Бясѣда стараго вольника зъ новыми пра ихнае дзѣло (1861)

Бясѣда стараго вольника зъ новыми пра ихнае дзѣло Гутарка 1861 год Крыніца: Даследаванні і матэрыялы. — 2018. — Т. 4; бач. 205-230

Арыгінальнае выданьне мае 31 старонку.

Прапануем да спампаваньня!

БЯСѢДА
СТАРАГО ВОЛЬНИКА ЗЪ НОВЫМИ,
ПРА ИХНАЕ ДЗѢЛО

Слово Царскае ни абы якое. Нашъ братъ падъ иншы часъ абицаиць, чаго пасля сполниць и ня всхочиць и ня зможиць, а Царъ што сказавъ — свята. У пѣршымъ укази, што пра волнасць, намъ читали, што ниузабави Царъ пришлѣць Палаження, на якомъ новыя волники маюць жиць далши, — и во, ужо мѣсицы зъ два, якъ цэлая книжка таго палаження читаитца и у панскихъ палатахъ и пасялянскихъ хатахъ. Вясьцима кожнаму, якъ можна скарэй, хочитца правѣдаць пра сваю судзбину. Письміоннаму-то лацвѣй якъ видущуму, а сляпому канѣшни треба павадыръ, и ниграматнаму патребинъ: хто|бъ яму разчитавъ, дый якъ слѣдуиць и разталкававъ. А такихъ ни мала, ды — хоць на кій вярни! Инши за кварту гарэлки начитаиць и наталкуиць табѣ большъ, чимъ тамъ у книжцы стаиць, ѣткиі-то тлумачи и збиваюць зъ толку народъ праваславны. Гэта я самъ дасвѣдчивъ. У Копыскимъ уѣздзи наѣхавъ я надовичи на бясѣду, правда, пачцивыхъ мужовъ, и яны прамижъ сабою гутарили пра волнасць. Ажну варомъ абдало мянѣ, якъ прислухався я къ ихъ бясѣдзи. Мужи, здалось мнѣ, разалютныя, а талкуюць, якъ гародзюць и нима знаць што. Ня уцѣрпивъ жа я, а сказавши дзѣнь добры, сумыслу запытавъ ихъ: А ци давольны|жъ вы, братцы, палаженнимъ, што Царъ Миласливы приславъ вамъ? Ни тымъ ни симъ ни атгукнулись яны мнѣ; а я усіо-тки ящо запытавъ ихъ: якъ бачу я, вамъ читали пра волнасьць и палаження, ды хто|жъ-то читавъ и талкававъ вамъ пра ѣта? „Салдат” Салдат? „Ды нѣ; іонъ вочинна письміонны, читаиць, якъ у ледъ рубиць, дый бывалы — нѣчага сказаць. Якъ іосьць у нашымъ Царсцви Губэрніи, уси намъ пиричытавъ, дый ящо, якъ и|дзѣ паводзитца, што пьюць, што ядуць и у чомъ ходзюць, усіо намъ разказавъ; дый платы усяго па гривиннику зъ двора яму было; А ци разчитавъ жа іонъ вамъ и ци разталкававъ: на якимъ палаженню вы цяпѣръ и дальшъ праживаць будзиця? „Ды нѣ; гэтаго нѣшта и самъ іонъ ни разабравъ, абы ни разшупивъ; мусиць хитра, абы иншыми литэрами тамъ написана.” Ну ци ни правдзива|жъ тая приказка, што сляпы віовъ сляпога дый абоя у воду, абы у яму, а хоць и ни такъ, усіо-тки дароги ни знайдуць. Ни папущъ гэтаго и мужы тыя, зъ сваимъ салдатомъ блудзюць — дый тольки! Сарочка свая, здаѣтца, ближей къ цѣлу; чимъ бы разчитываць: што дзѣитца, якъ паводзитца у другихъ Губэрніихъ, вы старэлись-бы пѣршъ на пѣршъ пазнаць, што вамъ Царъ Милосливы павялѣвъ, чимъ васъ ужо Іонъ благаславивъ и што ящо приабицавъ. А дзѣли гэтаго вы прасили|бъ каго-нибудзь совисливаго, хто самъ дзѣла суполна разумѣиць, а ни жидовъ, а ни салдатовъ и иншыхъ такихъ жа письміонниковъ. Яны, правда, читаюць, ды такъ, можа кыли чули, якъ котъ на гусляхъ абы цымбалахъ играиць. Іонъ играиць, а што играиць и самъ ни|знаиць. Ни станиць-жа табѣ вясялѣй атъ такихъ играцовъ, ни набярешъся ты розуму атъ такихъ читэльниковъ. Ахъ братцы маѣ милыя, братцы маѣ родныѣ, паслухали|бъ вы старага волника; іонъ бывалы и чувалы и дзѣло, якъ слѣдуиць разумѣиць. Ни станиць іонъ ни кпиць ни муциць, якъ иншыя, у бясѣдзи пра такое вяликае дзѣло — якъ волнасць ваша. У усякомъ дзѣли добра рада, добра дзвѣ, а три ящо лѣпши — а тутъ и сотни ихъ ни сапсуюць. Кыли|жъ вамъ тольки люба правда, паслухайця яѣ, друззя маѣ милыя. За ниправду пирыдъ вами и Начальствамъ я гатовъ атвѣциць, а за щирасць сэрца Бога у свѣтки ставлю. Памажи|жъ-ты намъ, Господзи, и читаць и слухаць и паняць и спалняць раду правдзивыхъ людзѣй и талковыхъ.

Болши пчолъ, кажуць, болшъ и гуку, а бываиць и, адна дурная муха, якій нибудзь даѣдливы шерсцинь нагудзяць галаву боли, чимъ сотни Божжыхъ пчолакъ. Мнѣ такъ и злучилась. На-завтра, якъ прачытали у церквахъ указъ Царски пра волнасць, на папасцы у Мястэчку Княжицахъ, што пирыдъ Мугулевомъ, мнѣ трапилась размавляць зъ аднымъ новымъ волникомъ, и іонъ мнѣ стольки нагукавъ, што и сотни старыхъ такъ-бы прыкра ни нагаманили. Я атъ щыраго сэрца, праздравляю яго зъ Божжэю и Царськаю миласцію — зъ волнасцію, а іонъ, Богъ яго вѣдаиць, ци ни дачувъ Указу Царскаго, ци тамъ чаго ни разабравъ, ци хто изъ кѣпства набавтавъ яму нима знаць — чаго, чимъ бы пакланитца Богу и Цару, дыкъ іонъ ящо атвярнувся ды й забубнѣвъ: „Атъ, якая гэта волнасць — ни такія мы спадзивались.

Съ талковымъ и талкаваць люба, а зъ бизталковымъ ни разу толку ни дабяресся. Ни дайшовъ и я, якія|бъ волнысци яму хацѣлась. Можа іонъ хацѣвъ бы; никаго ня слухаць, ни чога ня дзѣлаць, лижаць на баку й штобъ яму яще паднасили и ваду и яду. Ахъ, закрый-жа насъ Боже атъ такія волнысьци! Сваяволцами мы ни были и быць ня хочимъ и дзицям нашимъ ни вялимъ. Пашли Господзи, здаровья рукамъ и нагамъ нашимъ, ни атыми розуму атъ галавы, мы сами, сваіою, працаю дабудзимъ сабѣ кавалакъ хлѣба, и ни захочимъ ѣсць чужога, якъ тэй труцинь паядаиць міодъ пчалины. А можа іонъ, якъ дзиціонакъ, хацѣвъ-бы слабоды, якую маюць звяры абы пташки у лѣсахъ, хацѣвъ-бы литаць абы бѣгаць куды яму заугодна? Ды нѣ, ма-быць ни знаиць іонъ, што звѣры и пташки, большъ яго можа працуюць. Звѣра ноги кормюць. Адны ноги и давъ яму Гасподзь дзѣли профиту. Ни ляжиць-жа іонъ на баку, а дзѣнь и ночъ ни даѣць нагамъ супакою, а падъ инши часъ, падаиць-падаиць, дый зъ голоду заходзитца, и ни тамъ жа іонъ бѣгаиць, идзе|бъ яму вясіоласць знайци, нѣ, идзѣ|бъ парваць паживу, ды йдзѣ|бъ яго ни паймали дый шкуры ни садрали. А пташычка Божжа? Іой и давъ Гасподзь адны крылышки на пракармлѣння. Ни сядзиць-жа яна, а зъ зары да зары литаиць, якъ бы папасць зернушка ды склюваць яго, а ни знашовши, идзѣць то у клѣтку, то у сѣтку. А пачуиць зиму, бѣдная — ляциць за тридзѣвяць зямѣль и дзисятая можа даляциць, а двадцатая вѣрнитца къ гняздзѣчку свайму. Ды-къ ци гэта|жъ волнасць, ци гэта|жъ слабода!

Нихай сабѣ тэй Княжицки сядзиць тамъ дый талкуиць, нихай паджидаиць сабѣ волнасци, якія на усіой зямли ни разу ни чувана и ни слыхана, а я васъ, маѣ милыя братцы, проздравляю зъ вяликою, вяликою Божжею и Царскою миласцію — зъ волнасцію, альбо слабодою. По Божжаму благаславѣнню, Царъ Миласливы павялѣвъ, и вы такъ сама волны якъ я, други и усяки волны чалавѣкъ у Царсцви Русськомъ. Ты волны; цяпѣръ и ты якъ я, други усяки, маишъ волю купиць сабѣ и сялицьбу и пахату и усякую якъ змага, маитнасць. Ты волны; нихто цябѣ ужо ни купиць, ни прадасць, якъ дагэтуль вадзилась. Ты волны: сямѣйка твая наусіоды пры табѣ, ни атдадуць дзиціонка твайго аднаго у Ригу, другога у Адэсу, абы ящо и далши. Ты волны: ни пирагонюць цябѣ изъ хаты у хату, абы у други канѣцъ дзяревни, — нѣ. Дзѣци тваѣ унуки и праунуки, пакуль захочуць, астанутца на сваемъ карани, хиба хата твая падъ вокнами панскими — гэта иншае дзѣло. Дагѣтуль ты самъ и усіо тваіо ни тваіо было, а усіо панское апрочъ души аднэй, а цяперъ усіо што ни дабудзишъ ты трудомъ чеснымъ, што ни пашлѣць табѣ Гасподзь у хату, стада, засики и на поле, усіо тваіо и дзяцѣй тваихъ. Мірскія, идзе іосьць, капиталы, мірския хлѣбныя магазыны зъ хлѣбомъ у ихъ, астаютца абщаству што яго зсыпала. Дагэтуль, апрочъ сахи и бараны, ни знавъ ты ни якихъ промысловъ, акромъ сваѣ дзяревни, ни ухадзивъ зъ людзьми ни у якія антарэсы, а цяпѣръ, якъ уси волныя, и ты волинъ: браць кантракты и падрады на што табѣ зручна, дзѣлаць дагаворы и съ казною, и съ купцами, и съ панами на усякую усячину: таргаваць у малыхъ кромахъ а кыли хочишь и у болшихъ, ды тольки будзиць треба плациць у казну, якъ плоцюць купцы другія; записыватца у цахи и заниматца рымислами, купляць и строиць усякія будынки хвабрычныя, тарговыя и иншыя хоць и заводы якія, и быць суполнымъ ихъ хазяиномъ. А пазавѣць цябѣ Гасподзь на супакой вѣчны, ты бязъ гора сащепишъ грѣшныя руки и на сваей ужо лавцэ, бо вѣдаишъ, што будовля твая, пашня и уся рухамасць твая астаѣтца дзѣткамъ тваимъ, а ни таму ужо, каму панъ павялиць. А дзѣтки тваи? И яны, якъ дзѣци волниковъ, смѣюць быць ужо такъ сама якъ и маѣ, другога и усякага волнага. И твой сынъ волинъ быць и купцомъ и суддзіою и усякимъ чиновникомъ, кыли тольки Бог яго пазавѣць. Тольки вы ихъ научайця и закажиця, штобъ яны дзѣла свайго пилнавали, а Бог, кыли захоциць, атъ сахи и бараны пазавѣць и пасадзиць на самымъ высокимъ мѣйсцу. Гэтакъ ужо злучалось; кали вы цикавы, я што-нибудзь вамъ и скажу.

У Рыми бывъ зимлядзѣлицъ чесны, а звали яго Нума. Ни|стала тамъ Цара; у Саноци пачали думаць ды разсуждаць, каго|бъ пасадзиць на Царства. Па Божжаму указанню уси у адзинъ голас аткликнулись: Нуму. Іонъ працавиты, старэѣтца пра хазайства, будзиць старэтца и пра царства; іонъ совисливы, правдзивы и разалютны, — таки намъ и патрэбинъ. А Нума ни чога знаць ни зная, рабатаиць на сваей паласѣ, а тутъ и приходзюць паслы изъ Санота зъ хлѣбамъ-соллю, дый просюць яго на Царства. Сумнився Нума, ды ни пасьмѣвъ атказацца. И што|жъ вы думаѣця, яки бывъ Царъ! И цяпѣръ пра яго помнюць и да вѣку ни забудуць. Гэта усіо я вамъ дзѣли таго дакладаю, штобъ вы дзяцѣй сваихъ научали пилнаваць хазяйства, а ни дратца заразъ и лѣзьци у чины. Богъ самъ пазавѣць, каго аблюбиць. И мянѣ Гасподзь благаславивъ сынками, я хачу и научаю ихъ, штобъ и яны такъ сама были якъ и я; Ды Богъ-жа вѣдаиць, куды катораго павѣрниць: Можа каторы и лѣпшъ мянѣ будзиць, а каторы и хужэй. А усіо-тки учиць дзяцей якъ намъ, такъ и вамъ патребна. Я трошки и да гэтага вамъ скажу.

Іосьць чутка, што Царъ скора павялиць у каждэй парахвіи завадзиць школы дли научення дзяцей вашыхъ, штобъ яны знали Бога и людзѣй. Охъ, братцы, гэта вамъ Царъ даѣць яѣчка ды аблуплинае, на Яго Царскай Миласьци вы волны; Іонъ и хочиць, штобъ и вы ни астались атъ другихъ волныхъ людзей Яго-Царства, штобъ вы знали дый панимали, што знаюць и панимаюць уси другія волныя. Ды вотъ — ага, чаму вы ни знаиця Лазицъ, што подъ Галовчиннымъ. На самую Зборницу трапилась мнѣ атдыхаць тамъ ѣдучи на кирмашъ да Шклова. Привярнувши къ каршми, ухаджу у хату, и виджу ня тэй строй, што у каршми, и заразъ даумився, што ни туды папавъ, дый й-заразъ жа и спазнавъ куды. Хлопчики и дзѣвачки сидзяць у лавкахъ асабливыхъ, ни такихъ якъ у хатахъ насськихъ; пирадъ кажнымъ книжка и указка; на куце сиржантъ заслужоны: три хрясты и три мидали, висяць у яго на мундзѣри, а кала пѣчи сидзяць мужи два тамтэйшыя. Тольки на парогъ я, хлопчики и дзѣвачки заразъ ускачили, и мнѣ дыликатна укланились. И я скланився и сказавши: Богъ на|помачъ, сѣвъ зъ мужами кала пѣчи. Ни зумѣю я сказаць вамъ, братцы, якъ то радасна сэрцу майму стала тольки зачытали дзѣтки тыя малитвы Гасподни — ды такъ смѣла, ды такъ громка, такъ выразна, якъ ня треба лѣпши. Пакуль яны читали, я, раззюкавшись зъ мужами, разажвавъ дзѣло. Тутъ, якъ я вѣдавъ, была каршма, ды панъ Карницки, пирадъ мѣншаю Прачыстаю у прышлымъ годзи, пастроивъ другую далши атъ дзяревни, а ближэй къ свайму двару, а гэтую будовлю падарававъ на школу дли дзяцѣй пасилянскихъ. Таго|жъ часу айцы вумныя й привяли дзяцѣй у науку. Священникъ тутэйшы узявся учиць, а да памоги яму пан Карницки давъ Сиржанту паіокъ ды й нѣшта грошы, штобъ іонъ живъ у школи, приглядывавъ за дзѣцьми, дый учивъ бы ихъ, кыли Священникъ бываиць нивздалѣиць, абы падъ иншы часъ и за нѣкальствамъ яму ня можна. Ни взабави затризвонили къ абѣдни. Уси устали, памалились дый скланились и парадычкомъ па пары пашли у Церковъ Божжу, а Сиржантъ за ими, а мы ужо посли. Низдзивився я дзѣткамъ. Уси якъ аднаго атца, уси бѣлинькія уси чисьцинкія, якъ у аднаго платочки, якъ адзинъ паясочки. Ма быць панъ Карницки прибравъ такъ дзѣтыкъ? „Ды нѣ, выши падымай” адзинъ зъ мужовъ атгукнувся мнѣ, „гэта самъ Губернаторъ.” Якимъ жа то злучаимъ? „Iонъ жа сіолита на Иллю Святога нарошня, ма быць, изъ цикавасьци, а можа и ни|павѣривъ, штобъ дзѣци пасилянъ учились письму, Самъ пріизжавъ у Лазицы, бывъ у школи, самъ кождаго дзиціонка заставлявъ читаць Яму, Самъ разглядывавъ кожнаго писання, и нѣчаго сказаць, якъ мы сами бачыли, дужа цѣшився. Благадарывъ пана, пахваливъ айцовъ, пагладзивъ дзѣтакъ, еще кожнаму учню ажну зъ Мугулѣва приславъ и платки и паясы.” Сами ж разсудзиця: якъ то радасна было мнѣ слухаць такія рэчи, а яму расказываць. А вайшовъ я у Церкву, усіо ровна якъ у Рай Нябѣсны. Хлопчики на крыласи и читаюць и спѣваюць; Айцы старыки ни нарадуютца; самъ я видзивъ, якъ яны уцирали сліозы, што атъ радасьци у ихъ цякли. Ня уцѣрпивъ-жа и я, признатца праслязився; дый думаю сабѣ: щасливы гэты дзѣтки, яны на лѣта ужо сами будуць учиць и браццивъ сваихъ и сясьціоръ и, каму заугодна, сасѣдзѣй. Раю жъ вамъ, братцы, атъ щирой души, атдаваць дзѣтыкъ сваихъ у науку. А можа, ни папущъ тыѣ казки, што скора кажитца, ды дзѣла ня скора дзѣлаитца, можа и чутка, што школы при церквахъ будуць, ня скора збудзитца, а тымъ часомъ дзѣтки ваши пирарастуць, дыкъ вы|жъ цяпѣръ волны: сабярицись, парахуйцись мижъ сабою и разчитайця, скольки хлопчиковъ и дзѣвачыкъ гатовы хоць заразъ учитца, скажиця хоць и Священнику свайму, іонъ даложиць Начальникамъ, и вы чирызъ годъ будзиця сами цѣшитца дзяцьми сваими ня пущъ Лазицкихъ. А падростковъ, можна атдаваць учитца и масьцярству. Цяпѣръ вы волны, и нихто вамъ паречиць въ гэтымъ ни станицъ. Нихай у вашэй воласьци будзиць свой и шавѣцъ и кравѣцъ и усяки други майсьциръ. Абшчаству будзиць добра и майстру кавалакъ хлѣба чистага. Пакуль што зямѣльки у цябе нигараздъ многа, а сямѣйка слава-Богу! Ци усимъ жа имъ варочица кала нявяличкага лапика зямли? Нѣ, треба усякой руцэ даць дзѣла, дый напяродъ придумаць, штобъ яны ни гуляли. Дагэтуль дзѣла паньскае было даць парадакъ тваимъ дзѣціомъ, а цяперъ нѣ; Па Царскаму палаженню ты волинъ, идзѣ хочишъ и съ кимъ знаишъ, адружиць ихъ, ни пытавшись у пана, ды табѣ жъ треба и рупитца: идзѣ пасялиць, куды атзялиць ихъ. Панамъ лацьвѣй было: у ихъ зямельки досиць, а у нашихъ и надта, а табѣ, пакуль што, бузиць усякава. Дыкъ дзѣли гэтага|жъ я вамъ и раю научаць дзяцѣй вашихъ, штобъ яны, апрочъ зямли, умѣли зарабиць кусокъ хлѣба иншимъ чеснымъ способомъ. Усіо ладна, што умѣишъ, ни насиць-жа яго за пличами, а палядзишъ бываиць и пригадзитца. И у насъ у Мугулѣви, часцютенька инши ходзиць, ходзиць зъ двара у дваръ то зъ иголкаю, то зъ шиломъ, абы зъ другимъ якимъ струмэнтомъ, а паглядзишъ, то зямѣльки шматокъ купиць, то дварокъ збудуиць, дый яще яки! Судзи Божа намъ и у васъ такія видзить. А чаму|жъ и ни такъ, кыли будзитя старэтца, дый слухаць добрыя рады, а ни такихъ пустамалотавъ, як тэй княжицки. Ды іонъ правда яще ускаржався, на|што у Царскимъ Укази написана: Служиць панамъ якъ служили.

Правда у Царскамъ укази такъ и стаиць, тольки|жъ служиць ужо, якъ волныя служуць волнымъ. А узгляницитка ды разсудзицитка: хто и йдзѣ тэй волны, штобъ іонъ ни служивъ ци абщаству, ци каму нибудзь другому? Я волны, а ци хацѣлась|бы мнѣ инши разъ на хуртавини па бяспуццю ѣхать за кольки миль; ды што|жъ дзѣлаць? Указамъ Царскимъ приставлинъ я къ дзѣлу, треба спалняць яго. Ды што|жъ я? Уси, якъ іосць, Судздзи, Чиновники, сами Старшэйшія, Архирей, Губарнаторъ, уси яны волныя, а служуць болши насъ. Вясьцима болшаму каню и болши возъ. Чимъ болши чинъ, тымъ болшъ и службы, а мѣншъ слабоды. Уси яны служуць, якъ Царски Указъ вялиць, спалняюць яны яго, и жаловання бяруць; а ни|спалняюць? Идзи — куды хочишъ! А Самъ Царъ? О и яго сэрца у Божжихъ рукахъ! Што ни павялиць Яму Господзь, то Іонъ спалняиць и пирыказываиць свайму народу. Дый сямѣйка-то яго нималая! А чимъ большъ симья, тымъ болшъ и клопоту хазяину. Вы сами чуиця, што Царъ кожны годъ выизжаиць то у чужыя краи то зъ канца у канецъ свайго Царства, дый ни на|гулянку, дый ня у госци. А ци ни слабадней, ци ни спакайней бы яму сядзець у сваихъ палатахъ зъ Царицею и дзѣтками? Ды нѣ, якъ рупытливы хазяинъ, хочиць самъ усюды даглѣдзиць. У чужыхъ краяхъ глядзиць Іонъ на чужыя парадки, ци ня лѣпши яны нашихъ и ци няможна|бъ ихъ завѣсць у насъ. А па свайму Царству, хочиць упѣвнитца: ци усіо тамъ дзѣитца, якъ яму даносюць; ци нима якихъ бѣдныхъ, каму бъ успамочъ треба; ци ни паскаржитца яму хто на Судздивъ абы Начальниковъ; а сіолита можа іонъ паѣдзиць Самъ праведаць: ци рады-то новыя вольники, ци паняли-то яны вяликую и нисказанную Яго Миласць Царскую. Ну штобъ-то было бъ, акъ-бы Іонъ, Божа барани, наѣхавъ на такую пустальгу, якъ тэй Княжицки?

Ды-къ видзиця|жъ маѣ милые, што уси мы волныя, а служимъ, и бязъ службы жиць ня можна и Самъ Царъ, большъ, якъ матка у вуллю, усимъ намъ служиць. Вясцима, вы ужо волныя, а усіо|жъ-тыки: ци ня|треба и пѣць пѣсни, на чыемъ конику ѣдзимъ? Вотъ маѣ братцы, Царъ гэтаго только атъ васъ и хочиць. Якъ ѣта, я вамъ разталкую. Можа знаиця кыла Мугулева Лотву, тамъ цэлая аколица дваранъ, сидзяць яны на панской зямли, тримаюць панскую пахату, ну, и плоцюць па саглассю рату дый слухаюць пана, Виллямовськага. Ды ци мала и шляхтъ и волныхъ хлѣбапашцовъ, што яны дзиржаць пахату у пановъ дый плоцюць имъ, якъ умова, абы грашми абы ряботаю. А у мястэчкахъ а у гарадахъ и бизъ пахаты плоцюць волныя за тэй ласкуцикъ, идзѣ стаиць ихъ хатка хоць и бязъ сянецъ. Ды на што даліока? Я самъ аставшись сирацинаю, ня мѣвъ ни двара ни кала и гадовъ болшъ якъ симнанцать нанимавъ дварокъ и гародзишка у Мишчанина, плацивъ яму якъ іонъ хацѣвъ справна, дый шанававъ яго, якъ хозяина. А цяперъ, Богу спасиба и людзямъ добрымъ, живу у сваіомъ дворэ, ды на чужэй зямли и ни за вялички кавалакъ плачу у годъ три цалковыхъ, и ни жалкуюсь на хазяина. Ци вининъ жа іонъ, што у мянѣ зямли ни-ма и купиць яе ни змага мая. Дый у мянѣ у сасѣдзяхъ живець Савѣтникъ, и іонъ мнѣ плоциць, якъ яму сходна и мнѣ угодна, дый виличаиць и пачитаиць мянѣ якъ хазяина; а ни такъ? Я нашовъ бы сабѣ пастаялца иншаго. И табѣ Царъ вялиць: пакуль ты живѣшъ на панской зямли, дзяржишъ панскую пахату, пакуль ты ни аткупивъ ихъ на вѣчнасць, штобъ ты и служивъ ци плацивъ пану, па добраму саглассю мижъ сабою, такъ, штобъ и яму и табѣ ни было абидна. Для гэтаго, Палаженнимъ Царскимъ што у тэй книжцы, катора у усякую воласць прислана, павяляно составиць ци для усіой панщины, ци для кажной дзярэвни, ды хоць и дзѣли цябѣ однаго, кыли ты захочишъ атъ пана болшъ якой выгоды якъ иншая дыкъ приказана саставиць Грамату и яна будзиць зватца у бумагахъ: Уставная Грамота: бо у іой будзиць написанъ уставъ, абы урядъ абъ усіомъ: скольки, идзѣ и якія зямли и другія угоды даѣць табе панъ и чимъ ты яму, па добраму соглашенню, ци службаю ци платаю павининъ. Царъ приказавъ строга, штобъ ѣта Грамата, якъ іосць усюдыхъ, чрызъ два годы, атъ прышлэй ящо масляницы, спалнялись. Будзиць грамата падписана, тады ни захочишъ ты, лишнія щепки ни падымишъ. Ды абъ ѣтай Грамаци треба падумаць харашенька; яна дзѣло ни малое, для гэтага я вамъ вопасли скажу, якъ слѣдуиць, толкомъ и парадкомъ: А цяпіеръ, пакуль што, разсудзицитка вы сами:

Иншыя паны, грѣхъ худое слово сказаць. Дай Божа такихъ людзѣй на свѣци и болшъ было. И людзи ихъ, якъ людзи, и хатки пасилянъ, якъ хатки; ды иншыя зъ ихъ нидавна ящо и маіонтки пакупляли, палажили на ихъ капиталы, ды й на шыю ящо можа прихапили. Ну ци захацѣли|жъ бы вы сами, штобъ у ихъ усіо ѣта чесна дабытае атабрали, и штобъ яны пашли по|миру, сащапивши руки?. Богъ ня вялѣвъ, ня тольки браць, ды й бажаць чужога. На ѣтай асновѣ и Царъ Праваславны, па Божжему закону, такъ и ладзиць, штобъ аднэй руцэ было ліогка и другой ни цяжка. Ды якъ-бы ты и самъ зрабивъ, кабъ у цябѣ бывъ сынъ ужо хазяинъ, и сваею працаю приспаромивъ сабѣ, што патребна у хазяйсьцьви, ну, ци павялѣвъ бы ты яму атдаць усіо ѣта мяншому брату, а самаму пайциць, абы зъ пугаю, абы зъ торбаю.? Ой нѣ и дужа нѣ! Скарѣй бы ты ставъ малитца болшаму, штобъ іонъ, чимъ ласка, спамогъ мяншому. Царъ Прэмилысливы и здзѣлавъ дзѣли васъ усіо, што тольки ацѣцъ родны узмогъ бы здѣлать свайму дзиціонку. Якъ матка за дзяцѣй причинився Іонъ къ панамъ за васъ, и яны здѣлали усіо, што тольки здѣлавъ-бы братъ брату, Хрисцянинъ Хрисцянину. Для гэтаго я вамъ и раивъ бы, якъ браццямъ роднымъ: пацѣшиць Цара, дзиньковаць панство сваіою имъ слухмяносьцію и пашцивосцію. Дый ци ладна, ци пригожа, ци разумна ты здѣлавъ-бы, кабъ, сянни заставши волнымъ, руки назадъ, пипку у зубы, шапку набакъ, и носъ наносъ сустрэвшись съ паномъ, и галавы яму ни схиливъ? Чаму, инши блазинъ такъ-бы й здѣлавъ, а вы глядзиця на насъ старыковъ. Атъ чаго|жъ мы и привитаимся и парукаимся съ усякимъ знаіомымъ, а бываиць и ня стоющаму атдаемъ паштэніе; пакорныя галавы и мѣчъ ня|ймѣць; а пирыдъ старэйшимъ и шапки даловъ, а пирыдъ начальникомъ паклонимся и руки спусцимъ. Мы цяпѣръ уси волныя, а усіо-тки чинъ чина поважаиць, хто болши, тэй ня мѣнши. У адной хаци симья, а й тамъ ня будзиць ни спакою, ни парадку, кыли уси тамъ ровны, кыли мѣнши ни станиць слухаць и паважать старэйшаго. Дзѣли гэтага|жъ-то и Царъ у Укази сваіомъ и вялиць усимъ намъ словомъ Божжимъ атдаваць каму што слѣдуиць. Атдавайця, Іонъ вялиць, усякаму, што яму налѣжиць: каму налѣжиць плациць оброкъ, абы рату, плациця; каму павинны узнасиць подаць, узнаситя; каго треба слухаць и шанаваць, слухайця и шануйця; а каго павинны баятца, бойцись.

Правда у сямьи ни бизъ уроды, и паны иншія усякавы были. А усіо тыки ня треба плюваць и у лужу. Ой бываиць згадзитца и напитца! Атъ сэрца щирага я раивъ бы вамъ, як сваимъ дзѣцямъ: слухаць, шанаваць ды й яще якъ можна и дагаждаць панамъ. Вамъ треба, хоць|бы и савсимъ ты аткупивъ сваю сялицьбу, жиць зъ ими, якъ зъ заможными и имянитыми сасѣдзьми. Дасць Богъ свая будзиць у цябѣ маинтнасць, а усіо тыки, пакуль ты абглѣдзисся, ды абживѣсся, ноды ни|станиць у цябѣ хлѣба ци на сѣмя, ци на ѣмя; а можа патрэбуитца и бярно якое на будовлю, ды хоць и куль други саломки; хто жъ цябѣ вызвалиць? Даліокага низнаіомага и прасиць нѣчага; а прихились ты къ сасѣду имущуму, и іонъ, помнючи тваю пашцивасць, тады ужо якъ ты заставъ волнымъ, у всіомъ и заусіоды цябѣ вызвалиць. Сами вѣдаиця, што рука руку мыиць, у добрымъ сасѣдзстви такъ и бываиць: ты сягодни паслухаишъ сасѣда, а іонъ цябѣ заутры, ты разъ яму дагадзишъ, а іонъ табѣ дзѣсиць. Ды цяпѣръ, нѣчага сказаць, и паны, спазнавши Царскую къ вамъ миласць, стали ужо къ вамъ прихильливѣй, ды иншыя братця ваши сами псуюць дзѣло. Тольки прачитали пра волносць, ни разтуркавшись, ни сѣла ни пала, а ужо прицявплись до Мугулѣва гурбою, турбуваць скаргами сваими и Маршала и Прэзыдентовъ ды й самаго Губурнатора, а абъ чомъ и на каго яны скаржились, таго й сами ня вѣдали. Адно слово: на|што три дни пригону. Да гэтуль мовча служили, скольки панъ хацѣвъ, и згону и пригону и, ня у счотъ таго, атбывали усякія нарады и узнасили розныя падачки, а якъ Царъ, штобъ волникамъ таго|жъ часу стала слабоднѣй, павялѣвъ скасаваць и згоны и нарады и падачки, а штобъ паны, апрочъ тріохъ дніовъ у нядзѣлю, ни чога большъ ни заказывали и ни къ чому ни примушали, ды-къ тымъ мужыкамъ што скаржились, цяжка стала. Ды и три дни гэтыя, пакуль тольки напишитца ды падпишитца тая уставная грамата, што я вамъ казавъ, а тады ужо пойдзиць дзѣло, якъ тамъ, па доброму саглассю, паложицись. Посли гэтага я запытавъ-бы васъ: на каго-то яны, тыя скаржились? Вясьцима на таго, хто ни вялѣвъ, апрочъ трохъ дзіонъ, служиць ни якихъ боли згоновъ, и ни узнасиць да скарбу панскага ни птасства, ни масла, ни яѣцъ, ни міоду, ни грыбовъ, ни палатна, ни вовны и ни пражи — и иншихъ падачикъ. Ой нѣ! мусиць скора имъ надаѣла волнасць, и яны йскали няволи. Хвала Богу, што Царъ Милысливы паставляиць намъ и Начальниковъ Миласливыхъ. Яны разгадали, што тутъ ни сляпцы винаваты, а павадыры, и пагразившись на пѣршымъ, дый пусьцили ихъ. Ды нихай сабѣ пусьцили, а яково-то было имъ слухаць такую ниразалютную скаргу, ды якаво-то, ци пригожа-то иншымъ вольникамъ глядзѣць было: якъ тыя разумники у самую работу ишли гурбою до Мугулѣва, и нима знаць чаго, и якъ ихъ дзисятники справадзили ажъ за браму. Мабыць яны и ни чули и ни|знали, што Царъ благаславивъ ихъ волнасьцію, ци мусиць инакши ни|зумѣли спасибкаваць и Цару и панамъ, якъ заразъ жа падымаць суды на пановъ за тоіе, на|што яны атступились ихъ. Нявольникъ зъ турмы выходзиць, и якъ тольки прачытаюць яму слабоду, самъ ня вѣдаиць якъ дзиньковаць Богу и усимъ, усимъ, якъ іосьць, и самъ отъ радасьци ни угадаиць як-бы нижэй накланитца и таму салдату, што сцярогъ яго, а гэтыя, вольники, мусиць дужа рады слабодзи, што сами ня помнили, якъ бѣгли скаржитца: на што ихъ слабадзили, на што ихъ запрагли у мѣнши возъ, кыли яны даѣтуль змагли цягнуць болши. Ахъ братцы, ни глядзиця вы на гэтакихъ ниувагъ и бизталковыхъ и бизпакойныхъ, ня слухайця вы тлумачовъ, што яны талкуюць и раюць рэчи нипадобныя, а вѣрьця што усіо, што приабицавъ вамъ Царъ, усіо вамъ здзѣлана будзиць. Пра абиду, хоць|бы иншы рахманы и мовчавъ, іосьць каму уступицца: зъ усихъ дарогъ зъ усихъ, якъ іосьць, старонъ глядзяць, штобъ павялѣння царскае акуратъ было сполнина. Ѣтакъ-сама я разказывавъ и таму Княжицкаму, а іонъ: ну яще са мною дыспутуватца: „чаму ни заразъ, а яще чрызъ два гады мы будзимъ саусимъ волны.

Якъ-то іонъ ни дагадався яще жалкаватца, чаму Царъ у ѣтымъ укази ни приславъ ужо и гроши яму на выкупъ, на будовлю, на коника и на каровку, ды хоць и яще мала на што. Дзяцины мусить розумъ у яго! Дзѣци, и бываиць, тады плачуць, якъ скакаць волна, тады скачуць, якъ плакаць налѣжиць. Гэта я самъ ни разъ дасвѣтчивъ. Ды у прышлы годъ, кабъ дзиціонакъ мой ахатнѣй ждавъ празничка, я у пятницу абицавъ яму даць на Вяликадня краснинькое яѣчка, ды й надзѣлавъ яму сліозъ, а сабѣ клопату. Цалютыньки дзѣнь давай гусьци, ды равци, ды адно клявшиць: Ни|хачу я на Вяликодня, дай сянни яѣчка краснинькае, а тутъ признатца и хварбы яще ни купляли. И дзивиць нѣчага: якія лѣты, таки и розумъ. А тэй|жа дзиціонакъ зъ барадою ня болшъ маиць яго. Зъ дзѣцьми жъ и талкаваць яму прикладна. А я вамъ, якъ мужамъ разалютнымъ, на увагу вашу, — во што скажу:

Цяпѣръ вы волны. Ѣта усіо ровна, што хата збудавана, ды многа|жъ яще думокъ и дзѣла хазяину: Идзѣ|бъ злажиць рухомасць, идзѣ|бъ размясциць сямѣйку, ды й яще горши: якъ и чимъ жить у ѣтэй хаци. Думка пра одну хату, бываиць, ни даѣць спакою галавѣ, ни дніомъ, ни ноччу; а Царскай жа адной галавѣ трэба падумаць, ни абъ адной, ни миліони, нѣ! абъ дзисяткахъ милііонахъ, дый ни хатъ, а людзѣй. Ваше дзѣло, усіо ровна матокъ, што яго сотни цэлыхъ гадовъ матали, дый вузлы вязали. Заматаць и вузловъ навязаць ня штука. Разумны, бываиць, у годъ таго ни развяжиць, што дуракъ у часъ напутаиць. Ды гэта|жъ, правда, было. Можа вы ня чули пра вузіолъ Гардзѣивъ. Гардзѣй бывъ такъ сабѣ, ды ня глупы. Дзѣли штуки, дзѣли смеху, яму уздумалась звязаць вузіолъ, ды такъ дзивна, ды такъ хитра, што канцовъ у іомъ знайциць было ня можна. Зъ ѣтымъ вузломъ Гардзѣй усюдыхъ насився и, дзѣли смѣху, замѣстъ загадки, дававъ яго кождаму развязываць. Иншыя смѣялись, иншыя дзивились, а иншыя и у голаву захадзили, а вузла усіо-тки ни развязали. Дали и дали пашли пра вузіолъ рѣчи; зъ чужихъ зямѣль пріизжаюць и знахары и мудрацы, хто пахвалиць, хто падзивитца, а вузлу ничога ни дарадзюць. Уміоръ Гардзѣй, а узіолъ яго ни развязанъ. Якъ дарагое дзѣло, якъ вяликае дзиво, бярагуць вузіолъ и хаваюць зъ царскаю казною. Многа, многа прашло гадовъ, напаслѣдку вацарывся АЛИКСАНДРЪ. Ѣты царъ бывъ дужа мудры, дужа грозны, зямля траслась, идзѣ тольки ни прахадзивъ іонъ зъ войськомъ. Яму-то и поднясли вузіолъ Гардзиѣвъ на развязку. Ни миркувався многа, ня думавъ довга АЛИКСАНДРЪ. Выхапивъ палашъ, якъ рубанѣць — нашлись канцы и ни два ужо, а сотни ихъ атляцѣли, куды каторы. Ни здзивився народъ розуму АЛИКСАНДРА. Ды тольки ня вѣдаю, нябощикъ Гардзѣй ци падзививсябъ. А можа іонъ яще и жалкавався|бъ: на што АЛЕКСАНДРЪ супсувавъ вяровку, пасѣкши яѣ на крошки ни къ чому нягодныя. А усіо-тки АЛИКСАНДРЪ тэй бывъ мудры. Ня умѣю я и ня|вѣдаю, вы сами злажиця и скажиця: у скольки рѣдзь, у скольки мѣръ мудрэй яго нашъ АЛЕКСАНДРЪ, ацѣцъ прэмиласливы, царъ праваславны? Сам Іонъ сѣвъ за дзѣло вашэ, никому яго ни павѣривъ; самъ словомъ царскимъ обицаиць вамъ у два гады ни разсѣчь, а разматаць матокъ, якъ я казавъ, ды й такъ разматаць, штобъ и нитка ни парвалась и вузѣльчика ни осталось. Нихай жа Гасподзь пашлѣць яму до памоги Духа Свойго Святога; нихай Іонъ яму пасобиць звяршиць и закончиць вяликае, вяликае дзѣло нашэ.

Знаючи усіо гэта, ци скажиць хто: ни правда, што Цару нашаму лягчэй было|бъ здѣлаць, якъ здзелавъ тэй Аликсандръ, — разсечъ матокъ, — пусциць васъ на волю, якъ пташыкъ изъ клѣтки, дый тольки. Ды нѣ, якъ Ацѣцъ Миласерды, Іонъ болшъ васъ и думавъ и клапатавъ: як-то, и йдзѣ-то вы будзиця жиць, чимъ питацца, вышевши на волю. Панамъ ня грозна, у ихъ харомъ и будынковъ ни мала, ды й хлѣбца-то на скольки гадовъ яны сабѣ призапасили, а вы-то бѣдные идзѣ|бъ падзѣлись, выйшевши милііономъ зъ дзяравѣнь? Лясы и равы были|бъ повны народу; ды ѣта нихай сабѣ, а чимъ-бы вы кармились? А па миласци Царской вы ужо мѣншъ, якъ чрызъ два гады, будзиця настоящими хазяинами. Дзѣли гэтага, якъ вы сами чули, ЕГО ЦАРСКОЕ ВЕЛИЧЕСТВО у укази своіомъ и абъявляиць, што Іонъ дасць вамъ ссуду, абы пазыку изъ сваѣй царской козны, на выкупъ сялицьбы вашэй, и якую тольки можна льготу, на успамаження вашэ. Гэтага здаѣтца тольки намъ и ни ставала! Ня вѣдаю, чаго|бъ яще иншы бажаволникъ захацѣвъ? Таго АЛИКСАНДРА, што разсѣкъ вузіолъ Гардзѣивъ, празвали вяликимъ, ни здумаю и ни придумаю: Чимъ-то празавуць нашага АЛЕКСАНДРА, што Іонъ здѣлавъ то, чаго уси вяликія ня здѣлали.

Ды што вамъ талкаваць дали? я самъ бачу, што вы й чули и якъ слѣдуиць разталкавали указъ царски, и сами знаиця, што ня можна таго ни днями, ни мѣсицами развязаць, што сотни гадовъ завязывали, ды путали. Дагэтуль ни табѣ, ни пану ни было клопату, ци сигѣнь болши, ци мѣнши у тваіой пахаци, а цяпѣръ нѣ; треба яѣ абмѣриць, якъ слѣдуиць: бо за яѣ треба плациць и яна дастаѣтца табѣ на вѣшносць. Дыкъ хто|жъ ѣта здѣлаиць, хоць-бы абмѣриць вашу воласць; ци мы съ табою? Ды нѣ, хоць-бы намъ и струмэнты и хварбы дали, мы съ табою ни зъумѣимъ: бо мы гэтаму ня учились и кала гэтага дзѣла ни хадзили. А дзѣло кожное масьцира баитца. Ды-къ и размѣриць зямлю вашу и намулюваць яѣ на плани, ды такъ, што ты самъ тольки узглянишъ, свой рэзъ спазнаишъ, дзѣло каморника альба зимлямѣра; а скольки жъ ихъ патребна на милііоны дзиравѣнь? Ни пажалѣвъ бы царъ и жалавання имъ, хоць и скольки милііоновъ, у адну дзярэвню хоць и сотню ихъ паславъ бы, ды ци было|бъ дзѣло атъ таго скарэй и справнѣй? При адной сасѣ насськой досиць аднаго работника, а ци ня тожъ сама будзиць, кыли ты паставишъ дзѣсиць? Ды й хазяйка твая адна тчець кросны, а кыли ты кала яѣ пасодишъ ящо хоць дватцать памашницъ, ци скарэй-то тыя кросны вытчутца? Ды й каровку тваю, хоць на паранки, а хоць на паудзіонки адна ганяиць дзяучонка, ци скарэй-то у дзисицяромъ яѣ прагонюць? Можа и скарэй, ды яково-то, каровцы тэй бедной будзить? Тамъ заусіоды дзиця бязносаіе идзѣ няникъ многа. Такъ само и ваше дзѣло: парваць, пасѣчь матокъ минутою можня, а разматаць астрожна, якъ слѣдуюиць, треба часъ ды й ни малы! А хоць дзѣло ваше и можна|бъ падспориць, ды ци ни было|бъ яно и вам цяжка, якъ тэй каровцы. Звѣсно дзѣло, лыки парою дзярутца и на усякую работу Гасподзь давъ пару. Зимою и вясною, пакуль прасохниць зямля, мѣриць, сами знаиця, ня можна. А дасць Бог прасуху: табѣ трэба пахаць и сѣиць, а цябѣ, кожнаго хазяина, а ни бабыля и парабка, зимлямѣры патрэбуюць на мяжу, бо кожны хазяинъ павининъ самъ даглѣдзить, што яму дастаѣтца; табѣ пара запахываць, а коморникъ вялиць табѣ ланцугъ цягаць, ды яще бываиць и тамъ, идзѣ ужо пасѣина и узашло; а на иншимъ шматку ужо и хлѣбицъ красуитца, а яго треба прирэзаць, абы къ тваимъ гонямъ, абы къ сасѣднимъ, абы къ паньскаму пляцу, ды й правѣсть новую мяжу. А ци ни заплакавъ бы ты самъ, кыли|бъ твая праца и даръ Божжы ни у вашто абярнули. А можа иншы ровны Княжицкому, и памыслиць ды й прабуркниць: кали-то тыя граматы уставныя устанавятца? Апрочъ таго, што я сказавъ, и ящо вамъ скажу. Ни адзинъ бы падзивився, ни адзинъ бы пасмиявся зъ насъ зъ табою, кыли|бъ мы зацѣивши якую-кольвикъ будовлю, ды хоць бы наприкладъ и пуню, ды й пачали бъ пѣршъ на пѣршъ будаваць крышу. Можа и сами разсмиялися бъ мы съ табою, паглядзѣвши на нашу работу. Вы сами знаиця, што у усякимъ дзѣли треба парадакъ, а зъ начатага бизъ парадку ня выйдзиць дзѣла. И грамата тая уставная паслѣднѣе, ды й канѣцъ усяму дзѣлу аб волнасци. Пѣршъ на пѣршъ парадакъ, ды й указъ Царски вялиць устанавиць валасныя управы и выбраць Миравога Пасредника. Паны ужо таго|жъ часу сабрались и памиркавались: у якой дзярэвни, абы сялѣ быць валасному управлѣнню — такъ, якъ у казенщини, и выбрали миравыхъ пасредниковъ, ды гэта усіо самъ Губарнаторъ пираглѣдзиць и пирычитаиць, ды й пашлѣць ажну да Саноту. Пасредниковъ — ихъ многа выбрали, а быць таму, каму Санотъ павялиць. Тады трэба и вамъ сабиратца у управлення, парадзитца, ды й выбраць зъ сваей воласци Старшину, Старасту и другихъ чиновныхъ. Тады ужо вы будзиця схадзитца и радзитца: якъ-бы лягчэй и зручнѣй дзѣли васъ саставиць тую грамату: бизъ рады и парады яе ни писаць, ни падписываць ни хапайцись: бо яна канѣцъ дзѣлу, у іой усіо будзиць стаяць, якъ далши жить табѣ на свѣци. Будзиць пасредникъ, будзиць Старшина и другія начальники, яны вамъ и параюць и пасобюць. Сами|жъ видзитя, што ни пара ящо, ни да сходокъ, ни да грамотъ. А штобъ было, кабъ вамъ сходы заказали? Тое само, якъ я казавъ ужо. Табѣ пара ци сѣиць, ци касиць, а цябѣ завуць на сходку, ды на выборъ, ды на раду. Лѣцичка адно усимъ давъ Гасподзь, а якъ бы вы цяпѣръ хадзили бъ, ды выбирали, — астались бы бязъ хлѣбца и выбарные ваши и вы сами. Сами вѣдаиця, што иншы дзѣнь году стоиць. Для гэтага|жъ и Царъ у укази сваіомъ павялѣвъ: Ни турбуваць васъ у дни рабочыя, ни дзѣли сходки, ни памѣра зямли, ни дзѣли выборовъ. Такъ-то матка вязѣць дзиціонка и ни вялиць паганяць коня, штобъ дзиця ни завихнулась и ни здрагнулась, а дзиця тое, ни знаючи маткиной жали, и крычиць: чаму ни паганяюць, чаму ѣдуць ня скора. Такъ сама и тыя, што бурчаць и крычаць: чаму ня скора, чаму ни заразъ мы вольны, ня смыслюць яны тэй маткиной жали, зъ якою Царъ Ацѣцъ прихиляиць ихъ къ сабѣ.

Штожъ-ба цяпѣръ вы сами атвѣцили на скаргу таго, што жалкавався: чаму ни заразъ, а чрызъ два гады мы будзимъ волны? Мы волныя, а ци ня горька было гладзѣць намъ на няволю вашу? Ни нарадавались жа мы, якъ тольки пачули пра волнасть, а усіо тыки мыслили, што, дай Божа, кабъ гадовъ чрызъ двананцаць, абы и дали, суполнилась яна, а якъ пришовъ указъ Царски, ды разабрали мы, што вы таго часу волны, а тольки два гады сроку на канѣшную разборку ѣтага дзѣла, якъ сами видзитя вяликага, дыкъ мы уси, ды што мы, — Архирей зъ Асвященнымъ Саборомъ, Губарнаторъ зъ Савѣтниками, уси, якъ іосць начальники и чиновники, уси у Церкву Государеву, на калѣнках благадарыли Бога миласердага, и зъ слизами прасили многих лѣт спасицилю вашему Цару Прэмиласливаму АЛЕКСАНДРУ. Кыли жъ такія асобы и такъ щира малились за васъ, налѣжить жа и самим вамъ ни вымышляць, якъ тэй Княжицки, чаму ни такъ, ды ня ѣтакъ, а благодариць Бога и Цара. Ды Царъ жа у паслѣднихъ строчкахъ свайго указа и павялѣвъ такъ: пираксцись народъ православны!

Пираксцись жа, новы вольникъ, и ни разъ и ни два, ни цяпѣръ тольки, ни сягодни и ни завтры, а пакуль рука твая будзиць падымацца, пакуль сэрце у цябѣ будзить битца, дый помни, што Гасподзь хрястомъ сваимъ збавивъ цябе атъ вѣчныя смѣрци, а Царъ твой Александръ вяликою сваіою миласцію збавивъ цябѣ атъ няволи. Многа тысячъ годовъ прашло, якъ Масѣй слабадзивъ жидовъ атъ няволи Ягипицкія, ды яны цяпѣръ яще яго помнюць и посли Бога за пѣршага маюць. Глядзи|жъ вольникъ, глядзи хрисцянинъ, штобъ ты да вѣку ни забывъ свайго збавициля АЛЕКСАНДРА, Цара Праваславнага, Атца Миласэрдага!

Пакуль што, бывайця и здаровы и вясіолы! А кыли вамъ люба мая бясѣда, прихадзиця маѣ милыя, прихадзиця маѣ родныѣ. Я вамъ и Палеження тоіе, што у книжцы, атъ дошки да дошки прачитаю и парадкомъ, якъ слѣдуиць, разталкую.