Беларускі правапіс (1925)/Часьць першая/10

§ 10. Правапіс прыназоўнікаў і прыставак
Падручнік
Аўтар: Язэп Лёсік
1925 год

Прапануем да спампаваньня!

§ 10. Правапіс прыназоўнікаў і прыставак.

Правіла 22. 1) Прыназоўнікі ад зьменных часьцін мовы (ад тых, што скланяюцца) пішуцца асобна, калі пасьля іх можна паставіць пытаньне. Напрыклад: Наскочыла каса (на што?) на камень. Увашлі ў хату. Стары, кажуць, змуста, да без (каго?) яго ў хаце пуста.
2) З дзеясловамі і іх формамі, а таксама з прыслоўямі прыназоўнікі пішуцца зьлітна (дагнаць, успомніць, напісаць, сустрэць, перапісаць, падайсьці, пазычаны, даганяючы, падбіваючы, пазалетась, пабеларуску, панямецку, панашаму, памойму, даволі, напавер, дагары, прадвесьне, спадыспаду, спачатку, назаўсёды).
3) Калі прыназоўнік канчаецца на зычны гук ды зьліваецца з словам, якое пачынаецца гукам і, то вытвараецца гук ы (зышло—з+ішло, спадыспаду—спад+іспаду), а калі прыназоўнік канчаецца на галосны гук, то і таго слова, з каторым прыназоўнік зьліваецца, скарачаецца ў й (зайсьці, прыйсьці, прыйменьнік, займеньнік, выйсьці), але ў такіх разох, „й“ найчасьцей зусім прапускаецца, асабліва ў дзеясловах перад гукам „Ш“ напр.: прышоў, пашоў, нашоў (замест прыйшоў, пайшоў, знайшоў).
4) У іншых выпадках прыназоўнік беспасярэдна далучаецца да таго слова, з каторым зьліваецца ў адно непадзельнае слова (паддаць—пад+даць, замкнуць—за+мкнуць).
5) Складаныя прыназоўнікі пішуцца з злучком: з-за, з-пад, па-над.

Практыкаваньне 24. Абыяк прышло, лёгка й з рук сышло. З дурнем ні знайсьці, ні згубіць. Кругом абышоў ды назад прышоў. Мы ўвашлі ў хату. Над пешым арлом і сарока з калом. Шалёная муха ўкусіла за вуха. Мядзьведзь накінуўся на стральца. Калі ўрод, дык і ўмалот. Сьпераду грэе, а ззаду вецер вее. Загадаю загадку, закіну за градку, няхай мая загадка да налецьця ляжыць (жыта). Да дому было тры вярсты. Мы прышлі дадому раніцай. Хоць бяздворан, да ўсюды праворан. На капейку патравы, а на рубель прыправы. Сяк-так, накасяк, абы не палюдзку. На доўгі век, на добрае здароўе. Шатавіла- матавіла панямецку гаварыла, патурэцку заварочвала; сьпераду шыльца-вільца, спадыспаду палатно, а зьверху аксаміт (ластаўка). Ляцеў воран па-над-морам. Выскачыў карпечка з запечка. Покі сонца ўзыдзе, раса вочы выесьць. Ён чалавек з падысьцем (з хітрасьцю). Ня войтава дачка, а дарэчы гаворыць. Свой свайму паняволі брат. Па няволі ня плачуць. Усяго патрошку. Не пабацькаўску робіш. Паверх дзярэўю ходзіць. Засталося адно падысподзьдзе. Надышла восень. Лёстачкамі душу вымае. Хоць раз, да наўскач. Любага госьця ўлетку частуюць мядком, а ў восень — малачком.

Практыкаваньне 25. Сьпісаць і падчыркнуць словы пасьля пытаньня.

Чайка наскочыла (на што?) на камень. Кніга ляжала (у чым?) у шуплядзе. Прышла чапля ў госьці (к каму?) к жураўлю. Анцік пашоў гуляць (з кім?) з айцом. Рыбакі ад’ехалі далёка (ад чаго?) ад берагу. Заяц пабег (па чым?) па полі. Кроў цякла (з чаго?) з раны. Ліс дабраўся (да каго?) да курэй. Птушка ўляцела (куды? у што?) ў хату. Дзеці сядзелі (пад чым?) пад дубам. Жураўлі ляцелі (над чым?) над лесам. Нашла каса (на што?) на камень. Паднялося сонца (над чым?) над лесам. Дзеці жывуць (пры кім?) пры бацькох. Вораг адступіўся (ад чаго?) ад горада. Сьнег скрыпіць (пад чым?) пад нагамі. Мы прачыталі казку (пра каго?) пра козьліка. Мядзьведзь накінуўся (на каго?) на стральца. Селянін паехаў у лес (чаго? па што?) па дровы. Скарынкі валяліся (пад чым?) пад сталом. Сабака стаяў (перад кім?) перад гаспадаром. Няма торгу (без чаго?) бяз звадкі.

Правіла 23. 1) Прыназоўнікі — ад, над, пад, перад, прад — незалежна ад таго, ці пішуцца яны зьлітна ці асобна, не зьмяняюць д на т і заўсёды маюць д (ад хаты, над хатай, пад хатай, перад хатай; адтуль, аддаць, падходзіць, прадстаўнік, падпісаць, надпісаць).
Таксама прыназоўнік аб не зьмяняе б на п ніколі (аб пень, абсыпаць, абкідаць).
2) Прыназоўнікі — з, без (бяз), уз, раз, цераз — зьмяняюць з на с перад глухімі зычнымі к, п, т, х, с, ш, ц, ч, калі пішуцца зьлітна (схадзіць, беспарадны, бясьпечна, усхадзіць, раскачаць, але — згінуць, зрабіць, бяздомны, узгадаваць, раздаць, разьбіць).
Але калі з, без (бяз), цераз пішуцца асобна, то ніколі з на с не зьмяняюць (з хаты, без таго, бяз хлеба, цераз ток).

Практыкаваньне 26. Ад пачыну залежыць дзела. Адважны не баіцца няўдачы. Абсьліненая ваўком авечка ў лес бяжыць. Ад сьмерці няма зельля. Абсохла зямля. Ад ліха ціха, але й дабра ня чуваць. Жораў з цяплом, а ластаўка з лістом. Расчынеце сені й хату! Усхадзілася шура-бура. Часам з квасам, а парою з вадою. Вышлі жнеі з сярпамі на ніву. Які гэта старац з хлопцам ідзе? З песьні слова ня выкінеш. Хітра, мудра, з невялікім коштам. З поўначы цёмнае нудная восень прышла. Адзін жук пражыў без яды тры годы. Жалем сьціскаюцца грудзі. Цесна зьбіліся нашы хаты. Дзьверы расчынены насьцеж. Жыта зжата. Век зжыць, ня мех сшыць. Мой мілы пакою, добра мне з табою! З чужога каня і ў балоце злазяць. Цераз поле чалавек ідзе. Лепей з добрым згубіць, як з благім знайсьці. Пакуль сыты ссохне, дык худы здохне. Куды конь з капытом, туды й рак з клешняй. Грошы круглы, адтаго й коткі. Ластачкі падпускае. Ня ведаеш, ад чаго палепшае. Ад ціха ўсё ліха. Начлегу з сабою ня носяць. Сьмех з панскіх ботаў: адзін згарэў, а другі сабака зьеў. Сказаў казку з прыказкаю. Работа не бясчэсьціць чалавека. Астаткі з хаткі. Ні сшыць з ім, ні спароць. У яго і ўзімку лёду не дастанеш. Перад сьмерцю ўсе роўны.

Правіла 24 (паўторнае). Такія словы, як — над, перад, прад, ад, без, цераз, з, у, да, на, за, аб і на іх падобныя, называюцца прыназоўнінамі, калі пішуцца асобна (без мяне, пры табе), а калі пішуцца зьлітна, то называюцца прыстаўкамі (безбаязна, прыпынак, напісаць, зайсьці).
Прыназоўнікі пішуцца асобна ад тых слоў, што азначаюць назовы прадметаў, прымет і лікаў, калі пасьля іх можна паставіць пытаньне (наскочыла — на што? — на камень, увашлі ў хату).
З словамі, што азначаюць дзеяньне, прыназоўнікі пішуцца заўсёды разам. Напрыклад: напісаць, увайсьці, падпісаць, падкаваць і г. д.

Увага. Некаторыя прыназоўнікі зусім ня ўжываюцца асобна: уз—, раз—, вы—, пера—, су—, пра— (уздых, усход, разбор, расход, выгнаць, выйсьці, пераехаць, сусед, прадзед).

ЗАДАЧКА 21-ая. Сьпісаць і прыназоўнікі напісаць разам ці асобна.

Мы ў+вашлі ў+хату. Кола на+ехала на+камень. Голуб кружыўся над+хатай. Мы да+йшлі да+хаты праз+гадзіну. Сонца за+шло за+гору. Яблык заваліўся за+дзерава. Цесьля скінуўся з+страхі. Ён падскочыў пад+столь. З+касою пагоды ня ждуць. З+плеч ды+ў печ. Ты ад+варот, а ён цераз+плот. У+лені баляць калені. Нож за+кінуўся за+стол. Шалёная муха ў+кусіла за+вуха. Калі ў+род, дык і ў+малот. На+галодны зуб добра й гэта. На+доўгі век, на+добрае здароўе. Над+пешым арлом і сарока з+калом. На+свайго на+паў. На+аднэй нядзелі сем пятніц. На+няўся, як пра+даўся. На+сем двор адзін тапор. На+сваім кані, як хачу, скачу. На+страшыў мех, дык і торба страшна. Тады маю, як у+руках трымаю. Няма торгу бяз+звадкі. Адзін вандроўца па+моры прабыў без+яды больш за+шэсьць дзён і потым на+пісаў, як ён жыў у+часе голаду. У+першыя дні яго мукі былі страшэнныя.

Правіла 25 (паўторнае). Прыназоўнікі — ад, над, пад, прад, перад заўсёды маюць на канцы д, незалежна ад таго, ці пішуцца яны разам з словам ці асобна (ад хаты, адхінуць, адтуль, пад сонцам, падмануць, над хатай, надпісаць, пад сталом, падкінуць).
Таксама аб ніколі не зьмяняе б на п (аб табе, абцерці).

Практыкаваньне 27. Сьпісаць і падчыркнуць прыназоўнікі й прыстаўкі з літарамі д і б.

Пад табой забілі каня. Паднёс вышэй нябёс. Падступецеся бліжэй, пакланецеся ніжэй. Пад ляжачы камень вада не бяжыць. Адкуль грэх, адтуль і спасеньне. Адвага гарады бярэ. Ад ліха ціха, але й дабра ня чуваць. Адкуль хмары, адтуль і дождж. Ад пачыну залежыць дзела. Перад невадам рыбы ня ловяць. Адважны не баіцца няўдачы. Ад сварак не баліць карак. Ад роднага таткі прыемны й латкі. Над хатай лётаў каршун. Сноп ад снапа на дзьве стапы. Абсьліненая воўкам авечка ў лес бяжыць. Не аб тым гутарка. Адказ, як шыла. Ад дошкі да дошкі, а ў сярэдзіне ні крошкі (гавораць пра стараннага, але няздольнага). Ад сьмерці няма зельля. Абсохла зямля.

Правіла 26 (паўторнае). Прыназоўнікі — з, без (бяз), уз, раз, — калі пішуцца разам, то перад глухімі зычнымі (к, п, т, ц, ч, х, с, ш) зьмяняюць З на С, а перад звонкімі астаецца З (схадзіць, усхадзіць, раскідаць, расказаць, бясьпечны, беспаможны, але — згінуць, бездагадны, бяздомны, узгадаваць, раздаць, разьбіць).
Але калі з, без (бяз), цераз пішуцца асобна, то ніколі З на С не зьмяняецца (з хаты, без парады, бяз хлеба, цераз ток).

ЗАДАЧКА 22-ая. Сьпісаць і паставіць, дзе трэба, З або С.

Зоркі ра+сыпаліся па небе. Ра+чынеце сені й хату! У+хапіўся, як апараны. Дуб шырока ра+пусьціў сваё гальлё. Сад ра+пусьціўся. Яйцо ра+душылася. Ра+ьмяні мне грошы! Ра+капайце гэтую яму! Ра+важыў, як ра+мазаў. Ра+хадзіўся, як Марка ў пекле. У+хадзілася шура-бура. Уступі дурню — спасеньне заслужыш. Дзьверы ра+чынены насьцеж. Яны жывуць бя+ьпечна. Бе+парадная справа. +крывіўся, як серада на пятніцу. +ьпераду грэе, а +заду вецер вее (загадка пра каваля). Ра+ьліўное мора. Жалем +ьціскаюцца грудзі. Цесна +ьбіліся нашыя вёскі. З неба +валілася зорка. Нашая хата стаіць на ў+горку. Жыта +жата. У+горкі абсохлі. Бе+надзейная справа.

Практыкаваньне 28. Сьпісаць і прыназоўнікі з, без (бяз), цераз падчыркнуць.

Жораў з цяплом, а ластаўка з лістом. Часам з квасам, а парою з вадою. Без запасу ані часу. Бяз прылады нічога ня зробіш. Баба з калёс — калёсам лягчэй. Хітра, мудра, з невялікім коштам. Мой мілы пакою, добра мне з табою! З песьні слова ня выкінеш. З чужога каня і ў балоце злазяць. З поўначы цёмнае нудная восень прышла. Адзін жук пражыў без яды тры годы. Цераз поле чалавек ідзе. Які гэта старац з хлопцам ідзе? Бяз часу ня будзе квасу. Мышы ўміраюць без яды цераз некалькі гадзін. Хаты будуюць з дзерава. Вышаў араты з плугам на поле. Вышлі жнеі з сярпамі на ніву. Без языка, а мудра гаворыць (кніжка).