Аповесці нябожчыка Івана Петровіча Белкіна/Станцыйны даглядчык

← Трунар

Аповесці нябожчыка Івана Петровіча Белкіна/Станцыйны даглядчык Аўтар: Аляксандр Сяргеевіч Пушкін

Паненка сялянка →

Прапануем да спампаваньня!

«Коллежский регистратор.^[1]
Почтовой станции диктатор».

Князь Вяземскі^[2]

Хто не праклінаў станцыйных даглядчыкаў, хто з імі не лаяўся? Хто, у хвіліну гневу, не патрабаваў ад іх Ракавой кнігі, каб упісаць у яе сваю бескарысную скаргу на ўціск, грубіянства і няспраўнасць? Хто не лічыць іх за катаў чалавечага роду, роўных нябожчыкам пад’ячым^[3] або, прынамсі, мурамскім разбойнікам^[4]? Будзем, аднак, справядлівымі, пастараемся ўвайсці ў іх становішча і, можа быць, станем разважаць пра іх куды спагадлівей. Што такое станцыйны даглядчык? Шчыры мучанік чатырнаццатага класа, ахаваны сваім чынам толькі ад пабояў, і то не заўсёды(спасылаюся на сумленне маіх чытачоў). Якая пасада гэтага дыктатара, як называе яго жартаўліва князь Вяземскі? Ці не сапраўдная катарга? Спакою ні ўдзень, ні ўночы. Усю прыкрасць, назбіраную ў часе нуднай язды, падарожнік спаганяе на даглядчыку. Надвор’е нясцерпнае, дарога дрэнная, фуман упарты, коні не вязуць — а вінен даглядчык. Уваходзячы ў беднае яго памяшканне, праезджы глядзіць на яго, як на ворага; добра, калі ўдасца яму хутка пазбавіцца ад няпрошанага госця; але калі не трапіцца коней?.. Божа! якая лаянка, якія пагрозы пасыплюцца на яго галаву! У дождж і халепу змушаны ён бегаць па дварах; у буру, у студзеньскі мароз выходзіць ён у сенцы, каб толькі на хвіліну адпачыць ад крыку і штурхачоў раз’юшанага пастаяльца. Прыязджае генерал; трасучыся, даглядчык аддае яму дзве апошнія тройкі, у тым ліку кур’ерскую. Генерал едзе, не сказаўшы яму дзякуй. Праз пяць хвілін — званок!.. і фельд-егер^[5] кідае яму на стол сваю падарожную!..^[6] Удумаемся ва ўсё гэта добра, і, замест абурэння, сэрца наша напоўніцца шчырым спачуваннем. Яшчэ некалькі слоў: на працягу дваццаці год наўсцяж аб’ездзіў я Расію па ўсіх кірунках; амаль усе паштовыя тракты мне вядомы; некалькі пакаленняў фурманаў мне знаёмы, рэдкага даглядчыка не ведаю я ў твар, з рэдкім не меў я справы; цікавы запас дарожных маіх назіранняў спадзяюся выдаць неўзабаве; пакуль скажу толькі, што саслоўе станцыйных даглядчыкаў пададзена агульнай думцы ў самым непраўдзівым выглядзе. Гэтыя так ашальмованыя даглядчыкі наогул людзі ціхамірныя, ад прыроды ўслужныя, схільныя ўжывацца з людзьмі, сціплыя ў дамаганнях на пашану і не надта срэбралюбныя. З іх гутарак (якімі недарэчы грэбуюць паны праязджаючыя) можна вынесці шмат цікаўнага і павучальнага. Што датычыць мяне, дык, прызнаюся, я аддаю перавагу іх гутарцы перад размовай якога-небудзь чыноўніка 6-га класа, які ездзіць па казённай патрэбе.

Лёгка можна здагадацца, што ёсць у мяне і прыяцелі з шаноўнага саслоўя даглядчыкаў. Сапраўды, памяць аднаго з іх мне дорага. Акалічнасці некалі зблізілі нас, і аб ім вось маю намер я цяпер пагутарыць з дарагімі чытачамі.

У 1816 годзе, у маі месяцы, здарылася мне праязяжаць праз ***скую губерню, трактам, цяпер знішчаным. Быў я ў дробным чыне, ехаў на перакладных і плаціў прагоны^[7] за два кані. З прычыны гэтага даглядчыкі са мною не цырамоніліся, і часта браў я з бою тое, што, на маю думку, належала мне па праву. Будучы маладым і запальчывым, я абураўся на подласць і маладушнасць даглядчыка, калі гэты апошні аддаваў прырыхтаваную мне тройку пад каляску чыноўнага пана. Гэтак-жа доўга не мог я прывыкнуць і да таго, што разборлівы халоп мінаў мяне страваю на губернатарскім абедзе. Зараз тое і другое здаецца мне ў парадку рэчаў. Сапраўды, што было-б з намі, калі-б заместа агульнавыгоднага правіла: чын чына паважай, увялося ва ўжытак другое, напрыклад розум розума паважай? Якія ўзніклі-б спрэчкі! і слугі з каго-б пачыналі яду падаваць? Але зварачаюся да маёй аповесці.

Дзень быў гарачы. За тры вярсты ад станцыі *** пачало накрапваць, і праз хвіліну заліўны дождж змачыў мяне да апошняй ніткі. Пасля прыезду на станцыю першы клопат быў як хутчэй пераадзецца, другі спытацца сабе чаю.

— Гэй, Дуня! — закрычаў даглядчык, — пастаў самавар, ды схадзі па смятану. — Пры гэтых словах вышла з-за пераборкі дзяўчынка гадоў чатырнаццаці і пабегла ў сенцы. Прыгожасць яе мяне здзівіла.

— Гэта твая дачка? — спытаўся я ў даглядчыка.

— Дачка-с, — адказаў ён з выглядам ганарлівага задавальнення, — ды такая разумная, такая рухавая, уся ў нябожчыцу маці. — Тут ён узяўся перапісваць маю падарожную, а я заняўся разглядваннем малюнкаў, якія ўпрыгожвалі яго сціплае, але чыстае памяшканне. Была там гісторыя блуднага сына: на першым малюнку паважны стары ў калпаку і шлафроку адпускае непакойлівага юнака, які спешна прымае яго блаславенне і мяшок з грашыма. На другім яркімі рысамі паказаны распусныя паводзіны маладога чалавека: ён сядзіць за сталом, абкружаны нявернымі сябрамі і бессаромнымі жанчынамі. Далей, праматаўшыйся юнак у рыззі і трохраговым капелюшы пасе свіней і разам з імі есць; на яго твары адбіты глыбокі смутак і пакаянне. Нарэшце пададзены зварот яго да бацькі; добры стары ў тым-жа калпаку і шлафроку выбягае да яго насустрач; блудны сын стаіць на каленях; у перспектыве повар забівае сытае цяля, і старэйшы брат пытаецца ў слуг аб прычыне такой радасці. Пад кожным малюнкам прачытаў я прыстойныя нямецкія вершы. Усё гэта дасюль захавалася ў маёй памяці, гэтак-жа як і гаршкі з бальзамінам і ложак з пярэстаю фіранкаю, і іншыя прадметы, якія мяне ў той час абкружалі. Бачу, як цяпер, самога гаспадара, чалавека гадоў пяцьдзесят, свежага і бадзёрага, і яго доўгі зялёны сурдут з трыма медалямі на палінялых лентах.

Не паспеў я расплаціцца з старым маім фурманам, як Дуня вярнулася з самаварам. Маленькая какетка з другога позірку заўважыла ўражанне, зробленае ёю на мяне; яна апусціла вялікія блакітныя вочы; я пачаў з ёю гутарыць, яна адказвала мне без усякай нясмеласці, як дзяўчына, якая бачыла свет. Я прапанаваў бацьку яе шклянку пуншу; Дуні падаў я кубачак чаю, і мы ўтраіх пачалі гутарыць, як-быццам век былі знаёмыя.

Коні даўно былі гатовы, а мне ўсё не хацелася расставацца з даглядчыкам і яго дачкой. Нарэшце я з імі развітаўся; бацька пажадаў мне добрай дарогі, а дачка праводзіла да фурманкі. У сенцах я спыніўся і прасіў у яе дазволу яе пацалаваць: Дуня згадзілася... Шмат я магу налічыць пацалункаў,

„С тех пор, как этим занимаюсь”,

але ні адзін не пакінуў ва мне такога доўгага, такога прыемнага ўспаміну.

Прайшло некалькі год, і акалічнасці прывялі мяне на той самы тракт, у тыя самыя месцы. Я ўспомніў дачку старога даглядчыка і ўзрадваўся пры думцы, што ўбачу яе зноў. Але, падумаў я, стары даглядчык, можа быць, ужо зменены; напэўна, Дуня ўжо замужам. Думка аб смерці таго або другога таксама мільгнула ў галаве маёй, і я набліжаўся да станцыі ***з сумным прадчуваннем. Коні сталі каля паштовага доміка. Увайшоўшы ў пакой, я зараз-жа пазнаў малюнкі, якія перадавалі гісторыю блуднага сына; стол і ложак стаялі на ранейшых месцах; але на вокнах ужо не было кветак, і ўсё кругом сведчыла аб старасці і нядбальстве. Даглядчык спаў пад кажухом; мой прыезд разбудзіў яго, ён прыўстаў... Гэта быў сапраўды Сімеон Вірын; але як ён пастарэў! Пакуль збіраўся ён перапісаць маю падарожную, я глядзеў на яго сівізну, на глыбокія маршчыны даўно нябрытага твара, на згорбленую спіну — і не мог надзівіцца, як тры або чатыры гады маглі ператварыць бадзёрага мужчыну ў хілага дзеда.

— Ці пазнаў ты мяне? — спытаўся я ў яго; — мы з табою старыя знаёмыя.

— Можа здарыцца, — адказаў ён панура; — тут дарога вялікая; шмат праезджых у мяне перабывала.

— Ці здарова твая Дуня? — не спыняўся я. Стары нахмурыўся.

— А бог яе ведае, — адказаў ён.

— Дык відаць яна замужам? — сказаў я.

Стары прыкінуўся, быццам не чуў майго запытання і шопатам чытаў маю падарожную. Я спыніў свае запытанні і загадаў паставіць чайнік. Цікаўнасць пачынала мяне непакоіць, і я спадзяваўся, што пунш развяжа язык майго старога знаёмца.

Я не памыліўся: стары не адмовіўся ад прапанаванай шклянкі. Я заўважыў, што ром праясніў яго панурасць. На другой шклянцы зрабіўся ён гаваркі; успомніў або зрабіў выгляд, быццам успомніў мяне, і я ўведаў ад яго аповесць, якая ў той час дужа мяне зацікавіла і кранула.

— Дык вы ведалі маю Дуню? — пачаў ён. — Хто-ж і не ведаў яе? Ах, Дуня, Дуня! Што гэта за дзеўка была! Бывала, хто ні праедзе, усякі пахваліць, ніхто не дасць ганьбы. Пані абдорвалі яе, тая хусцінкаю, тая завушнічкамі. Паны праезджыя наўмысна спыняліся, быццам паабедаць, ці павячэраць, а на праўду толькі, каб на яе болей паглядзець. Бывала пан, які-б сярдзіты ні быў, пры ёй сціхае і міласціва са мной гутарыць. Ці паверыце, васпан: кур’еры, фельд-егеры з ёю па поўгадзіны загаворваліся. Ёю дом трымаўся; што прыбраць, што прыгатаваць, за ўсім паспявала. А я, стары дурань, не нагляджуся, бывала, не нарадуюся; ужо ці я не любіў маёй Луні, ці я не песціў маё дзіця; ужо ці ёй не было жыццё? Ды не, ад бяды не адбажыцца; што суджана, таму не мінуць. — Тут ён стаў падрабязна расказваць мне сваё гора. Тры гады таму назад, аднойчы, зімнім вечарам, калі даглядчык разліноўваў новую кнігу, і дачка яго за пераборкаю шыла сабе плацце, тройка пад’ехала, і праезджы ў чаркескай шапцы, у ваенным шынялі, абхутаны шалікам, увайшоў у пакой, патрабуючы коней. Коні ўсе былі ў разгоне. Пры гэтай вестцы падарожны ўзвысіў быў голас і плётку; але Дуня, звыклая да гэткіх сцэн, выбегла з-за пераборкі і ласкава звярнулася да праезджага з пытаннем: ці не будзе мець ён жаданне чаго-небудзь паесці? З’яўленне Дуні зрабіла як звычайна сваё ўражанне. Гнеў праезджага прайшоў; ён згадзіўся чакаць коней і заказаў сабе вячэру. Зняўшы мокрую калматую шапку, адкруціўшы шалік і скінуўшы шынель, праезджы аказаўся маладым, стройным гусарам з чорнымі вусікамі. Ён размясціўся ў даглядчыка, пачаў весела гутарыць з ім і з яго дачкою. Падалі вячэраць. Між тым коні прышлі, і даглядчык загадаў, каб зараз-жа, не кормячы, запрагалі іх у кібітку праезджага; але вярнуўшыся, знайшоў ён маладога чалавека, амаль без памяці ляжачага на лаўцы: яму зрабілася дрэнна, галава разбалелася, немагчыма было ехаць... Як быць! даглядчык уступіў яму свой ложак, і вырашана было, калі хвораму не будзе лягчэй, на другі дзень раніцай паслаць у С *** па лекара.

На другі дзень гусару стала горш. Чалавек яго паехаў конна ў горад па лекара. Дуня абвязала яму галаву хусткаю, намочанай у воцаце, і села з сваім шытвом каля яго ложка. Хворы пры даглядчыку вохаў і не казаў амаль ні слова, аднак-жа выпіў два кубкі кавы, і, вохаючы, заказаў сабе абед. Дуня ад яго не адыходзіла. Ён штохвіліны прасіў піць, і Дуня падносіла яму конаўку ёю прыгатаванага ліманаду. Хворы мачыў губы, і кожны раз, варочаючы конаўку, у знак падзякі, слабаю сваёю рукой паціскаў дуняшкіну руку. Пад абед прыехаў лекар. Ён памацаў пульс хворага, пагаварыў з ім па-нямецку і па-руску абвясціў, што яму патрэбен адзін спакой і што дні праз два яму можна будзе адправіцца ў дарогу. Гусар яму даў дваццаць пяць рублёў за візіт, запрасіў яго адабедаць; лекар згадзіўся; абодва елі з вялікім апетытам, выпілі бутэльку віна і рассталіся вельмі задаволеныя адзін адным.

Прайшоў яшчэ дзень, і гусар зусім ажывіўся. Ён быў надзвычай вясёлы, без сціхання жартаваў то з Дуняю, то з даглядчыкам; насвістваў песні, гутарыў з праезджымі, упісваў іх падарожныя ў паштовую кнігу і так прышоўся да спадобы добраму даглядчыку, што на трэцюю раніцу шкада было яму расстацца з ласкавым сваім пастаяльцам. Была нядзеля; Дуня збіралася на абедню. Гусару падалі кібітку. Ён развітаўся з даглядчыкам, шчодра ўзнагародзіўшы яго за пастой і пачастунак; развітаўся і з Дуняю і вызваўся давезці яе да царквы, якая знаходзілася на краі вёскі, Дуня стаяла, не ведаючы, што рабіць.

— Чаго-ж ты баішся? — сказаў ёй бацька; — яго-ж высокаблагароддзе не воўк і цябе не з’есць; пракаціся да царквы. — Дуня села ў кібітку побач з гусарам, слуга ўскочыў на козлы, фурман свіснуў, і коні паскакалі.

Бедны даглядчык не разумеў, якім чынам мог ён сам дазволіць сваёй Дуні ехаць разам з гусарам, як найшло на яго засляпленне, і што тады было з яго розумам. Не. прайшло і поўгадзіны, як сэрца яго пачало ныць, ныць, і трывога апанавала яго такая, што ён не вытрымаў, і пайшоў сам на абедню. Падыходзячы да царквы, убачыў ён, што народ ужо разыходзіўся, але Дуні не было ні ў агароджы, ні на бабінцы. Ён спешна ўвайшоў у царкву: свяшчэннік выходзіў з алатара; дзячок тушыў свечы, дзве бабулькі маліліся яшчэ ў кутку; але Дуні ў царкве не было. Бедны бацька ледзь адважыўся спытацца ў дзячка, ці была яна на абедні. Дзячок адказаў, што не бывала. Даглядчык пайшоў дамоў ні жывы, ні мёртвы. Адна заставалася яму надзея: Дуня па ветранасці маладых год уздумала, можа быць, пракаціцца да наступнай станцыі, дзе жыла яе хросная маці. У пакутным хваляванні чакаў ён звароту тройкі, на якой ён адпусціў яе. Фурман не варочаўся. Нарэшце пад вечар прыехаў ён адзін і п’яны, з жудаснаю весткаю; «Дуня з той станцыі адправілася далей з гусарам».

Стары не знёс свайго няшчасця; ён тут-жа злёг у тую самую пасцель, дзе напярэдадні ляжаў малады ашуканец. Цяпер даглядчык, абдумваючы ўсе абставіны, здагадваўся, што хвароба была выдуманая. У небаракі пачалася моцная гарачка, яго адвезлі ў С *** і на яго месца прызначылі на час другога. Той-жа лекар, які прыязджаў да гусара, лячыў і яго. Ён упэўніў даглядчыка, што малады чалавек быў зусім здаровы, і што тады яшчэ здагадваўся ён аб яго злым намеры, але маўчаў, баючыся яго бізуна. Ці праўду гаварыў немец, ці толькі хацеў выхваліцца празорлівасцю, але ні мала тым не суцешыў беднага хворага. Ледзь ачуняўшы ад хваробы, даглядчык выпрасіў у С*** поштмейстара водпуск на два месяцы і, не сказаўшы нікому ні слова аб сваім намеры, пехатою адправіўся шукаць сваю дачку. З падарожнай ведаў ён, што ротмістр Мінскі ехаў з Смаленска ў Пецербург. Фурман, які вёз яго, казаў, што ўсю дарогу Дуня плакала, хоць, здавалася, ехала па сваёй ахвоце. «А можа, — думаў даглядчык, — прывяду я дадому заблудную авечку маю». З гэтай думкай ён дабраўся ў Пецербург, спыніўся ў Ізмайлаўскім палку, у доме адстаўнога ўнтэр-афіцэра^[8], свайго старога таварыша па службе, і пачаў свае пошукі. Неўзабаве даведаўся ён, што ротмістр Мінскі ў Пецербурзе і жыве ў Дэмутавай карчме^[9]. Даглядчык адважыўся да яго з’явіцца.

Зусім рана прышоў ён у яго пярэднюю і прасіў далажыць яго высокаблагароддзю, што стары салдат просіць з ім убачыцца. Ваенны лёкай, чысцячы бот на калодцы, абвясціў, што пан спачывае, і што раней адзінаццатай гадзіны не прымае нікога. Даглядчык пайшоў і вярнуўся ў прызначаны час. Мінскі вышаў сам да яго ў халаце, у чырвонай скуф’і^[10].

— Што, брат, табе трэба? — спытаўся ён у яго. Сэрца старога закіпела, слёзы паказаліся на вачах, і ён дрыжачым голасам вымавіў толькі:

— Ваша высокаблагароддзе!.. зрабіце такую божаскую міласць!.. — Мінскі глянуў на яго шпарка, узгарэўся, узяў яго за руку, павёў у габінет і запёр за сабою дзверы. — Ваша высокаблагароддзе! — казаў далей стары. —што з воза ўпала, тое прапала; аддайце мне хоць бедную маю Дуню. Вы-ж нацешыліся ёю; не згубіце-ж яе ні за што.

— Што зроблена, таго не вернеш,— сказаў малады чалавек у крайнім замяшанні;— вінаваты перад табою і рад прасіць у цябе дараваць мне; але не думай, каб я Дуню мог пакінуць: яна будзе счаслівая, даю табе чэснае слова. На што табе яна? Яна мяне любіць; яна адвыкла ад ранейшага свайго становішча. Ні ты, ні яна — вы не забудзецеся на тое, што здарылася. – Потым, сунуўшы яму нешта за рукаў, ён адчыніў дзверы, і даглядчык, сам не помнячы як, апынуўся на вуліцы. Доўга стаяў ён нерухома, нарэшце ўбачыў за абшлагом свайго рукава скрутак папер; ён выняў іх і разгарнуў некалькі пяцідзесяцірублёвых скамечаных асігнацый. Слёзы зноў паказаліся на вачах яго, слёзы абурэння. Ён сціснуў паперкі ў камок, кінуў іх на зямлю, прытаптаў абсацамі і пайшоў... Адышоўшы некалькі крокаў, ён спыніўся, падумаў... і вярнуўся... але асігнацый ужо не было. Добра апрануты малады чалавек, убачыўшы яго, падбег да рамізніка, сеў паспешна і закрычаў: «Пайшоў!» Даглядчык за ім не пагнаўся. Ён наважыўся адправіцца дадому на сваю станцыю, але раней хацеў хоць раз яшчэ ўбачыць бедную сваю Дуню. Для гэтага, дні праз два, вярнуўся ён да Мінскага, але ваенны лакей сказаў яму сурова, што пан нікога не прымае, грудзьмі выпхнуў яго з пярэдняй і ляпнуў дзвярмі яму пад носам. Даглядчык пастаяў, пастаяў — ды і пайшоў. У гэты самы дзень, увечары, ішоў ён па Ліцейнай, адслужыўшы малебен ва Усіх Скарбяшчых. Раптам праімчаліся перад ім шчогальскія дрожкі, і даглядчык пазнаў Мінскага. Дрожкі спыніліся перад трохпавярховым домам, каля самага пад’езду, і гусар узбег на ганак. Шчаслівая думка мільгнула ў галаве даглядчыка. Ён вярнуўся і падышоў пад фурмана: — Чый, брат, конь? — спытаўся ён, — ці не Мінскага? — Так точна, — адказаў фурман, — а што табе? — Ды вось што: пан твой загадаў мне аднесці да яго Дуні запісачку, а я і забыўся, дзе Дуня гэта яго жыве. — Ды вось тут, на другім паверсе. Спазніўся ты, брат, з тваёй запіскай; цяпер ужо ён сам у яе. — Не бяда, — адказаў даглядчык з невымоўным рухам сэрца, — дзякуй, што на розум навёў, а я сваю справу зраблю. І з гэтым словам пайшоў ён па лесніцы. Дзверы былі запёртыя; ён пазваніў, прайшло некалькі секунд у цяжкім для яго чаканні. Ключ загрымеў, яму адчынілі. — Тут жыве Аўдоцця Сімеонаўна? — спытаўся ён. — Тут, — адказала маладая служанка; — нашто яна табе патрэбна? — Даглядчык, не адказваючы, увайшоў у залу. — Няможна, няможна! — закрычала ўслед яму служанка, — У Аўдоцці Сімеонаўны госці! — Але даглядчык, не слухаючы, ішоў далей. Два першыя пакоі былі цёмныя, у трэцім быў агонь. Ён падышоў да расчыненых дзвярэй і спыніўся. У пакоі, надзвычай аздобленым, Мінскі сядзеў у задуменнасці. Дуня, апранутая з усёю раскошаю моды, сядзела на ручцы яго крэсла, як наездніца на сваім англійскім сядле. Яна з пяшчотнасцю глядзела на Мінскага, намотваючы чорныя яго кудры на свае бліскучыя пальцы. Бедны даглядчык! Ніколі дачка яго не здавалася яму гэткай прыгожаю; ён мімаволі на яе любаваўся. — Хто там? — спыталася яна, не ўзнімаючы галавы. Ён усё маўчаў. Не атрымліваючы адказу, Дуня ўзняла галаву... і з крыкам упала на дыван. Спалоханы Мінскі кінуўся яе паднімаць і, раптам убачыўшы ў дзвярах старога даглядчыка, кінуў Дуню і падышоў да яго, дрыжучы ад гневу. — Чаго табе трэба? — сказаў ён яму, сцяўшы зубы; — што ты за мною ўсюды крадзешся, як разбойнік? або хочаш мяне зарэзаць? Пайшоў прэч! — і, дужаю рукою схапіўшы старога за каўнер, выштурхнуў яго на лесніцу.

Стары прышоў да сябе на кватэру. Прыяцель яго раіў яму скардзіцца; але даглядчык падумаў, махнуў рукой і вырашыў адступіцца. Праз два дні адправіўся ён з Пецербурга назад на сваю станцыю і зноў узяўся за сваю службу.

— Вось ужо трэці год, — заключыў ён, — як жыву я без Дуні, і як аб ёй няма ні слыху, ні духу. Ці жыва, ці не, бог яе ведае. Усякае бывае. Не яе першую, не яе апошнюю зманіў праезджы шыбенік, а там патрымаў, ды і кінуў. Шмат іх у Пецербургу, маладзенькіх дурніц, сёння ў атласе і аксаміце, а заўтра, паглядзіш, мятуць вуліцу разам з галотаю карчмарскаю. Як падумаеш часам, што і Дуня, можа быць, тут-жа гіне, дык мімаволі саграшыш ды пажадаеш ёй магілы...

Такі быў расказ прыяцеля майго, старога даглядчыка, расказ, які не адзін раз перапыняўся слязмі, якія маляўніча абціраў ён сваёю палою, як старэнны Цярэнцьіч у надзвычайнай баладзе Дзмітрыева^[11]. Слёзы гэтыя часткова выкліканы былі пуншам, якога выцягнуў ён пяць шклянак на працягу свайго апавядання; але як-бы там ні было, яны моцна кранулі маё сэрца. З ім развітаўшыся, доўга не мог я забыцца на старога даглядчыка, доўга думаў я пра бедную Дуню...

Нядаўна яшчэ, праязджаючы праз мястэчка***, успомніў я пра майго прыяцеля; я даведаўся, што станцыя, над якой ён начальстваваў, ужо знішчана. На пытанне маё:

— Ці жыў стары даглядчык? — ніхто не мог даць мне здавальняючага адказу. Я наважыў наведаць знаёмую старану, узяў вольных коней і пусціўся ў сяло Н.

Гэта здарылася ўвосень. Шэранькія хмары засцілалі неба; халодны вецер дзьмуў з пажатых палёў, зрываючы чырвонае і жоўтае лісце з сустрэчных дрэў. Я прыехаў у сяло на захадзе сонца і спыніўся каля паштовага доміка. У сенцы (дзе некалі пацалавала мяне бедная Дуня) вышла тоўстая баба, і на пытанні мае адказала, што стары даглядчык з год як памёр, што ў доме яго пасяліўся півавар, а што яна жонка півавара. Мне стала шкода маёй дарэмнай паездкі і сямі рублёў, выдаткаваных ні на што.

— Ад чаго-ж ён памёр? — спытаўся я ў піваваравай жонкі.

— Спіўся, бацюхна, — адказала яна.

— А дзе яго пахавалі?

— За ваколіцаю, побач з нябожчыцаю гаспадыняй яго.

— Ці няможна давесці мяне да яго магілы?

— Чаму-ж няможна. Гэй, Ванька! досыць табе з катом вазіцца. Правядзі вось пана на могілкі ды пакажы яму даглядчыкаву магілу. — Пры гэтых словах абшарпаны хлопчык, рыжы і крывы, выбег да мяне і зараз-жа павёў мяне за ваколіцу.

— Ведаў ты нябожчыка? — Спытаўся я ў яго дарогаю.

— Як не ведаць! Ён вывучыў мяне дудачкі вырэзваць. Бывала (царства яму нябеснае!) ідзе з шынка, а мы ўсе за ім: «Дзедка, дзедка! арэшкаў!» — а ён нас арэшкамі і частуе. Усё, бывала, з намі возіцца.

— А праезджыя ці ўспамінаюць яго?

— Ды зараз мала праезджых; хіба засядацель заверне, ды таму не да мёртвых. Вось улетку прыязджала пані, дык тая пыталася пра старога даглядчыка і хадзіла да яго на магілу.

— Якая пані? — спытаўся я з цікаўнасцю.

— Прыгожая пані, — адказаў хлапчук; — ехала яна ў карэце ў шэсць коней, з трыма маленькімі панічамі і з карміліцай, і з чорным моськам; і як ёй сказалі, што стары даглядчык памёр, дык яна заплакала і сказала дзецям: «Сядзіце ціха, а я схаджу на могілкі». А я быў вызваўся давесці яе. А пані сказала: «Я сама дарогу ведаю», — і дала мне пятак срэбрам — такая добрая пані!..

Мы прышлі на могілкі, голае месца, нічым не абгароджанае, усеянае драўлянымі крыжамі, не ацененымі ні адзіным дрэўкам. З роду не бачыў я такіх сумных могілак.

— Вось магіла старога даглядчыка, — сказаў мне хлопчык, ускочыўшы на кучу пяску, у якую ўкапаны быў чорны крыж з медным абразом.

— І пані прыходзіла сюды? — спытаўся я.

— Прыходзіла, — адказаў Ванька — я глядзеў на яе здалёк. Яна лягла тут і ляжала доўга. А потым пані пайшла ў сяло і паклікала папа, дала яму грошай і паехала, а мне дала пятак срэбрам — слаўная пані!

І я даў хлапчуку пятак і не шкадаваў ужо ні аб паездцы, ні аб сямі рублях, мною патрачаных.

Зноскі

1. Калежскі рэгістратар — ніжэйшы цывільны чын у царскай Расіі.
2. П. А. Вяземскі (1792 — 1878) — вядомы паэт, сучаснік і друг Пушкіна.
3. Калежскі рэгістратар — ніжэйшы цывільны чын у царскай Расіі.
4. Мурамскія лясы — па правым беразе Окі, вядомыя ў даўнейшыя часы сваімі разбойнікамі.
5. Фельд-егер — ваенны кур’ер для перадачы асабліва важных даручэнняў.
6. Падарожная — папера, якая давала права на атрыманне паштовых коней.
7. На перакладных — на казённых конях, якія мяняліся па паштовых станцыях. Прагоны — праяздныя грошы, якія плаціліся з разліку за кожнага каня і вярсту.
8. Унтэр-афіцэр — старэйшы ніжні чын.
9. Дэмутава карчма — вядомая пецербургская гасцініца таго часу. У дэмутавай карчме заўсёды спыняўся і сам Пушкін.
10. Скуф'я, скуфейка — круглая маленькая пакаёвая шапачка.
11. «Адстаўны вахмістр»