Домбі і сын/25
| ← Раздзел XXIV. Клопаты сэрца, якое любіць | Раздзел XXV. Дзіўныя весткі пра дзядзьку Соля Раман Аўтар: Чарльз Дыкенс 1848 (пераклад 1938) |
Раздзел ХХVІ. Цені мінулага і будучага → |
Прапануем да спампаваньня!
РАЗДЗЕЛ XXV
Дзіўныя весткі пра дзядзьку Соля.
Капітан Катль, хоць і не быў гультаём, прачнуўся не вельмі рана; прабіла шэсць гадзін, калі ён прыпадняўся на локці і акінуў позіркам сваю маленькую спальню. Напэўна, вочы капітана выконвалі цяжкую службу, калі ён, прачнуўшыся, расплюшчваў іх заўсёды так шырока, як расплюшчыў ў тую раніцу, і дрэнную атрымалі яны ўзнагароду за сваю пільнасць, калі ён заўсёды праціраў іх з такой-жа лютасцю. Але выпадак быў вельмі-ж ужо незвычайны, бо Роб Тачыльшчык ніколі яшчэ не з'яўляўся ў дзвярах спальні капітана Катля, а цяпер ён стаяў тут, цяжка дыхаючы і пазіраючы на капітана, разгарачаны і ўскудлачаны, нібы толькі што ўстаў з пасцелі.
— Хола! — зароў капітан. — Што здарылася?
Не ўправіўся Роб сказаць слова ў адказ, як перапалоханы капітан усхапіўся з пасцелі і закрыў яму рот рукою.
— Спакойна, прыяцель, — сказаў капітан, — не кажыце мне пакуль ні слова!
Наклаўшы на яго гэту забарону і пазіраючы на свайго наведвальніка з вялікім здзіўленнем, капітан выштурхаў яго паціхеньку ў суседні пакой, затым знік і праз некалькі секунд вярнуўся ў сінім касцюме. Падняўшы руку ў знак таго, што забарона яшчэ не знята, капітан Катль падышоў да буфета і наліў сабе чарачку; такую-ж чарачку ён працягнуў вестуну. Пасля гэтага капітан размясціўся ў кутку, спіной да сцяны, нібы папераджаючы магчымасць быць паваленым на спіну паведамленнем, якое ён павінен быў выслухаць, асушыў чарку і, не зводзячы вачэй з вестуна і пабляднеўшы так, як толькі мог пабляднець, прапанаваў яму «адчальваць».
— Гэта значыць расказаць вам, капітан? — запытаўся Роб, на якога гэтыя меры перасцярогі зрабілі моцнае ўражанне.
— Так! — сказаў капітан.
— Дык вось, сэр, — сказаў Роб, — я мала што магу расказаць. Але-ж паглядзіце сюды!
Роб паказаў звязку ключоў. Капітан уважліва паглядзеў на іх, астаючыся ў сваім кутку і ўважліва паглядзеў на вестуна.
— А паглядзіце сюды! — прадаўжаў Роб.
Хлопчык паказаў запячатаны пакет, на які капітан Катль выпучыў вочы таксама, як выпучваў іх на ключы.
— Калі я прачнуўся сёння, капітан, — прадаўжаў Роб, — прыкладна ў чвэртку шостай, я знайшоў гэта ў сябе на падушцы. Дзверы крамы не былі заперты ні на засаўку, ні на ключ, а містэр Джылс пайшоў.
— Пайшоў! — зароў капітан.
— Знік, сэр, — адказваў Роб.
Голас капітана быў такі страшны, і ён з такой энергіяй рушыў з свайго кутка на Роба, што той адступіўся ў другі куток, працягваючы ключы і пакет з мэтай абараніць сябе ад нападу.
— «Для капітана Катля», сэр, — крыкнуў Роб, — напісана і на ключах і на пакеце! Далібог-жа, капітан Катль, больш я нічога пра гэта не ведаю! Памерці мне на гэтым месцы, калі ведаю! Ну і становішча для хлопца, які толькі што атрымаў пасаду! — заенчыў злашчасны Тачыльшчык, расціраючы сабе твар абшлагом. — Гаспадар уцёк разам з яго пасадай, і яго-ж у гэтым абвінавачваюць!
Гэтыя нараканні выкліканы былі пільным або, правільней, зыркім позіркам капітана Катля, які быў поўны туманных падазрэнняў, пагроз і абвінавачванняў. Узяўшы працягнуты яму пакет, капітан распячатаў яго і прачытаў наступнае:
— «Мой дарагі Нэд Катль, сюды ўкладзена апошняя мая воля»… — капітан з недаверлівым выглядам перагарнуў ліст паперы, — «і завяшчанне»… Дзе завяшчанне? — запытаўся капітан, адразу прад'яўляючы абвінавачанне злашчаснаму Тачыльшчыку. — Што вы з ім зрабілі, прыяцель?
— Я яго ў вочы не бачыў, — захныкаў Роб. — Няўжо вы падазраеце ні ў чым нявіннага хлопчыка, капітан? Я не дакранаўся да завяшчання.
Капітан паківаў галавой, даючы зразумець, што нехта павінен несці адказнасць, і ўрачыста прадаўжаў:
— «Якога не распячатвайце на працягу года або да таго часу, пакуль не атрымасце пэўных вестак пра майго дарагога Уолтэра, які дораг і вам, Нэд, у гэтым я ўпэўнены». — Капітан зрабіў паузу і з хваляваннем паківаў галавой; пасля, каб падтрымаць сваю годнасць у гэты напружаны момант, паглядзеў надзвычай сурова на Тачыльшчыка. — «Калі вы ніколі пра мяне не пачуеце і не ўбачыце мяне, Нэд, успамінайце пра старога сябра таксама, як ён будзе ўспамінаць пра вас да апошняй хвіліны — з любоўю; і прынамсі да таго часу, пакуль не міне ўказаны мною тэрмін, захавайце дамашні ачаг у старой краме для Уолтэра. Даўгоў няма, пазыка, атрыманая ад фірмы Домбі, пакрыта, а ўсе ключы я пасылаю разам з гэтым пакетам. Шуму не падымайце і ніякіх справак аба мне не наводзьце; гэта бескарысна. Больш даручэнняў няма, дарагі Нэд, ад вашага вернага сябра Саламона Джылса». — Капітан глыбока ўздыхнуў, а пасля прачытаў наступныя словы, прыпісаныя ўнізе: — Хлопчык Роб, як я вам казаў, добра рэкамендаваны фірмай Домбі. Калі-б усё астатняе пайшло з малатка, паклапаціцеся, Нэд, аб маленькім Мічмане».
Спэчатку капітан быў вельмі ўзрушаны і расхваляваны, каб думаць аб чым-бы там ні было, апрача самога пісьма.
У такім настроі капітан Катль, закліканы судзіць Тачыльшчыка, і толькі яго аднаго, адчуў вялікую палёгку, вырашыўшы, што падазрэнні падаюць на яго: гэта думка так ясна адлюстравалася на фізіяноміі капітана, што Роб запратэставаў.
— Ох, не трэба, капітан! — закрычаў Тачыльшчык. — Не разумею, як гэта вы можаце? Што я зрабіў, каб так на мяне глядзець?
— Прыяцель, — сказаў капітан Катль, — не крычыце, пакуль вас не пакрыўдзілі. І што-б вы не рабілі, не нагаварвайце на сябе.
— Я нічога не рабіў і не нагаварваў, капітан, — адказаў, Роб.
— У такім выпадку не ўхіляйцеся, — унушальна сказаў капітан, — і станьце на якар.
Глыбока адчуваючы ўскладзеную на яго адказнасць і неабходнасць старанна расследаваць гэта таямнічае здарэнне, як належыць чалавеку, звязанаму з абодвума бакамі, капітан Катль вырашыў агледзець месца дзеяння і не адпускаць ад сябе Тачыльшчыка. Лічачы, што ў сучасны момант гэты юнак знаходзіцца нібы пад арыштам, капітан хістаўся, ці не мэтазгодна будзе надзець яму наручнікі, звязаць ногі або прывязаць да іх цяжар.
Аднак, Роб не аказаў ніякага супраціўлення і, значыцца, падышоў да дома інструментальнага майстра, не адчуўшы на сабе больш жорстіх мер уздзеяння. З тае прычыны, што акяніцы былі яшчэ зачынены, капітан перш за ўсё паклапаціўся адчыніць краму; калі-ж дзённае святло пранікла ў пакой, капітан пры яго дапамозе пачаў далейшае расследаванне.
Смутна дапускаючы магчымасць знайсці цела, капітан пачаў старанна шукаць па ўсім доме: з запаленай свечкай шныпарыў у скляпах, засоўваў свой кручок за дзверы, балюча стукаўся галавой аб бэлькі і заблытваўся ў павуцінні. Падняўшыся ў спальню старога, яны пераканаліся, што ў тую ноч ён не клаўся ў пасцель, а толькі прылёг зверху на коўдру, аб чым сведчыў адбітак, які захаваўся на коўдры і цяпер.
— І я думаю, капітан, — сказаў Роб, аглядаючы пакой, — што гэтыя апошнія дні, калі містэр Джылс так часта прыходзіў і выходзіў, ён патроху выносіў дробныя рэчы, каб не прыцягваць увагі.
— А! — таямніча прамовіў капітан. — Чаму вы так думаеце, прыяцель?
— Вось, напрыклад, — адказваў Роб, аглядаючыся, — я не бачу яго прыбора для брыцця. І шчотак яго не бачу, капітан. І кашуль. І чаравікаў.
Па меры таго, як пералічваліся гэтыя прадметы, капітан Катль спецыяльна сканцэнтроўваў увагу на дэталях туалета Тачыльшчыка, — ці не выявіцца, што той нядаўна імі карыстаўся або ў сучасны момант імі ўладае. Але Робу не трэба было брыцца, ён, зразумела, быў не прычэсаны, і не могло быць ніякіх сумненняў у тым, што вопратку, у якую ён быў апрануты, ён носіць даўно.
— А што-б вы сказалі, не нагаварваючы на сябе, — запытаўся капітан, — а якой гадзіне ён адхіліўся ад курса? Ну?
— Я думаю, капітан, — адказваў Роб, — што, напэўна, ён пайшоў неўзабаве пасля таго, як я захроп.
— А якой гадзіне гэта было? — запытаўся капітан.
— Як-жа я магу на гэта адказаць, капітан? — запярэчыў Роб. — Ведаю толькі, што першы сон у мяне моцны, а пад раніцу — чуткі, і калі-б містэр Джылс прайшоў праз краму досвіткам, хоць-бы нават на цыпках, я ўжо абавязкова пачуў-бы, як ён зачыняе дзверы.
Цвяроза абмеркаваўшы гэтае паказанне, капітан Катль пачаў схіляцца да думкі, што інструментальны майстар схаваўся па ўласнаму жаданню. Цяпер капітану трэба было абмеркаваць, куды ён пайшоў і чаго. А з прычыны таго, што ён не бачыў ніякіх шляхоў да вырашэння першага пытання, то і абмежаваў сваё размышленне другім.
Калі капітан успомніў дзіўныя паводзіны старога і развітанне з ім — запал яго нельга было растлумачыць у той час, але ён быў зусім зразумелым цяпер, — у яго ўзнікла страшэннае падазрэнне, што стары, прыгнечаны трывогай і сумам па Уолтэру, прышоў да думкі аб самагубстве. З тае прычыны, што ён быў непрыстасаваны да цяжару штодзённага жыцця, аб чым часта гаварыў сам, і, бясспрэчна, узрушаны выпаўшай на яго долю няўпэўненасцю і надзеямі, якія не збыліся, такая думка здавалася вельмі праўдападобнай.
Вельмі засмучаны і заняпалы духам, капітан Катль палічыў справядлівым вызваліць Роба з-пад арышту, да якога яго прыгаварыў, і даць яму волю пры ўмове ганаровага нагляду за ім, ад якога не меў намеру адмаўляцца. Наняўшы ў маклера Бролі чалавека, які павінен быў у часе адлучак сядзець у краме, капітан узяў з сабою Роба і пачаў сумныя пошукі астанкаў Саламона Джылса.
Ніводзін паліцэйскі ўчастак, ніводзін морг, ніводзін работны дом у сталіцы не ўнікнуў наведвання цвёрдага глянцавітага капялюша. На працягу цэлага тыдня капітан чытаў ва ўсіх газетах і аб'явах пра ўсіх знойдзеных і прапаўшых людзей і ва ўсе гадзіны дня накіроўваўся пазнаваць Саламона Джылса сярод няшчасных маленькіх юнгаў, што ўпалі за борт, і сярод высокіх цёмнабародых іншакраінцаў, што прынялі яд, — «каб пераканацца, — гаварыў капітан Катль, што гэта не ён». І на самай справе гэта быў не ён, і ў добрага капітана другой уцехі не было
Нарэшце, капітан Катль адмовіўся ад гэтых спроб, прызнаўшы іх безнадзейнымі, і пачаў разважаць, што яму цяпер трэба рабіць. Неаднокраць перачытаўшы пісьмо свайго беднага сябра, ён зрабіў заключэнне, што найпершым яго абавязкам з'яўляецца захаваць «дамашні ачаг у старой краме для Уолтэра». Таму капітан вырашыў перасяліцца ў дом Саламона Джылса, заняцца продажам інструментаў і паглядзець, што з гэтага выйдзе.
Але з прычыны таго, што падобны крок патрабаваў адмаўлёння ад кватэры місіс Мак-Стынджэр, а ён ведаў, што гэта энергічная жанчына і слухаць не захоча пра яго пераезд, капітан прышоў да адважнага рашэння ўцячы.
— Паслухайце, прыяцель, — сказаў капітан Робу, калі ў галаве яго выспеў надзвычай выдатны план, — заўтра мяне не будзе на гэтым рэйдзе да ночы, магчыма, прыду пасля поўначы. Але вы будзьце напагатове, пакуль не пачуеце майго стуку, а як толькі пачуеце — бяжыце і адмыкайце дзверы.
— Слухаю, капітан, — сказаў Роб.
— Вы па-ранейшаму будзеце лічыцца ў гэтым журнале, — міласціва прадаўжаў капітан, — і можаце нават атрымаць павышэнне, калі мы з вамі паладзім. Але заўтра ўночы, як толькі пачуеце мой стук, а якой-бы гадзіне гэта не здарылася, бяжыце і хутчэй адчыняйце.
— Будзьце спакойны, капітан, — адказваў Роб.
— Справа ў тым, разумееце, — паясніў капітан, варочаючыся, каб учаўпсці ў галаву яму гэта даручэнне, — што — хто ведае! — магчыма і пагоня; і мяне могуць захапіць, пакуль я буду чакаць, калі вы адчыніце не так жвава.
Роб зноў запэўніў капітана, што будзе пільным і растаропным, і капітан, аддаўшы гэта распараджэнне, у апошні раз накіраваўся дадому да місіс Мак-Стынджэр.
— Мне здаецца, вы не ў сваёй талерцы, і вам варта падмацавацца, — сказала місіс Мак-Стынджэр. — Чаму-б не выпіць за ўвесь час хоць раз бутэльку херэса?
— Ну, што-ж, пані! — адазваўся капітан, — калі вы будзеце настолькі ласкавы і вып'еце адну-дзве шклянкі, я, бадай, не адмоўлюся. Зрабіце ласку, пані, — прадаўжаў капітан, якога разрывала на часткі ўласнае сумленне, — вазьміце з мяне кватэрную плату за квартал уперад!
— А для чаго гэта? — запярэчыла місіс Мак-Стынджэр, запярэчыла рэзка, як здалося капітану.
Капітан быў насмерць перапалохан.
— Вы-б мне зрабілі паслугу, пані, калі-б узялі, — нясмела сказаў ён. — Я не ўмею берагчы грошы. Яны ў мяне плывуць. Я быў-бы вельмі ўдзячан, калі-б вы згадзіліся.
— Ну, што-ж, капітан Катль, — паціраючы рукі, сказала Мак-Стынджэр, якая нічога не падазравала, — рабіце, як хочаце. Мне з маёй сям'ёй няма як адмаўляцца, як не да твару і прасіць.
— І ці не будзеце вы такой добрай, пані, — сказаў капітан, дастаючы з верхняй паліцы буфета металічную чайніцу, у якой хаваў наяўныя грошы, — падарыць ад мяне дзеткам па восемнаццаць пенсаў кожнаму? Калі вы нічога не маеце супраць, пані, скажыце дзецям, каб яны прышлі сюды, я рад-бы быў іх бачыць.
Гэтыя нявінныя Мак-Стынджэры прыпадобніліся кінжалам, уваткнутым у грудзі капітана, калі з'явіліся гурбой і пачалі тузаць яго з бязмежным давер'ем, якое ён так мала заслугоўваў. Выгляд Александра Мак-Стынджэра, яго любімца, быў яму нязносным; голас Джуліяны Мак-Стынджэр, як дзве кроплі вады падобен да матчынага, прымусіў яго ўздрыгануцца.
Нарэшце, капітан са смуткам адпусціў іх і, расстаючыся з гэтымі херувімамі, адчуваў вялікія пакуты сумлення чалавека, які ідзе на пакаранне смерцю.
У начной цішыні капітан склаў больш цяжкую сваю маёмасць у куфар, які замкнуў на замок, маючы намер пакінуць яго тут, як відаць, навекі, бо амаль не было шансаў на тое, што калі-небудзь знойдзецца чалавек, досыць смелы і дзёрзкі, каб прысці і запатрабаваць яго. Больш лёгкія рэчы капітан звязаў у клунак, а сталовае срэбра расклаў па кішэнях, рыхтуючыся ўцякаць. А поўначы, калі Брыг-плейс спачываў у сне, а місіс Мак-Стынджэр, акружаная сваімі дзецьмі, таксама соладка заснула, злачынны капітан, на цыпках спусціўшыся ў цемры з лесвіцы, адчыніў дзверы, паціхеньку прычыніў іх за сабою і пусціўся наўцекі.
Праследуемы вобразам місіс Мак-Стынджэр, якая ўсхапляецца з пасцелі і, не гледзячы на свой касцюм, бяжыць за ім і прыводзіць яго назад, капітан Катль бег на ўвесь дух, зусім не даючы магчымасці траве вырасці ў яго пад нагамі паміж Брыг-плейс і дзвярыма інструментальнага майстра. Яны расчыніліся, калі ён пастукаў — бо Роб быў напагатове, — а калі яны былі запёрты на засаўку і на ключ, капітан Катль адчуў сябе больш-менш у безапаснасці.
— Ух! — аглядаючыся, усклікнуў капітан. — Вось дык бег!
— Здарылася што-небудзь, капітан? — закрычаў Роб.
— Не, не! — сказаў капітан Катль, бялеючы і прыслухоўваючыся да крокаў на вуліцы. — Але памятайце, прыяцель, калі якая-небудзь лэдзі, апрача тых двух, якіх вы тады бачылі, зойдзе і запытаецца капітана Катля, абавязкова скажыце, што такога чалавека тут не ведаюць і ніколі пра яго не чулі; падпарадкуйцеся гэтаму загаду. Чуеце?
Роб кіўнуў, даючы зразумець, што ўцяміў гэту інструкцыю, і капітан Катль, абяцаўшы зрабіць з яго чалавека, калі ён будзе выконваць загады, адаслаў пазяхаючага хлапца спаць пад прылавак, а сам падняўся наверх, у спальню Саламона Джылса.
Што выцерпеў капітан у наступны дзень, калі міма вокнаў прамільгаў капялюшык, і колькі разоў ён выбягаў з крамы, унікаючы ад уяўляемых Мак-Стынджэраў, і шукаў выратаванне на гары, — цяжка апісаць. Але каб унікнуць стомленасці, звязанай з такім спосабам самазахавання, капітан завесіў з сярэдзіны шкляныя дзверы, што вялі з крамы ў гасціную, падабраў да іх ключ з прысланай яму звязкі і прасвідраваў сабе дзірачку ў сцяне. Выгады гэтай сістэмы фартыфікацыі[1] відавочны. Пры паяўленні капялюшыка капітан у адзін момант уцякаў у крэпасць, замыкаўся на ключ і спотайку наглядаў за ворагам. Пераканаўшыся, што трывога фальшывая, капітан у адзін момант выбягаў адтуль. А з прычыны таго, што капялюшыкаў на вуліцы было вельмі многа, а трывога нязменна была звязана з іх паяўленнем, то капітан увесь дзень толькі і рабіў, што ўбягаў і выбягаў.
Між іншым, у разгар гэтых практыкаванняў капітан Катль знайшоў час агледзець тавар, аб якім у яго склалася агульная думка (вельмі цяжкая для Роба), што чым даўжэй яго церці і чым ярчэй ён будзе блішчэць, тым лепш. Пасля ён наклеіў ярлычкі на некаторыя прадметы, прывабныя на выгляд, наўздагад вызначыўшы цэны ад дзесяці шылінгаў да пяцідзесяці фунтаў, і выставіў іх у акно, на вялікае здзіўленне публікі.
Скончыўшы гэтыя палепшанні, капітан Катль, акружаны інструментамі, пачаў лічыць сябе прычасным да навукі. Да Фларэнс капітан накіраваўся з нечаканымі весткамі пра дзядзьку Соля зараз-жа пасля таго, як заўладаў Мічманам, але яна паехела. Такім чынам, капітан замацаваўся на сваім новым жыццёвым пасту; не сустракаючыся ні з кім, апрача Роба Тачыльшчыка, і губляючы лікі дзён, як гэта бывае з людзьмі, у чыім жыцці адбыліся вялікія змены, ён размышляў пра Уолтэра, пра Саламона Джылса і нават пра самую місіс Мак-Стынджэр, як пра адышоўшае мінулае.
- ↑ Фартыфікацыя — навука аб збудаванні крэпасных і палявых умацаванняў.