цэнтральнага Сельскагаспадарскага Саюзу» ў Менску. І ўсё гэта — пры чужацкіх акупацыях, замяняўшых адна адну і руйнаваўшых усё эканамічна-гаспадарчае жыцьцё краю і ўсю яго арганізованую гаспадарку.
Праўда, што шмат чаго нам яшчэ не хватае, але шмат чаго ў нас і не магло стварыцца, пакуль у нас не пачалося дзяржаўнае жыцьцё. Калі ж праб’е і для Беларусі часіна будаваньня свае дзяржавы, — тады да таго, што ў нас ёсьць, прыложыцца і рэшта. А будаваць мы маем ужо на чым: гэта — тая творчая моц, тое багацьце душы, якое выявілі беларусы ў розных галінах культурна-нацыянальнае працы. А той факт, што нашае нацыянальнае адраджэньне пачалося гэтак нядаўна, што яно разьвівалася ў стане няволі — пад усьцяжным панаваньнем над намі чужацкае дзяржаўнае ўлады, — гэты факт дае меру таго, як шыбка пайшлі бы мы ўпярод па дарозе культурнага разьвіцьця пры поўнай незалежнасьці — у незалежнай Беларускай Рэспубліцы.
- ↑ Напр., творы Купалы перакладалі на расейскую мову такія карыфэі расейскае літаратуры, як Валерый Брусаў, Бальмонт, Карынфскі і др.
- ↑ Карловіч называе сваю рапсодыю «літоўскай», памятаючы на стары назоў «Літва», супольны для ўсіх літоўска-беларускіх зямель. Свае матывы Карловіч чарпаў зь беларускіх песень у Горадзеншчыне, запісываючы іх з Фэдароўскім.