Выбраныя казкі (Андэрсен, 1946)/Крэсіва

Крэсіва Казка Аўтар: Ганс Крысціян Андэрсен Арыгінальная назва: Fyrtøiet (1835) Пераклад: Янка Маўр

Прапануем да спампаваньня!

Ішоў салдат па дарозе: раз-два! раз-два! Ранец за спіной, шабля пры баку. Ён ішоў дадому з вайны. І раптам па дарозе сустрэлася яму вядзьмарка. Ведзьма была старая і страшная. Ніжняя губа ў яе адвісла да самых грудзей.

— Здарова, служывы!- сказала ведзьма.—Якая ў цябе добрая шабля і вялікі ранец! Вось бравы салдат! Усё у цябе добра, толькі ў кішэнях, пэўна, пуста. Хочаш, я дам табе трошай, салдат?

— Дзякую, старая ведзьма! Ад грошай толькі дурні адмаўляюцца! — сказаў салдат і падставіў быў сваю кішэню.

— Э, не! сказала ведзьма. - Пачакай крыху. Вунь бачыш тое вялікае дрэва,—яно ў сярэдзіне пустое. Лезь на дрэва, - там наверсе дупло. Залязай у гэтае дупло і сспускайся на самы ніз. А я абвяжу цябе вяроўкай вакол пояса і выцягну назад, як толькі ты крыкнеш.

— А навошта мне лезці ў гэтае дупло? - спытаў салдат.

— Па грошы, — адказала ведзьма. — Дрэва гэтае не простае. Як толькі спусцішся ў самы ніз, убачыш доўгі падземны ход. Там зусім светла, — і ўдзень і ўначы гараць сотні лямп. Ідзі прама па падземным ходзе, нікуды не зварочвай. А дойдзеш да канца, прама перад табой будуць трое дзвярэй. У кожных дзвярах тырчыць ключ. Павярні яго—і дзверы адчыняцца.

"У першым пакоі стаіць вялікі куфар. На куфры сядзіць сабака. Вочы ў гэтага сабакі як два чайныя сподкі. Алё ты не бойся! Я дам табе свой сіні клятчаты фартух, рассцялі яго на падлозе і смела хапай сабаку. А схопіш — саджай яго хутчэй на мой фартух. Ну, а потым адчыняй куфар і бяры з яго грошы, колькі хочаш. Ды толькі ў гэтым куфры адны медзякі. А калі срэбра захочаш—ідзі ў другі пакой. І там стаіць куфар. І на тым куфры сядзіць сабака. Вочы ў яго, што твае млынавыя колы. Толькі ты не палохайся—хапай яго і саджай на фартух, а потым бяры сабе сярэбраныя грошыкі. Ну, а калі ўжо табе захочацца золата — ідзі ў трэці пакой. Сярод трэцяга пакоя стаіць куфар, даверху поўны золатам. Куфар гэты пільнуе самы вялікі сабака. Кожнае вока яго як вежа. Калі здолееш ты пасадзіць яго на мой фартух - тваё шчасце: не кране цябе сабака. Бяры тады золата, колькі душа твая захоча!"

— Усё гэта вельмі добра, — сказаў салдат. — Але што-ж ты з мяне возьмеш за гэта, старая ведзьма? Што-небудзь ды табе ад мяне трэба.

— Я не вазьму з цябе ні граша!—сказала ведзьма.— Толькі прынясі ты мне старое крэсіва, якое забыла там унізе мая бабка, калі лазіла туды апошні раз.

— Ну, добра, перавязвай мяне вяроўкай!—сказаў салдат.

— Гатова — сказала ведзьма. — А вось табе мой клятчаты фартух.

І салдат палез на дрэва. Знайшоў ён дупло і спусціўся па ім у самы ніз. Як сказала ведзьма, так усё і вышла: глядзіць салдат — перад ім падземны ход. І светла там, як удзень - сотні соцень лямп гараць. Пайшоў салдат па гэтым падзямеллі. Ішоў, ішоў і дайшоў да самага канца. Далей ісці няма куды. Бачыць салдат— перад, ім трое дзвярэй. А ў дзвярах ключы тырчаць, Адчыніў салдат першыя дзверы і ўвайшоў у пакой. Сярод пакоя куфар стаіць, на куфры сабака сядзіць. Вочы ў яго нібы два чайныя сподкі. Глядзіць на салдата сабака і лыпае вачыма ў розныя бакі.

— Ну і страшыдла! - сказаў салдат, схапіў сабаку і мігам пасадзіў яго на вядзьмаркін фартух. Тут сабака прысмірэў, а салдат адчыніў куфар і давай адтуль грошы таскаць.

Набраў сабе поўныя кішэні мядзяных грошай, зачыніў куфар і зноў пасадзіў на яго сабаку, а сам пайшоў у другі пакой.

Праўду сказала ведзьма,-і ў гэтым пакоі на куфры сядзеў сабака. Вочы ў яго былі нібы млынавыя колы.

— Ну, чаго ты на мяне ўтаропіўся? Хоць-бы твае буркалы не выскачылі! - сказаў салдат, схапіў сабаку і пасадзіў на ведзьмін фартух, а сам хутчэй да куфра. У куфры срэбра паўнюсенька. Выкінуў салдат з кішэняў мядзяныя грошы, напхаў абодва кішэні і ранец срэбрам. Потым вышаў салдат ў трэці пакой. Увайшоў—і рот раззявіў. Ну і цуды! Сярод пакоя стаяў залаты куфар, а на куфры сядзела яшчэ больш жудаснае страшыдла. Вочы—ну, акурат як дзве вежы! І круціліся яны, нібы колы самай шпаркай карэты.

— Здароўя жадаю! - сказаў салдат і ўзяў пад казырок, нібы ён стаяў перад генералам. Але доўга глядзець ён не стаў. Схапіў сабаку ў ахапку, пасадзіў яго на ведзьмін фартух, а сам адчыніў куфар. Бацюхна колькі тут было золата! На гэтае золата можна было-б купіць цэлы сталічны горад, усе цацкі, усіх алавянных салдацікаў, усіх драўляных конікаў і ўсе пранікі на свеце. На ўсё хапіла-6!

Тут салдат павыкідаў з кішэняў і ранца срэбныя грошы, і абодвума рукамі пачаў выграбаць з куфра золата. Набіў золатам кішэні, набіў ранец, шапку, боты. Столькі набраў золата, што ледзь-ледзь з месца зрушыў. Вось цяпер ужо ён быў багаты!

Пасадзіў ён сабаку на куфар, зачыніў дзверы і закрычаў:

— Эй, цягні мяне ўгару, старая ведзьма!

— А крэсіва маё ты ўзяў? - спытала яна.

— Ах, каб цябе, зусім было забыўся на тваё крэсіва! — сказаў салдат.

Пайшоў ён назад, знайшоў крэсіва і сунуў яго ў кішэнь.

— Ну, цягні! Знайшоў тваё крэсіва!—крыкнуў ён ведзьме.

Ведзьма тарганула вяроўку і выцягнула салдата наверх, і апынуўся салдат зноў на бальшаку.

— Ну, давай мне крэсіва! - сказала ведзьма.

- А навошта табе, ведзьма, гэтае крэсіва? — спытаў салдат.

— Не твая справа! — сказала ведзьма.- Ты-ж свае грошы атрымаў. Аддай-жа мне крэсіва,

— Ну, не! — сказаў салдат.—Кажы зараз-жа, навошта табе крэсіва, а то выцягну шаблю ды адсяку табе галаву.

— Не скажу!—адказала ведзьма.

Тады салдат схапіў шаблю і адсек ведзьме галаву. Упала ведзьма на зямлю, ды тут і памёрла. А салдат завязаў усе свае грошы ў ведзьмін клятчаты фартух, ускінуў клунак на спіну і адправіўся прама ў горад.

Горад быў вялікі і багаты. Салдат пайшоў у самую вялікую гасцініцу, наняў сабе самыя вялікія пакоі і загадаў падаць усё свае любімыя стравы,—ён-жа быў цяпер багатыром.

Слуга, які чысціў яго боты, здзівіўся, што ў такога вялікага пана ды такія дрэнныя боты,—салдат-жа не паспеў купіць новыя. Затое на другі дзень ён купіў сабе самую прыгожую адзежу, капялюш з пяром і боты са шпорамі.

Цяпер салдат зрабіўся сапраўдным панам. Яму расказалі пра ўсе цуды, якія былі ў гэтым горадзе. Расказалі і пра караля, у якога была прыгожая дачка прэнцэса.

— А як-бы мне пабачыць гэтую прынцэсу?—спытаў салдат.

— Ну, гэта не так ужо проста, - сказалі яму. —Прынцэса жыве ў вялікім медным замку, а вакол замка высокія сцены і каменныя вежы. Ніхто, апрача самога караля, не можа ні ўвайсці туды, ні выйсці адтуль, бо каралю прадказалі, што яго дачцы суджана стаць жонкай простага салдата. А каралю парадніцца з простым салдатам, вядома, не вельмі хочацца. Вось ён і трымае сваю прынцэсу зачыненай.

Пашкадаваў салдат, што нельга паглядзець на прынцэсу, але доўга гараваць не стаў. І без прынцэсы зажыў ён весела: хадзіў у тэатры, гуляў у каралеўскім садзе і раздаваў грошы бедным. Ён-жа ж сам добра ведаў, як дрэнна сядзець без гроша ў кішэні.

Ну, а калі ўжо салдат быў багаты, жыў весела і адзяваўся добра, то і прыяцеляў завялося многа. Усе называлі яго добрым хлопцам, сапраўдным панам, а гэта яму вельмі падабалася.

Вось траціў, траціў салдат грошы і бачыць аднойчы— засталося ў яго кішэні ўсяго толькі два грошы. І прышлося салдату перабрацца з добрых пакояў у цесную каморку, пад самым дахам. Успомніў ён ранейшыя часы: сам стаў чысціць сабе боты і зашываць на іх дзіркі. Ніхто з прыяцеляў болей не наведваў яго,—надта ўжо высока было цяпер падымацца да яго,

Раз неяк увечары сядзеў салдат у сваёй каморцы. Ужо зусім сцямнелася, а ў яго не было грошай нават на свечку. Тут ён і ўспомніў ведзьміна крэсіва. Дастаў салдат крэсіва і стаў высякаць агонь. Толькі ўдарыў ён па крэменю, як дзверы расчыніліся, і прыбёг сабака, з вачыма, нібы чайныя сподкі. Гэта быў той самы сабака, якога салдат бачыў у першым пакоі падзямелля.

— Што загадаеш, салдат?—спытаў сабака.

— Вось дык штука! — сказаў салдат. - Крэсіва-ж, выходзіць, не простае. Ці не выручыць яно мяне з бяды?

— Здабуць-жа мне грашанят! - загадаў ён сабаку. І толькі ён гэта вымавіў—сабака і знік. Але не паспеў салдат палічыць да двух, як сабака зноў апынуўся тут, а ў зубах у яго быў вялікі мяшок, паўнюткі мядзянымі грашыма.

Зразумеў цяпер салдат, якое цудоўнае ў яго было крэсіва. Калі ўдарыць па крэменю адзін раз,—з'яўляўся сабака з вачымі, як чайныя сподкі. А калі салдат ударыць два разы, бяжыць да яго сабака з вачыма, як млынавыя колы. Тры разы ўдарыць—і сабака з вачыма, ях вежы, ужо стаіць перад ім і чакае загадаў. Першы сабака цягне яму мядзяныя грошы, другі—срэбра, а трэці - чыстае золата.

І вось салдат зноў разбагацеў, перабраўся ў самыя лепшыя пакоі, зноў пачаў задавацца сваім раскошным адзеннем. Тады і ўсе яго прыяцелі зноў сталі хадзіць да яго і вельмі яго палюбілі.

Аднаго разу неяк прышло яму ў галаву: "А чаму-ж мне не пабачыць прынцэсу? Усе гавораць, што яна такая красуня. Чаго ёй увесь век сядзець у мядзяным замку, за высокімі сценамі? Ну-ка, дзе маё крэсіва?“

І ён ударыў па крэменю адзін раз. У той-жа міг з'явіўся сабака з вачыма, як сподак.

— Вось што, любы мой! - сказаў салдат. - Цяпер, праўда, ужо ноч, але я хачу паглядзець на прынцэсу. Дастаў-ка яе сюды на хвіліначку. Ну, шагам марш!..

Сабака зараз-жа пабег, і не паспеў салдат апамятацца, як ён з'явіўся зноў, а на спіне ў яго ляжала спячая прынцэса.

Прынцэса была надзіва прыгожая. З першага погляду было відаць, што гэта сапраўдная прынцэса. Салдат наш аніяк не мог устрымацца, каб не пацалаваць яе,—на тое-ж ён і быў салдат, сапраўдны кавалер, ад галавы да пятак.

Потым сабака аднёс прынцэсу назад таксама, як і прынёс.

За ранішнім чаем прынцэса расказала каралю і каралеве, які яна ўначы бачыла дзіўны сон: нібы яна ехала вярхом на сабаку і нейкі салдат пацалаваў яе.

— Вось дык гісторыя! — сказала каралева.

Відаць, ёй гэты сон не вельмі спадабаўся.

На другую ноч да пасцелі прынцэсы прыставілі старую фрэйліну і загадалі разведаць, ці то быў сапраўдны сон, ці што іншае.

А салдату зноў да смерці захацелася ўбачыць красуню- прынцэсу. І вось уначы ў мядзяны замак, як і ўчора, з'явіўся сабака, схапіў прынцэсу і паімчаўся з ёй як мага. Тады старая фрэйліна надзела непрамакальныя боты і пусцілася наўздагон. Убачыўшы, што сабака з прынцэсай схаваўся ў адным вялікім доме, фрэйліна падумала: "Цяпер ужо мы знойдзем малойчыка!“ І яна нарысавала крэйдай на варотах дома вялікі крыж, а сама спакойна адправілася дадому спаць. Але дарэмна яна супакоілася: калі прышоў час несці прынцэсу назад, сабака ўбачыў на варотах крыж і зараз-жа здагадаўся, у чым тут справа. Ён узяў кавалак крэйды і панастаўляў крыжы на ўсіх варотах горада. Гэта было ўдала прыдумана: цяпер фрэйліна ніяк не магла-б знайсці патрэбныя вароты — усюды-ж стаялі такія самыя белыя крыжы.

Раніцою кароль з каралевай, старая фрэйліна і ўсе каралеўскія афіцэры пайшлі паглядзець, куды ездзіць прынцэса на сабаку па начах.

— Вось куды! - сказаў кароль, убачыўшы белы крыж на першых варотах.

— Не, вось куды! —сказала каралева, убачыўшы крыж на другіх варотах.

— А вунь і там крыж, і тут! - сказалі афіцэры.

І на якія-б яны вароты ні глядзелі, усюды былі белыя крыжы. Так і не дабіліся яны ніякага толку.

Але каралева была жанчына разумная, здольная на ўсе рукі, а не толькі ў карэтах раз'язджаць. Яна загадала слугам падаць яе залатыя нажніцы і кавалак шоўку і пашыла маленькі прыгожы мяшочак. У гэты мяшочак яна насыпала грэцкай крупы, ціханька прывязала яго на спіну прынцэсе. Потым пракалола ў мяшку дзірку, каб крупы патроху сыпаліся па дарозе, калі прынцэса паедзе да свайго салдата.

І вось ноччу з'явіўся сабака, пасадзіў прынцэсу сабе на спіну і панёс да салдата. А салдат ужо паспеў так палюбіць прынцэсу, што ад усёй душы хацеў ажаніцца з ёю. Ды і прынцам зрабіцца было-б нядрэнна.

Сабака бег шпарка, а крупа сыпалася з мяшочка па ўсёй дарозе ад мядзянага замка да дома салдата. Але сабака нічога не заўважыў.

На другі дзень кароль і каралева вышлі з палаца, паглядзелі на дарогу і адразу даведаліся, куды ездзіла прынцэса. Салдата схапілі і пасадзілі ў турму.

Доўга сядзеў салдат за кратамі. У турме было цёмна і нудна. І вось аднаго разу стражнік сказаў салдату:

— Заўтра цябе павесяць! .

Сумна стала салдату. Думаў ён, думаў, як ад смерці выратавацца, але нічога не мог прыдумаць. Сваё-ж цудоўнае крэсіва салдат забыўся дома!

Назаўтра раніцою салдат падышоў да маленькага акенца і стаў глядзець праз жалезныя краты на вуліцу. Народ натоўпам валіў за горад паглядзець, як будуць вешаць салдата. Білі барабаны, праходзіла войска. І вось міма самай турмы прабег нейкі хлапчук-шавец у скураным фартуху і пантофлях на босую нагу. Ён імчаўся ўпрыскок, і раптам адна пантофля зляцела ў яго з нагі і стукнулася прама ў сцяну турмы, каля таго акенца, дзе стаяў салдат.

— Эй, малойчык; не спяшайся!- крыкнуў салдат,— Я-ж яшчэ тут, а без мяне там нічога не выйдзе! А вось, калі ты збегаеш у мой дом ды прынясеш мне крэсіва, я табе дам цэлыя чатыры срэбныя манеткі. Ну, жыва! Бяры ногі ў рукі— і марш!

Хлапчук нічога не меў супроць таго, каб атрымаць чатыры срэбныя манеты. Ён стралой пусціўся па крэсіва, мігам прынёс яго, аддаў салдату і...

Вось паслухайце, што з гэтага вышла.

За горадам была пабудавана вялікая шыбеніца. Вакол яе стаяла войска і шмат народу. Кароль і Каралева сядзелі на раскошным троне. Насупраць сядзелі суддзі і ўся дзяржаўная рада. І вось салдата прывялі на лесніцу, і кат ужо збіраўся накінуць яму на шыю пятлю. Але тут салдат папрасіўся хвіліначку пачакаць.

— Мне-б вельмі хацелася,—сказаў ён, - выкурыць люльку тытуну - гэта-ж будзе самая апошняя люлька ў маім жыцці.

А ў гэтай краіне быў такі звычай: апошняе жаданне асуджанага на смерць павінна быць выканана. Вядома, калі гэга было дробнае жаданне.

Таму кароль ніяк не мог адмовіць салдату. Салдат сунуў у рот люльку, выцягнуў сваё крэсіва і стаў высякаць агонь. Ударыў ён па крэменю раз, ударыў два, ударыў тры—і вось перад ім з'явіліся тры сабакі: у аднаго вочы былі як чайныя сподкі, у другога—як млынавыя колы, у трэцяга—як вэжы.

— Ну-ка, памажыце мне вызваліцца ад пятлі!—сказаў ім салдат.

Тут усе тры сабакі кінуліся на суддзяў і на дзяржаўную раду: таго схопяць за ногі, гэтага за нос, і давай падкідваць, ды так высока, што, падаючы на зямлю, усе разбіваліся ўшчэнт.

— Мяне не трэба! Я не хачу!- закрычаў кароль, але самы вялікі сабака схапіў яго разам з каралевай і падкінуў. абодвух угару. Тут войска спалохалася, а народ стаў крычаць:

— Хай жыве салдат! Будзь, салдат, нашым каралём і вазьмі сабе за жонку прынцэсу!

Салдата пасадзілі ў каралеўскую карэту і павезлі ў палац. Тры сабакі скахалі перад карэтай і крычалі: "ура!". Хлапчукі свісталі, а войска аддавала чэсць. Прынцэса вышла з мядзянага замка і зрабілася каралевай. Зразумела, яна была зусім задаволена.

Вяселле спраўлялі цэлы тыдзень. Тры сабакі таксама сядзелі за сталом, елі, пілі і лыпалі сваімі вялізнымі вачыма.