——— 9 ———
Гораўтварэньне яшчэ й цяпер ня скончылася ў Паўднёвай Эўропе. Частыя моцныя землятрасеньні сьведчаць аб нясупыннай падземнай дзейнасьці. Аб гэтым-жа гаворыць існаваньне там дзейных вульканаў каля самага берагу Міжземнага мора (якіх?).
Згаслых вульканаў там яшчэ болей, але згаслыя вульканы ёсьць і ў Паўночна-Заходняй Эўропе, дзе некаторыя з іх захавалі нават сваю правільную форму стажкоў. Апроч вульканічных зьяў і землятрасеньняў у некаторых мясцовасьцях, Эўропы заўважаюцца павольныя апусканьні і ўздыманьні земнай кары, гэтак званыя векавыя ваганьні. Так, напрыклад, берагі Ледаватага й Нарвэскага мораў што-год уздымаюцца на 1 сантымэтр; паўднёвыя берагі Нямецкага мора, наадварот, марудна, зусім няпрыметна апускаюцца.
Павярхоўныя адклады. Краявід асобных частак Эўропы ў значнай меры залежыць ад якасьці тых адкладаў, што ляжаць на самай паверхні і складаюць так зв. падгрунце. Гэтыя адклады, самы верхні пласт зямлі, утварыліся ў апошнюю эпоху жыцьця нашае плянэты, прыблізна ў працягу апошняга мільёна гадоў, калі Эўропа атрымала нарэшце свой сучасны выгляд. Прыблізна з мільён гадоў назад клімат Эўропы, да таго вельмі цёплы і роўны, пачаў рабіцца халаднейшым. Пачалася непагода, пачаліся маразы. Зіма патроху рабілася даўжэйшай, лета пачало карацець. Пакрысе паўночныя часткі Эўропы зрабіліся такімі-ж халоднымі, як цяпер вярхі найвышэйшых гор. Тамака пачало выпадаць столькі сьнегу, што за лета ён не пасьпяваў раставаць. Што-год павялічвалася тоўшча сьнегавога насьцілу, сьнег зьлежваўся, ператвараўся ў лёд. Як і цяпер, з вялікіх гор у нізіны спаўзаюць утвораныя з вечнага сьнегу ледавікі, гэтак і тады з узвышшаў Паўночнай Эўропы лёд пачаў ссоўвацца на поўдзень і паўднёвы ўсход, пакуль не апрануў усю паўночную палову нашае часткі сьвету. Спаўзаючы на поўдзень, гэты вялізны ледавік па дарозе абдзіраў скалы, руйнаваў іх, адломкі іх пераціраў у каменьне, жвір, пясок і глей. Усе гэтыя адломкі скал, або гэтак званы морэнавы матар’ял, умярзалі ў лёд і разм з ім перасоўваліся туды, куды спаўзаў і дзе растапляўся ледавік. Потым, калі клімат Эўропы зноў пацяплеў і ледавікі зусім растапіліся, гэтыя адломкі засталіся па ўсёй Паўночнай Эўропе ў стане гэтак званых морэнавых грудоў і ўзгоркаў.
Дзейнасьць лёду была, такім чынам, двойчая. З аднаго боку ледавік абдзіраў скалы, выкапваў у іх глыбокія яміны, з другога боку ён адкладаў морэны.
На поўначы Эўропы (напрыклад, у Фінляндыі, Скандынавіі, Шотляндыі) грунт ляжыць тонкім пластом, часта з-пад яго выглядаюць голыя скалы. Тут пераважвала так званае ледавіковае выворваньне; тутэйшыя скалы абшарпаны й абдрапаны лёдам.
З паўдня й паўднёвага ўсходу гэтую частку Эўропы ахапляе пас мясцовасьцяй з так званым морэнавым краявідам. Там на паверхні ля-
