Вялікі дзень

Вялікі дзень Раман Аўтар: Кузьма Чорны

Прапануем да спампаваньня!

Першая частка - Пошукі роднай зямлі

Першы раздзел

І

Там, дзе поблізу чутны гарады Нясвіж і Слуцк, незадоўга да першай імперыялістычнай вайны пачаў бяднець у сваім вялікім маёнтку пан Гальвас. Гаварылі, што ён меў тытул не то графа, не то барона, але дакладнасць гэтай справы не вельмі цікавіла тутэйшых людзей. Куды цікавей было тое, што Гальвасу прыйшла патрэба прадаць частку свае зямлі, якой у яго было так тысяч дзве дзесяцін. Маёнтак яго пачаў занепадаць яшчэ раней, але да продажу пяцісот дзесяцін ён дадумаўся толькі тады, калі пачаў піць і гуляць у карты. Праз карты, казалі, ён і залез у даўгі.

Тамашнія людзі заўсёды думалі аб зямлі і кінуліся да Гальваса, калі прайшла чутка аб яго намерах. Хто спадзяваўся купіць сабе дзесяціну, хто дзве, але ўсе ў адной меры мелі надзею, што Гальвас згодзіцца браць за зямлю не адразу, а на выплату. Некаторыя, найбольш непрактычныя, гаварылі, што чалавечая душа не камень, што трэба толькі пагаварыць ад сэрца, і можа нават успомніць, што на гэтай самай зямлі бацькі і дзяды іх некалі рабілі паншчыну. Ужо нават знайшліся ахвотнікі ісці гаварыць з Гальвасам, як раптам прайшла навіна, што ўсю зямлю адразу абзадачылі нейкія два былыя арандатары. І, апроч іх, толькі адзін уцёрся туды драбнейшы пакупнік, тамашні тубылец і бадай што ўсіх аднаселец Ксавэр Блецька.

У тыя часы Ксавэр Блецька быў у самай сіле свае пераспелай маладосці і не жанаты. Адбыўшы прызвьг, ён некалькі год служыў у Гальвасаўскім маёнтку пры млынах і свірнах. І нарэшце ўпаў у страшную няласку Гальваса: яго злавілі на тым, што ён ціхом цягнуў сабе ў кішэню адусюль, адкуль толькі мог, замест таго каб дбаць аб кожнай Гальвасаўскай саломіне. Яго прагналі са службы, але ён ужо меў за што заняцца дробным гандлем. Гэта, таксама як і ранейшая служба ў Гальваса, не задавольвала яго да канца. Гэты чалавек імкнуўся да свайго ўласнага аселішча, але не якога-небудзь дробнага. Ён казаў: «Я люблю пажыць». Пакрысе ім завалодвала непераможнае жаданне мець сваю вялікую гаспадарку і дом. У яго імкненнях да багатай дамоўкі мелі месца і прывычкі, якія ён набыў у час службы ў Гальваса. Для яго ўжо было вялікай непрыемнасцю курыць якую-небудзь махорку і дрэнна паабедаць.

У Гальваса была ахмістрыня, якая яму страшэнна надакучыла і якую трэба было аддаць замуж не марудзячы. Адчуваючы, што ёй суджана стаць панскім пакідзішчам, яна зжаўцела, ззелянела і пачала сохнуць. Яна была ў поўным адчаі, але тут якраз і рынуўся да яе Ксавэр Блецька. Ён бачыў: Гальвасава Аміля за яго старэйшая, вельмі можа быць, што жаночая старасць апануе яе раней часу і неўзабаве. Але пераканаўшы самога сябе ў пэўным сэнсе, у ёй яшчэ льга бачыць прывабную жанчыну. Як бы там ні было, Ксавэр Блецька стаў для Амілі ратункам. Праўда, спачатку ён здаваўся ёй занадта простым і мужыкаватым, але пасля яна сілком упэўніла сама сябе ў тым, што ў яго ёсць зародкі далікатных навыкаў, па якіх можна будзе давесці яго да чалавечай дасканаласці.

Ён скеміў адразу ўсю сітуацыю. Гальвас без пасагу не прагоніць Амілю. І тут у яго ўзнікла адна думка, за якую ён і ўхапіўся, каб у пэўным сэнсе ўзяць у рукі самога Гальваса. Аміля знайшла ў ім не толькі спосаб без ганьбы дзецца на свеце. Пасля ачамярэлага ёй старога Гальваса яна ўбачыла ў Ксавэру Блецьку таго чалавека, якога толькі аднаго ёй суджана было любіць. Ён жа ў гэтую пору сваіх імкненняў бачыў у ёй спосаб дайсці да поўнага завяршэння шчасця, незалежна ад таго — льга яму любіць Амілю ці не. Не гэта было самае важнае! Думка яго не сыходзіла з аднаго пункта: у Амілі павінна радзіцца Гальвасава дзіця. Апіраючыся на гэты пункт, ён і спланаваў вельмі добра ўсю справу. Свой наступ на Гальваса ён вымеркаваў з халоднай развагай і схаваўся за Аміліны плечы. Навучаная ім, як і што гаварыць з Гальвасам ад першага і да апошняга слова, яна ўзяла на сябе роль, якая не скрозь злівалася з яе душой. З самым нахабным выглядам яна рашуча явілася ў Гальвасаўскія пакоі, поўнячыся аднак жа ў той самы час слабавольнасцю і баязлівасцю. Можна смела сказаць, што, каб Гальвас крыкнуў на яе, яна не вытрымала б узятай на сябе ролі. Аднак жа ўсё абышлося як не трэба лепш.

Гальвас у гэты час перажываў нечаканую радасць: у яго радзіўся сын. Гэта было ўжо чацвёртае дзіця. Першыя трое раджаліся мёртвымі, а гэтае жыло і здавалася вельмі дужым. Вельмі можа быць, што з ахмістрыняй Гальвас і знюхаўся быў ад вымушанай сваёй бяздзетнасці. Цяпер ахмістрыня так, як ніколі раней, здалася яму агідным непатрэбствам. Ён ненавідзеў яе ўсёй сваёй істотай, калі яна парушыла яго радасныя думкі аб сыне просьбай аб пасагу. Быццам п’ючы атруту, ён скрывіў твар і даў ёй грошы. Але ўжо ў той самы дзень яна зноў прыйшла да яго. Гэта была Блецькава тактыка. Блецька хацеў вялікага кавалка зямлі, а не грошай. Грошы ён аднак жа пакінуў у сябе, баючыся, што разгневаны Гальвас і зямлі не дасць, і грошы адбярэ. Губы ў Гальваса задрыжэлі і твар пабялеў.

— Няўжо вам будзе прыемна бачыць, як маё дзіця, падобнае з твару да вас, будзе расці без месца на зямлі? — секанула яна завучаныя словы свае ролі.

Гальваса апанаваў смутак: радасць аб народжаным сыне зацяглася змрокам. Замілаванню яго да сапраўднага доўгачаканага сына будзе перашкаджаць невядомая істота, якая павінна нарадзіцца і якая дзесьці тут поблізу будзе існаваць, як жывы дакор сумленню. Гальвас доўга не думаў. Ён сказаў:

— Гэтае дзіця не павінна нарадзіцца.

— Не, яно народзіцца, — адказала Аміля. У гэтым месцы яе роль злілася з яе жаданнямі.

— Не, яно не народзіцца! — загадаў Гальвас.

— Тады мне не астанецца ніякай уцехі ў жыцці. Мае маладыя гады прайшлі тут, у вас. Цяпер я выгнаная. Скора прыйдзе старасць. (Яна гаварыла ад усёй сваёй шчырасці і глытала слёзы. І шчырасць гэтая адразу перайшла ў ненавідную ёй роль.) Я прашу выразаць мне зямлі пяцьдзесят дзесяцін, там, дзе Нясвіжскі гасцінец крыжуецца з Лечашынскай дарогай.

Можа б, Гальвас і даў ёй адразу гэтыя пяцьдзесят дзесяцін, каб яна не назвала самага маляўнічага і выгоднага кутка ва ўсім маёнтку. Гэта было ўлюбёнае месца самога Гальваса. Але разам з тым і сам Блецька наважыўся на гэты куток. Перш за ўсё — тут яму вельмі добра было б будавацца: Лечашынскі лес належаў Гальвасу, а стражнік з гэтага лесу сябраваў і піў з Блецькам. Такім парадкам Блецька можа без капейкі грошай выбудавацца з Гальвасавага лесу, і ніхто бачыць не будзе, адкуль навожана дзерава: тут жа на прылессі і будуйся. Гальвас аж затросся.

— Дык народзіцца дзіця, — пачала таргавацца Аміля, поўнячыся жудасцю ад свае ролі.

— Не народзіцца! — крыкнуў Гальвас.

— Народзіцца, — слабейшым голасам і ніжэйшым тонам абазвалася Аміля, пераходзячы раптам ад ненавіднай ролі да свае шчырасці. — Я не магу, каб яно не радзілася. Як я буду рабіць смерць свайму дзіцяці, якое можа быць маёй уцехай.

Напоўнены прыкрасцю такіх абставін, Гальвас зноў даў Амілі грошы. Яна выйшла ад яго, лёгка ўздыхнуўшы: пакуль што добра і тое, што скончылася яе паганая роль. Аднак жа гэта было не так. Забраўшы і гэтыя грошы, Ксавэр Блецька зноў пачаў угаворваць яе ісці да Гальваса: яму патрэбна была зямля пры скрыжаванні дарог. Аміля больш не вытрымала. Яна пачала тужыць і плакаць, і Блецьку здалося, што ён можа страціць яе разам з пасагам. Яна так і сказала, што лепш будзе хадзіць з торбамі па свеце, чым згодзіцца зноў ісці да Гальваса. Тады пайшоў сам Ксавэр Блецька. Ён смела і нахабна явіўся да Гальваса і адразу прыступіў да справы.

— Тут так, залаты паночку, — гаварыў ён, — я не дапушчу, каб дзіця нарадзілася. Але яно можа і нарадзіцца. Што гэта будзе вашай ласцы за інтэрас, калі на ўсю акругу пойдзе погаласка, што ваш сын, скажам, ці дачка гадуецца ў нейкага Ксавэра Блецькі? Нашто ж, каб на вашу ласку пальцамі тыцкалі.

Гальвасу, як у гарачыню піць, хацелася выбіць зубы гэтаму злодзею, які ўжо раней меў магчымасць не раз абкрадаць яго. Аднак жа трывога, што і сапраўды можа так быць, як кажа Блецька, стрымала яго на мяжы халоднай развагі. Ён сціснуў зубы, адвярнуўся ад Блецькі і, задам к яму стоячы, загадаў выйсці вон і гаварыць аб зямлі з старэйшым аканомам, які вёў зямельны продаж. Блецька міргнуў адным вокам у Гальвасаву спіну і рушыў да аканома, таго самага, які тады злавіў быў яго ў кражы і сам праганяў са службы. Нявіннымі вачыма гледзячы аканому ў твар, Блецька як мае быць таргаваўся і трымаўся быццам у сябе ў хаце. Як жа! Ён быў гаспадаром Гальвасаўскай тайны! Такім парадкам ён за Гальвасаўскія ж грошы, перададзеныя яму Аміляй, купіў у Гальваса пяцьдзесят дзесяцін самай лепшай зямлі, на скрыжаванні Нясвіжскай і Лечашынскай дарог. Шчаслівы і радасны пачаў ён асталёўвацца на новым месцы. Свайго ён дасягнуў, і цяпер важна было толькі тое, каб не радзілася на яго шыю Гальвасаўскае дзіця — не дзеля жадання Гальваса, а дзеля спакою і волі самога Ксавэра Блецькі.

— Гэта дзіця радзіцца не павінна,— упэўніваў ён кожны дзень сваю Амілю.

— Ведаю, — адказвала яна кожны раз з вялікім смуткам маці, дзіця якой яшчэ ў яе жываце прыгаворана к смерці.

Аднак жа гэтае дзіця радзілася. З дня на дзень Аміля адкладала забойства свайго сына, які ўжо жыў у ёй. Яна не магла адважыцца на гэта і мела страшныя пакуты, кожны дзень чуючы ад свайго Ксавэра адно і тое ж:

— Дзіця жыць не павінна! Ну калі ж?

Нарэшце ёй стала страшна глядзець яму ў вочы. Яна старалася як найменш быць з ім і, нарэшце, кінулася перад ім на калені:

— Позна ўжо. Гэта будзе каштаваць мне жыцця.

З таго моманту Ксавэр Блецька як мае быць узненавідзеў Амілю. Радзіўся сын, яго назвалі Антонам; і чым больш ён падрастаў, тым больш рабіўся падобным да Гальваса і да таго сапраўднага Гальвасавага сына, імя якому было Цэзары. Гэтыя два аднагодкі нарэшце так сталі падобны адзін да аднаго, што, калі ім стала па дзесяць год, толькі па адзежы можна было пазнаць, каторы з іх Блецькаў сын, а каторы Гальвасаў. К гэтаму часу ў Блецькі быў ужо і другі сын, Адам, выліты Блецька.

З малых год гэты Адам пачаў убіраць у сябе ўсё бацькаўскае, нават і хадзіў так, падтуліўшы плечы. Ён рос каржакаватым здаравяком і быў на гадоў чатыры маладзейшы за Антона. Аміля ж пасля гэтых другіх родаў пачала хварэць і шпарка старэць. Блецькава нянавісць да яе перавысіла к гэтаму часу ўжо ўсялякія межы, і, нарэшце, яны ўжо бадай што не гаварылі адно з адным.

Два браты раслі ў даволі-такі цеснай дружбе, пакуль не выраслі ў юнакоў. Тады паміж імі пачаліся новыя дачыненні. Змена дачыненняў паміж імі ў юнацтве падрыхтоўвалася пакрысе, з самага іх маленства, і давяла ўсё да страшнай развязкі, якая ў адзін момапт зыначыла ўсё жыццё гэтай сям’і, можна сказаць, прымусіла некаторых з гэтых людзей пачынаць жыць спачатку і з жудасным жалем развітацца з тым, што пражылося.

ІІ

Два браты — гэта былі дзве натуры, зусім непадобныя адна на адну. У той меры, у якой Ксавэр Блецька ненавідзеў сваю Амілю, у маладога Антона Блецькі разам з гадамі расло замілаванне да свае маці. І з такой сілай, з якой Ксавэр Блецька ненавідзеў свайго старэйшага, так званага сына, Антона, з такой сілай паміж ім і Аміляй ішло змаганне за меншага сына Адама. Аміля прагла мець месца ў душах двух сваіх сыноў, Ксавэр стараўся паміж Адамам і ёю ўстанавіць чужасць. Ён хацеў, каб Адам любіў толькі яго аднаго. І разам з сваім любым сынам ён, можна сказаць, выпешчваў кожны куток свайго пяцідзесяцідзесяціннага ўладання. Усё накіроўвалася да таго, каб Адам з малых год увабраў у сябе тую праўду, што ўсё гэта належыць яму аднаму, што толькі ён адзін тут законны спадчыннік. Гэта была адна з форм выяўлення ў Ксавэра Блецькі нянавісці да свайго старэйшага сына Антона.

Месца, дзе жылі Блецькі, мела для чалавечага вока вялікую прывабнасць. Магло здавацца, што сюды не даходзяць буры чалавечага жыцця на зямлі і што бяда і гора тут не кране так моцна, як дзе, чалавека. Лес абкружваў гэтую мясціну з трох бакоў, з чацвёртага ўзгорак адгароджваў Блецькава ўладанне ад яго роднай вёскі, з якой ён цяпер страціў ужо ўсялякія сувязі. Вадзяны звон лясной рэчкі чуцён быў зводдалеку. Вада імчалася цераз голыя, вымытыя карэнні стагодніх дрэў. Як рух вечнасці, роўна і няспынна гойдалася ў вадзе багавінне. Крыніцы выбіваліся з дна рэчкі на шырокі свет. У гэтых лясах, здавалася, і ягады былі сакаўнейшыя, як дзе, і грыбы, здавалася, не чарвівелі. А пра зямлю паміж лясоў казалі, што каб дзіця на яе пасадзіў, то адразу расці стане. Зямля была вельмі ўрадлівая. Ксавэр Блецька ведаў, які кавалак адхапіць ад Гальваса.

Блецькаў хутар быў падобен да фальварка. Дамок у фальварку быў моцны, з смольнай хвоі. У доме быў салончык, дзе Аміля зранку і вечарам стаяла на каленях перад абразом багародзіцы «утоли моя печали». Пачуўшы на дварэ голас свайго Ксавэра, яна ўсхватвалася з кален і шпарка выходзіла ў агарод палоць грады, каб не спатыкацца ў сценах лішні раз з мужам. Напалоханы жыццём і пакутнай маўклівасцю мацеры, Антон не адставаў ад яе ні на крок. Ксавэр жа, наараўшыся за дзень з двума парабкамі на сваім полі, на трох парах коней, цвёрдым крокам уваходзіў у дом і быў задаволен, што Аміля не трапляецца яму на вочы. Следам за бацькам ішоў Адам, здаровы хлапчук-недаростак, каржакаваты і круглатвары. Яму было ўсё роўна, дзе яго маці: бацькава насенне ўжо ўзыходзіла ў яго душы. Годы яго праходзілі ў поўнай хутарскай адзіноце. І гэтую адзіноту ён пачаў любіць з самых малых сваіх год. Можна сказаць, што бацька і сын перажылі б знявагу, каб старэйшы спадчыннік гэтага хутара калі-небудзь з’явіўся на хутарскім полі як гаспадар і самастойны работнік. З яго даволі было саду і агароду. Аднак жа прыйшоў час, што Ксавэр Блецька паставіў за плуг і Антона, але не так, як прывучаў да плуга свайго Адама, а як ставіў сваіх парабкоў.

Гэта было тады, калі Адаму пайшоў дванаццаты год. Ксавэр Блецька ўзяў сабе ў галаву такое меркаванне аб будучыні свайго сына: Адама трэба вывесці ў людзі «праз навуку». Пасля гімназіі ён будзе мець грашавітую службу, хутар жа будзе яго моцнай падмогай у жыцці. Усяму перашкаджаў толькі ненавідны Антон. Апынуўшыся ў гімназіі, малады Блецька, франтаваты і высакамерны не ў меру сваіх год, агалошваў вуліцы павятовага гарадка прарэзлівым голасам штовечар. Кватэрная гаспадыня кожны вечар выкручвала і вешала сушыць пад столь каля печы Адамава гімназісцкае пальто; гэтая наіўная жанчына дзівілася — дзе малы Блецька ў сухое надвор’е або ў траскучы мароз ухітраецца дапасці да вады. Так ішла навука ў Адама Блецькі, тады калі старэйшы за яго на чатыры гады Антон прывучваўся быць гаспадаром на зямлі, але не ўласнікам яе. Можна было падумаць, што ў Ксавэра Блецькі цяпер толькі клопату ў галаве, каб Антон не еў дарма хлеба. Босы і ў вышмарганым шарачку, Антон разам з самім Ксавэрам і парабкам душыўся працай. З некаторага часу ў Ксавэра Блецькі пачала ўкараняцца скнарыстасць. Ён рабіўся вахлаком, цемнікам, неахайнікам. Порткі ў яго былі — лата на лаце. Пры рабоце, казаў, толькі так і трэба. Верхнюю рубашку, выпушчаную паверх, ён насіў без падпяразкі; пачаў угінаць плечы, быццам ссутуліўся, і — дзіўная рэч — вельмі адразу нешта пачалі прападаць яго ранейшыя прывычкі з гадоў службы ў Гальваса: цяпер ён смаліў за мілую душу махорку, не галіўся па тыдняў тры і цягавіта кешкаўся ў авечым гнаі і каля свінухоў. З Аміляй ён бадай што не гаварыў, Антону і парабку паказваў толькі, дзе і што рабіць, на коней і кароў можна было толькі пакрыкваць двума ці трыма словамі. І ён, завіхаючыся пры рабоце, усё маўчаў і смактаў махорку. Усё было ў яго добра, і ў гэтай вялікай асалодзе — каб толькі бог даў — добра было б жыць векі вечныя. Амілю можна было не заўважаць, што ж да Антона, го гэта, праўда, было зло, але ўсё ж такі з-пад рук гэтага маўклівага хлопца выходзіла многа добра зробленай работы, і сам ён не займаў на свеце і на хутары многа месца. Такім парадкам не было для Ксавэра Блецькі большай непрыемнасці, як раптоўнае з’яўленне дома яго Адама: вясёлы гімназіст пешкі прыджгаў дадому і, як быццам бы нічога не здарылася, адразу палез на вышкі ў стайні глядзець галубоў.

— Што такое? — запытаў устрывожаны бацька.

— У нашай гімназіі быў пажар, і мы цэлы месяц не будзем вучыцца, — весела адказаў сын.

Аднак жа неўзабаве стала вядома, што Адам назаўсёды развітаўся з навукай: яго звольнілі за тое, што ён ухітрыўся напакаваць свайму настаўніку поўныя кішэні мерзлага чарніла. Настаўнік быў целекаваты і цюнцеяваты чалавек і пакуль агледзеўся — увесь быў мокры і стаяў у чорнай лужы. Ксавэр Блецька перажыў жудасную прыкрасць ад такой няўдачы ў сынавай кар’еры і на ўсё жыццё ўзненавідзеў настаўніка. Пакрысе, аднак жа, ён усцешыўся: яго Адам выявіў вялікія здольнасці і наймацнейшы нахіл да гаспадаркі. У гэтыя гады, праўда, гаспадарская сталасць часта межавалася ў яго з свавольствам. У часе ворыва ён фасоніста падвязваў коням хвасты, але падобную драбязу яму льга было дараваць за ўсё іншае. Некалькі год «навукі» не паклалі на яго аніякага следу. Неўзабаве, так, як і бацька, ён пачаў бесперапынна смактаць махорку і насіць мультановую рубашку без падпяразкі. У святыя ж дні гэта быў пярвейшы франт на ўсю акругу. Праўда, можна было мець і дасціпнасці больш, і густы лепшыя. Але ўсё перакрывалася найлепшым, як казаў Ксавэр Блецька, «джыгіналам» і сукном. Росквіт святочнага Адамавага франтаўства прыпаў на час галіфэ і фрэнчаў. У Адама былі галіфэ і з чырвоным, і з зялёным, і з сінім кантамі. І такімі адзнакамі ён не быў падобен да іншых тутэйшых хлопцаў, якія з яго пасміхваліся, але затое і якіх ён ненавідзеў. Сярод усіх ён вызнаваў сябе за лепшага, але тут не было анізвання якога б там ні было высакамер’я. Адам Блецька мог умяшацца ў якую хочаш справу, нават самую брудную, абы-толькі каб паказаць сябе. Ён быў упэўнен сам у сабе і ні разу не прызнаваўся перад сабой у сваіх промахах. На Ксавэра Блецьку часам находзіў одум. Адам будзе простым гаспадаром і толькі ў свята будзе скідаць грымучыя боты. Але яго ўсцешыла рэвалюцыя. У семнаццатым годзе ён сказаў:

— Трасца цяпер будзе ўсім вучоным і гарадскім. Цяпер усіх зраўнялі. Усе будуць мужыкамі.

І ён у душы сваёй уздзякаваў бога за тое, што ў свой час мог так добра павярнуцца на свеце: на сваім хутары ён цяпер астаецца самім сабой. Што ж да Гальваса, то ў першыя ж дні рэвалюцыі Ксавэр Блецька выказаў перад людзьмі да яго сваю поўную нянавісць:

— Колькі чалавеку каштавала, каб дастаць у яго зямлі! Цяпер магнат ракам папоўз з свайго двухтысячнага маёнтка.

Што ж і як будзе ісці далей — гэта да Ксавэра Блецькі ніякага дачынення не мела. Усё ішло добра, нават і Антон не рэзаў ужо вачэй свайму так званаму бацьку. Справа была такая, што незадоўга да таго часу, калі Адам, ашчасліўлены сваім выгнаннем з гімназіі, вярнуўся дадому, Аміля не вытрымала таго, што бачылі яе вочы. Пакутуючы ад хваравітага замілавання да свайго Антона, які стаяў цяпер на роўнай назе з парабкамі, і са страхам адчуваючы прыступы чужасці да Адама і жальбу аб ім, як аб страчаным дзіцяці, яна пайшла да Гальваса і павяла з сабой Антона. Гальвас упершыню ўбачыў яго і жахнуўся: перад ім стаяў яго сын, і цяжка было сказаць, што гэта не той, сапраўдны яго сын Цэзары. Антон быў падобен да Цэзарыя, як кропля вады на кроплю. І рост, і бялявы колер валасоў, і рысы твару, і пастава — усё было адно і тое ж. Заняты выхаваннем свайго Цэзарыя, Гальвас ніколі і не ўспамінаў, што дзесьці тут поблізу жыве на свеце другі яго сын, які носіць прозвішча мужыка Блецькі. Цяпер штосьці падобнае да містычнага жаху апанавала Гальваса. Ён дажыў да старасці, няўдалае гаспадаранне год за годам усё больш уганяла яго ў беднасць, і вось цяпер з’явіўся перад яго вачыма жывы напамінак аб яго пустым і бескарысна пражытым жыцці. У гэтыя годы набліжэння апошняй пары жыцця ў яго была радасць — сын яго Цэзары. І вось цяпер з’явіўся канкурэнт Цэзарыю, быццам бы з нейкай прэтэнзіяй на пэўнае месца ў яго сэрцы. Гальвас маўчаў. У першы момант у яго душы пачаў ажываць быццам бы жаль да Антона, які стаяў перад ім з непаразуменнем у вачах — што яму тут рабіць і што гаварыць у гэтым месцы і перад такім чалавекам? Аміля ўпала перад Гальвасам на калені, так як падаюць багамольныя перад крыжам.

— Ваш сын жыве ў Блецькі, як у астрозе, — сказала яна. — Ён вырас парабкам.

У Гальваса задрыжэлі губы. З выглядам злоўленага злачынцы ён вадзіў позіркам ад Амілі да Антона. Аміля, як прыгавораны к гібелі чалавек, якому ўжо няма чаго траціць, усхапілася на ногі, і ў голасе яе загучэлі ноты грозьбы:

— Чаму ваш няшчасны сын павінен расплачвацца за вашы капрызы?

— А грошы?! А зямля?! — закрычаў раптам Гальвас.

І тут ён спаткаўся вачыма з позіркам Антона Блецькі. Гэты хлопец глядзеў на Гальваса як бы з нейкім патрабаваннем. Злосць нарадзілася ў Гальваса. Ён насмешліва сказаў:

— Ты чаму-небудзь вучыўся?

За Антона адказала Аміля:

— Ён можа быць гаспадаром на зямлі, ён можа чытаць кнігі, пісаць...

— Адашлі яго ў горад вучыцца, — перарваў яе Гальвас. — Я распараджуся, каб за яго навуку плацілася. Больш не прыходзь сюды.

І ён адразу рушыў у глыб пакояў, апанаваны незразумелым страхам, што быццам бы яму суджана страціць свайго Цэзарыя. Якраз у тыя дні Цэзары з бацькам выехаў у трэцяе ўжо сваё падарожжа па курортах. Падарожжа гэтае цягнулася доўга і скончыцца мелася ў канцы зімы семнаццатага года, але рэвалюцыя затрымала Гальвасаў яшчэ на два гады недзе на поўдні Расіі. Верны слуга, які вытрымаў з Гальвасамі гэтыя два цяжкія гады, расказваў, што ў яго балела сэрца глядзець на выпрабаванні сваіх высокіх дабрачыннікаў. Вярнуліся Гальвасы дадому ўвосень дзевятнаццатага года, калі была польская акупацыя. Цэзары Гальвас у гэтыя часы быў ужо закончаным юнаком. Расказвалі, што ён быў нейкі дзіўны, быццам бы ўсё на зямлі было яму чужое. Узрадаваны зваротам назад свайго маёнтка, Гальвас тлумачыў сыну паходжанне кожнага дрэва, гісторыю кожнага будынка. Сын жа быццам не бачыў і не чуў нічога. Яму было нудна цэлы дзень. У гэтыя часы прыемным яго заняткам стала зганяць выстраламі з драбавіка, ад вечара да ранку, сонных птушак, якія гнездзіліся ў парку. Ён быў нейкі сухі, пануры і аднойчы сказаў бацьку:

— Ці надоўга хопіць гэтага маёнтка?

— Яго можа хапіць назаўсёды, калі добра ў ім гаспадарыць.

— Ты, здаецца, не вельмі добра гаспадарыў, — адказаў сын і гэтым словам быццам пракалоў бацьку.

Каля таго часу паміж бацькам і сынам пачаўся быццам душэўны разрыў. Сын трымаўся адзін, нудзеў, бадзяўся з кута ў кут і да ўсяго быў халодны і абыякавы. Вельмі можа быць, што гэта быў просты вынік таго, што змалку не быў ён прывязан да таго месца, дзе радзіўся: маленства і першае юнацтва яго прайшлі ў доўгіх курортных падарожжах — два разы за граніцай і трэці раз на поўдні Расіі. І душа, і вочы яго не маглі надоўга спыняцца на адным месцы і дайсці да яго сэнсу. Дзіўная рэч, але ён не памятаў у твар ніводнага простага чалавека, якія жылі поблізу Гальвасаўскага дома і часта маглі трапляцца яму на вочы. Але, можа, гэта быў чалавек, які стаіць вышэй прывязанасцей да пэўнага толькі месца на зямлі? Але для гэтага трэба мець вялікую душу, якая змясціла б у сабе ўвесь свет — і радасць, і смутак кожнага, дзе б хто ні жыў. Цэзары Гальвас не ведаў ні радасці, ні смутку, нават самога сябе. Нават і самому сабе ён быў, здаецца, чужы. Гэта было існаванне нуднае і бескарыснае, і ніякіх карэнняў яно не мела і на той зямлі, на якой расло і трымалася, і на той, якую льга было бачыць з вокан міжнародных вагонаў. Цэзары Гальвас не ведаў тае зямлі, сокі якой кармілі яго. Гэта быў непрактычны абібок. І каб на яго рукі ўсё асталося, ён рашыў бы маёнтак за адзін год. Яму было ўсё роўна, якую траву мне капытамі яго конь, на якім ён кожны дзень выязджаў на спацыр; яму было ўсё роўна, якія колеры ляжаць на вершалінах дрэў, калі заходзіць ціхае асенняе сонца. Страшная думка кальнула раз бацьку, калі ён пастараўся зразумець будучыню свайго сына: ці не суджана яму збяднець дарэшты? Але падзеі награнулі хутчэй, як думаў Гальвас. Не паступовае абядненне, а катастрофа ўпала па Гальвасавы галовы: у дваццатым годзе настаў момант кінуць усё і ратаваць галовы ад тых жа самых навакольных людзей, з якіх ніводнага малады Гальвас не ведаў у твар. Гальвасы рынуліся па захад, пакінуўшы ўсё на векі вечныя. Малады Гальвас быццам бы не разумеў усяго, што адбываецца. Яму прыйшла фантазія ехаць за бацькавым фаэтонам конна ў шэрым гарнітуры. Можа, ён хацеў гэтым падкрэсліць сваю пагарду да навакольных простых людзей, якія спрадвеку пракліналі Гальвасаўскую сям’ю за сваю беззямельную беднасць і Гальвасава багацце. Як бы там ні было, Цэзары Гальвас, дасціпны і высокі, як віхор, праімчаўся па ўласных яшчэ палявых дарогах і павярнуў на Нясвіжскую дарогу. Ні разу ён не азірнуўся і за дарожным узгоркам як праз зямлю праваліўся. Больш яго тут ужо ніхто не бачыў доўгія гады, і многія бадай што зусім забыліся, што ён ёсць на свеце. І ніхто ніколі не ўспомніў, дзе і як жывуць Гальвасы і ці жывуць яшчэ яны?

ІІІ

Гадоў праз два, пасля таго як Гальвасы скрыліся на захад, вярнуўся дадому Антон Блецька. Гэта быў юнак рослы, тонкі і белатвары. Адам і Ксавэр Блецька ніколі не цікавіліся, на каго і як ён там у горадзе вучыцца, і ці вучыцца ён, ці так чым займаецца. І наогул, пра яго бадай што нічога за ўвесь гэты час не чуваць было. Пісаў ён дадому мала калі, і пісьмы яго былі скупыя на словы. Заўважылі, што ён з’явіўся дадому нейкім як бы злосным і рашучым, гатовым на раптоўныя і нечаканыя ўчынкі. Антон пацалаваўся з Адамам, а Ксавэру Блецьку падаў руку. Усе ўтрох маўчалі, не ведаючы, што гаварыць паміж сабой. Неўзабаве Антон аддаліўся ад усіх, і пачалі здагадвацца, што ён перажыў нейкую няўдачу ў жыцці. Ксавэр Блецька спачатку стараўся дазнацца, ці зусім прыехаў Антон, ці толькі на пэўны час. А калі відно стала, што ён мае намер назаўсёды астацца дома, Ксавэр уныў душой і сказаў проста, што Антону няма чаго тут рабіць. Гэта быў выразны намёк, што ён павінен зараз жа пакінуць гэты дом. І тут усе ўбачылі, што раней незаўважаная рыса гэтай натуры страшным узрывам выступіла наверх.

— А як я думаю, дык я тут, можа, за каго іншага большы гаспадар, — рашуча заявіў Антон, і абодва Блецькі счарнелі ад такога нечаканага павароту справы.

Можна сказаць з упэўненасцю, што ў гэты момант Адам да канца зразумеў, што значыць для яго Антон і яго з’яўленне дома. Ён павінен кожны дзень бачыць яго на сваёй дарозе, па якой яму аднаму трэба было б ісці праз усё жыццё. Страшная нянавісць заварушылася ў Адама, але ён яшчэ не бачыў цвёрдай дакладнасці, — чаго захоча зараз Антон. Ксавэр Блецька памаўчаў мінуту, як прыглушаны, і пасля з нахрапам накінуўся па Антона:

— Як гэта ты так гаворыш?

— А ты хочаш, каб я маўчаў? — насмешліва абазваўся Антон, упершыню зварачаючыся на «ты» да Ксавэра Блецькі.

Напэўна, яшчэ ў горадзе ўсё гэта ім было абдумана і перадумана.

— Ты хочаш, каб я зноў быў у цябе за парабка?

— Я цябе зусім знаць не хачу! — закрычаў Ксавэр Блецька. — Ты мне не патрэбен ні як парабак, ні як ты сам!

— Калі я табе не патрэбен, дык гэта мала мне абыходзіць. Усё, што тут ёсць, — гэта пасаг маёй маці.

— Але ж яна таксама і мая маці! — крыкнуў Адам.

— Запытайся ў яе, ці патрэбен ты ёй як сын!

— Яна мяне нарадзіла! Ты хочаш, каб я яшчэ пытаўся ў яе пра гэта?!

Антон бачыў перад сабой двух раз’ятраных людзей, але быццам на бяду ішлося: ён моўчкі павярнуўся ад іх і пайшоў да стайні, дзе пры сцяне стаялі маляваныя драбінкі, на якіх Адам любіў праехацца ў нядзелю па мястэчку ў якой-небудзь новай шапцы і выглянцаваных ботах. Антон адцягнуў ад сцяны драбінкі, вывеў з стайні каня і стаў запрагаць.

— Куды ты збіраешся?! — пабег следам сюды Ксавэр.

— Паеду ў суд! Не хачу быць у цябе парабкам, а гаспадаром на сваёй палавіне.

— На палавіне?! — аж затросся Ксавэр Блецька.

— Не чапай каня! — падскочыў раптам Адам і рвануў за повад.

Антон вырваў у яго з рук повад і ўвёў каня ў аглоблі. Адам хапіў дугу і падняў яе над сваёй галавой. У гэты момант з’явілася тут Аміля, яна чула на двары крык. Яна бачыла, як Антон стараўся вырваць з Адамавых рук дугу і як Ксавэр памагаў Адаму. Нарэшце Ксавэр адштурхнуў Антона, і Адам размахнуўся над Антонавай галавой дугой, Аміля паспела стаць паміж Адамам і Антонам, і Адам закрычаў:

— Адыдзі! Пусці! Не закрывай!

Але яна хапіла Адама за локці, той выпусціў з рук дугу і з усёй сілы штурхнуў яе ўбок. Можна сказаць, што ён яе проста кінуў, штурхнуў у сцяну. З усяго размаху яна грунулася плячыма ў сцяну і як нежывая аб’ехала на зямлю. Там расла крапіва і лопух, і яе бадай што і не відно стала. Але, можа, Адам яе і добра бачыў. У гэты момант ён ужо не мог разважаць. У дадатак да ўсяго, ён бачыў, як Антон трымаў ужо ў руках дугу, разгублена і беспарадна азіраўся, і рукі яго трэсліся. Адаму не было ўжо цяжка хапіць з Антонавых рук дугу і рынуць яе на Антонаву галаву. Антон яшчэ з момант пастаяў на нагах, нават, здавалася, паспрабаваў азірнуцца і раптам паехаў уніз. Акрываўленая галава яго лягла нерухома.

Цяпер і пачалося вялікае ўтрапенне. На Ксавэра Блецьку найшла панурая аслупянеласць. Яшчэ больш ён угнуў плечы і бязмэтна пачаў таптацца каля драбін. Адам стаяў на адным месцы і тросся. Локці яго хадзілі ў бакі, пот ліўся з яго ручаямі, і ён задыхаўся. Дзіўная рэч, але, стоячы так наводдалек ад Антона, ён, мусіць, быў упэўнен, што той ужо нежывы, бо нешта вельмі адразу, крыху адумаўшыся, ён хапіў Антона за плечы і ўцягнуў яго ў стайню і закідаў гноем. Сапучы, як кавальскі мех, ён праз мінуту ўжо капаў у стайні яму. Думка яго, відаць, працавала цяпер вельмі ясна. Але, кінуўшы рыдлёвак дваццаць зямлі, ён раптам шпурнуў рыдлёўку і выскачыў на двор.

«Мне трэба скрыцца», — ірванулася яго думка ў іншы бок, і ён выбег за браму.

Праз мінут дваццаць ён вярнуўся назад і ўбачыў, што бацька яго капае ў стайні яму.

— Усё адно дашукаюцца, — разважліва сказаў ён бацьку, і той кінуў рыдлёўку на гной.

— Што ж цяпер рабіць? — абазваўся бацька.

— Мне трэба скрыцца... Мне трэба ўцячы куды-небудзь...

— Могуць падумаць і на мяне.

— На цябе не падумаюць, калі я скрыюся.

Ён разважаў даволі лагічна. І тут яны ўспомнілі пра Амілю. Але на тым месцы яе ўжо не было. Выйшаўшы з забыцця і нічога не ведаючы, што адбылося, яна здолела дабрацца да дома, некалькі разоў падаючы і зноў паднімаючыся. Адам і Ксавэр убеглі ў дом, паднялі яе з падлогі і паклалі на пасцель. Яна зноў упала ў забыццё. Малы парабчук, які ў гэты час быў у доме, неўзабаве западозрыў, што нешта тут адбылося, і пайшоў сказаў людзям. Увечары на хутары была ўжо міліцыя, і вельмі выразным апраўданнем для Ксавэра Блецькі было тое, што Адам скрыўся. Яго ўжо і следу не было. Ксавэр і сказаў, што Антона забіў Адам. Аміля знайшла яшчэ ў сабе сілы, каб і сама пацвердзіць у гэтым сэнсе сваю здогадку. Цераз ноч на рассвітанні яна пачала старацца штосьці сказаць. Ксавэр Блецька не так разабраў, як здагадаўся аб яе словах. Аміля гаварыла:

— Гальвас згубіў маю маладосць, а ты згубіў усё маё жыццё. Ты адабраў у мяне дзяцей. Майго сына ты зрабіў маім забойцам... Божа, дай мне хутчэй памерці...

Цэлы дзень яна праляжала з шырока расплюшчанымі вачыма, як бы ўглядалася перад сабой у штосьці толькі цяпер зразумелае ёй, а к вечару, перад самым заходам сонца, памерла, у яснай памяці. Дзён праз дзесяць пасля пахавання Антона і Амілі Адам прыйшоў уночы дадому. Ксавэр Блецька не спаў. У ботах і ў верхняй рубашцы без падпяразкі ён ляжаў на непасланай пасцелі. У пакоі віселі хмары махорачнага дыму. Адам моўчкі сеў на табурэт і закурыў. Бацька таксама моўчкі курыў. Доўгі час яны нічога не гаварылі, быццам так і трэба было, што ў гэтую ноч Адам немаведама адкуль з’явіцца дадому, а бацька будзе так ляжаць і доўга маўчаць. Нарэшце Ксавэр Блецька абазваўся:

— Дзе ты быў?

— Тут, каля дома, па лесе бадзяўся.

Ксавэр Блецька ўсхапіўся, быццам толькі цяпер ён дайшоў да сэнсу рэчаў. На твар яго лягла пячаць жальбы аб Адаме. Ён хапіў сына за плечы і нейкі час патрымаў яго так.

— Скончана ўсё, — ціха сказаў Адам. — Мяне шукаюць?

— Шукаюць.

— Дык мне трэба куды-небудзь дзецца.

— Куды ж дзецца?

— Сысці куды-небудзь вельмі далёка. Пайду, а там сам буду бачыць, як усё павернецца.

— Праўда. Іншая рада не служыць. Усё роўна трэба будзе нейк інакш жыць. Сёння прыязджала зямельная камісія. Абрэжуць лішнюю зямлю... Толькі ты, можа, як адкуль абзавешся мне?

— Як жа я абзавуся? На мой след калі нападуць, дык што тады будзе?

— Праўда.

Ксавэр Блецька бачыў, як праз туман, што Адам устаў, яшчэ раз закурыў, палез у ніжнюю шуфляду ў шафе, забраў усе грошы да апошняга рубля і стаў у парозе. Бацька ўскінуў на плечы ватоўку. Адам адзеў свой новы гарнітур і выйшаў з дому. Ксавэр Блецька прайшоў з ім да палавіны першай грады лесу, і там яны развіталіся. Ужо цадзілася першае рассвітанне, калі Ксавэр вярнуўся дадому. Да ўсходу сонца яму яшчэ ўдалося перамагчы самога сябе і задрамаць. Дзень ён спаткаў у поўнай рашучасці жыць, як пойдзе жыццё на малой, адрэзанай ад лішняй зямлі, гаспадарцы. Пра Адама ён стараўся не думаць, бачачы ў гэтым ратунак ад лішняга каменя на сэрцы.

Адамаў след згубіўся тут зусім. Многа яшчэ дзён туляўся ён поблізу свайго дома, але ні разу не зайшоў пабачыцца з бацькам: страх быць злоўленым уладаў ім бесперапынна. Часамі ён даходзіў да самага краю лесу і з-за дрэва бачыў комін свайго дома, але жах, што яго могуць убачыць людзі, гнаў яго адразу ж назад у лес. Часам ён адыходзіўся ад гэтага месца кіламетраў за дзесяць, калоцячыся ад кожнага чалавечага голасу і кожнага груку калёс. Зноў, без надзеі і веры, варочаўся назад і зноў адыходзіў. Начамі ён выграбаў рукамі бульбу з зямлі на прылесных палетках і пёк яе, раскладаючы агонь у самым лясным гушчары. Ён аброс і схуднеў, стаў касматы і страшны. Адным сваім выглядам ён мог навесці жах на чалавека. Не то што думка, а інстынкт яго працаваў увесь час вельмі востра. Ад самага найменшага гуку дзе-небудзь далёка паднімаў галаву і стойваўся дзе-небудзь пры дрэве. Раз, ужо ў канцы лета, ён выбіўся на край самага большага лесу тут, з аднаго боку якога і былі тыя яго ранейшыя пяцьдзесят дзесяцін зямлі, а з другога — роўнае поле, яно належала калісьці Гальвасу. Гэта было штосьці накшталт вялікай паляны. З двух бакоў паўкругам рос тут хвойны лес, з аднаго боку праходзіў Нясвіжскі гасцінец, і за ім жаўцеліся аўсяныя палеткі, а на захадзе даволі выразна для вока вызначаліся высокія старыя дрэвы. Часам яны стаялі адзінока, у некаторых месцах раслі густа па некалькі. Зяленіва травы пад імі злівалася на даляглядзе з сінявай істужкай далёкага лесу. Выглянуўшы з прылеснага хмызняку, Адам Блецька ўбачыў непадалёку некалькі няскончаных хат; тут будаваліся людзі. Стаяла некалькі зрубаў. На некаторых былі ўжо кроквы і латы, некаторыя былі даведзены толькі да верхніх вянкоў. Усюды ляжалі бярвенне і складзеныя на сонцы свежыя дошкі. І нідзе не відно і не чутно аніводнага чалавека і нікога і нічога жывога. Адам Блецька стаяў перад гэтым малюнкам у бяздум’і. Ён у гэтым кутку не быў з самай зімы, тады яшчэ тут было голае поле. Але ён не чапляўся думкай за тое, як скора тут забудаваліся людзі. Не было чутно нідзе ніякіх гукаў, і ён не трывожыўся. К таму ж да гэтага часу ён пачаў тупець. Неўзабаве, аднак, яго ўвагу ўзяў на сябе самы бліжэйшы к лесу, бадай што ўжо закончаны дамок. На ім ужо быў дах з белай гонты, устаўлены аконныя рамы і два акны зашклёныя. Не было яшчэ падмуроўкі, і сцены стаялі на тоўстых, кароткіх палях. Не было і сенечных дзвярэй. Але ў ім ужо, відаць, жылі людзі, бо на ўбітых скрозь у сцяну цвіках ад вугла да вугла віселі на сонцы кілбасы, шынкі і падсохлыя сыры. Вочы Адама Блецькі спыніліся на гэтай прынаднасці. Трэба думаць, што яго атупеласць уладала ім ужо як мае быць, бо ён, не думаючы пра якую б там ні было небяспеку, шпаркай хадой рушыў да дамка і пачаў зрываць кілбасы і сыры з цвікоў і класці ў свой мяшок, які быў у яго даўно пусты ўжо. Ён апаражніў ужо бадай што паўсцяны, як раптам пачуліся нечыя крокі. Блецька ўскінуў галаву, і ад таго, што ён убачыў, у яго сціснулася горла і сэрца гатова было задушыць яго. Шумна ступаючы па тоўстаму пласту свежых трэсак, проста да яго ішла дзяўчына. Яна не бачыла яго. От яна спынілася, разаслала па зямлю дзяругу і пачала выбіраць і класці на яе большыя трэскі. Валасы яе густа выбіваліся з-пад сіняй хусцінкі, завязанай рагамі пад барадой. Яна была ў старых, растаптаных і незашнурованых туфлях на босую нагу. Наглядальны чалавек мог бы з першага разу падумаць, што ў яе, можа, занадта выдзяляецца на твары рыса бесклапотнай наіўнасці. Але гэта, можа, і не мела дачынення да яе душы, а ляжала толькі ў твары, дзесьці ў губах і паміж броваў. Адам Блецька аслупянеў ад страшнага смутку, які адразу здушыў яго. На адзін, самы найкарацейшы, момант у яго ажылі далёкія адзнакі свядомасці і жудаснае адчуванне ва ўсёй сваёй паўнаце, што дзеля яе, дзеля гэтай істоты, можна аддаць нават усё сваё жыццё. Ахоплены ні з чым непараўнаным смуткам па жанчыне, ён стаяў нерухома, і перад вачыма яго расплываліся цёмныя кругі. Мяшок, напалову напакаваны кілбасамі і сырамі, ляжаў каля яго ног. І тут яна ўбачыла яго. Нешта занадта спакойна яна яшчэ паспела кінуць вачыма на апусцелыя цвікі ў сцяне і адразу закрычала: — Злодзей! — Але тут яна пазнала яго і з дзікім крыкам: — Ой! — кінулася бегчы туды, дзе відны былі з гасцінца бярозы. Першым яго рухам было пабегчы за ёю, прынамсі, пячаць гэтага руху, ужо ў сваім дзеянні, як маланка, уздрыганулася на яго твары. Але тут жа ён хапіў у сябе з-пад ног мяшок, закінуў на плечы і шпарка пайшоў у лес. «Цяпер усе будуць ведаць, што я тут хаджу»,— ужо зусім ясна працавала яго думка, і ён усё ішоў і ішоў лесам. За доўгі летні дзень ён прайшоў многа, трымаючыся зараснікаў і глухіх сцежак. На заходзе сонца ён сеў на імшыстую купіну ў лесе і доўга еў з свайго меха кілбасы і сыры. На гэтым месцы ён прабыў некалькі дзён, бесперастанку то едучы, то сплючы. Калі мяшок яго стаў лёгкі, ён пайшоў далей. Ішоў усё і ішоў, старонячыся людскога вока. Аднаго дня ён агледзеўся навокал сябе, і яму здалося, што можна ўжо ісці смялей. Ён выйшаў па дарогу. Было недалёка да вечара. Сонца стаяла нізка і біла яму проста ў вочы. Постаць яго прапала дзесьці за ўзгоркамі, хмызнякамі і ў далечыні дарогі.

Цяпер ён мог думаць, што цвёрда і смела стаіць на зямлі. Усё тое і ўсе тыя, што, як карны лёс, віселі над ім, асталіся далёка і сюды не дасягнуць. Ён сам здзівіўся сваёй спрытнасці — як яму ўдалося перапаўзці граніцу. Цяпер ён быў у іншай дзяржаве і напляваць яму на ўсё. Напляваць? Але ж там астаўся свой дом. Усё там было так добра і там няма ўжо таго, хто перашкаджаў яму. Там ён жыў, тут толькі трэба будзе старацца кавалка хлеба. Ім заўладаў змрочны смутак, і пачало запаноўваць прасвятленне ў думках. Ён абмацаў кішэні, дзе ляжалі ўзятыя дома з шафы грошы. Вялікія грошы! І нічога тут яны не былі варты. Сапраўды прыйдзецца шукаць ужо не жыцця, а хлеба. Але пакуль што трэба паказаць тут, як моцна ён ненавідзіць усіх тых і ўсё тое, што ён пакінуў за сваімі плячыма. Сваю нянавісць ён прынёс сюды, ён не растраціў яе за сваю сумную дарогу.

У гэтыя хвіліны ён адчуў голад. Нічога ў яго не было. Кілбасы і сыры ён даўно паеў. Баязлівасць і затлуменне галавы загнала яго так далёка на захад, тады калі першая зачэпка яго магла быць бліжэй к дому. (Дом не даваў яму спакою.) Гэта была хоць і слабая, але адзіная тут яго надзея. Перамагаючы голад, ён шпарка рушыў назад, на ўсход. Ён ішоў усю ноч і ўдзень увайшоў у горад Нясвіж.

IV

Ён здагадваўся, што недзе тут трэба шукаць Гальваса. Што яму быў Гальвас? Тут ён дзейнічаў больш інстынктам, як розумам. Тут сышлося ўсё. Недзе глыбока ў душы абзывалася адчуванне таго, што ўсё ж такі ён звёў са свету таго, хто ў некаторай меры вісеў над Гальвасавай душой. Аднак жа ён думаў і пра тое, што цяпер гэта няважна. Але ён ужо не мог спыніцца на чым-небудзь іншым. Ён ведаў, што прападзе без чужой падтрымкі.

У такім малым горадзе, як Нясвіж, ён вельмі хутка знайшоў вялікага раней і здаўных тут вядомага магната Гальваса. Але ён не чакаў таго, што ўбачыў. К дому, дзе жыў Гальвас, падышоў ён даволі разгублены. Увайшоўшы ў Нясвіж з Гарадзейскай дарогі, ён з сумам глядзеў на знаёмыя яму вуліцы і як з таго свету бачыў усё, што было навокал яго. Бляск сонца ў замкавым возеры сляпіў яму вочы, але ён не заўважаў гэтага: яго тачыла думка, што ўсё тут добра было толькі тады, калі ў яго было сваё ўласнае аселішча. На Новым Месце ён звярнуў налева і пайшоў драўлянымі тратуарамі на край гэтага Нясвіжскага прыгарада, дзе стаялі дамкі дробнай Радзівілаўскай службовай драбязы. Усё было зелена, скрозь раслі дрэвы. Патрэбны яму дом стаяў глыбока ў садзе, вялікім, падобным да парку. Змрочныя ліпы і клёны стаялі быццам у цемені, так густа яны раслі. Ён некалькі разоў абышоў навокал дома, памятаючы, што тут лёгка не пераступіш парога высокага чалавека, як гэта рабілася там, адкуль ён прыйшоў. Ён стараўся ўвайсці праз чорныя дзверы, але яны былі наглуха забіты цвікамі. Набраўшыся смеласці, ён пайшоў на высокі ганак. Застаўлены лішняй мэбляй калідор быў перад ім. Ён доўга азіраўся на ўсе бакі, пакуль адважыўся ісці далей. Там быў вялізны пакой, зусім пусты. А яшчэ далей малы пакой, і таксама пусты. Тут усюды панавала мёртвая цішыня, і крокі яго гулка аддаваліся ў пустых сценах. Цяпер ужо ён ішоў праз пустыя пакоі і раптам наткнуўся на нечаканасць: перад ім быў пакой з дыванамі на сценах і на падлозе, устаўлены шыкарнай мэбляй. Адам Блецька падаўся задам назад і стаў у парозе. Раздумваючы, што рабіць, ён раптам заўважыў на адной з дробных канапак жанчыну. У чорным адзенні з жоўтым бантам у валасах жанчына спала і так моцна, што не чула надакучлівых мух, якія бегалі ў яе па губах. Адам Блецька кашлянуў, яго не пачулі, і ён пасмялеў. Неўзабаве ён проста-такі ўзрадаваўся: у соннай жанчыне ён пазнаў Гальвасаву служанку, тую самую, якую ведаў з маленства і якая паехала з Гальвасам на выгнанне. «Дзякуй табе, божа», — падумаў ён і паспрабаваў пабудзіць яе. Але яна спала, як нежывая. На пальчыках ён прайшоў праз пакой і адчыніў дзверы. Там зноў былі пустыя сцены і пакой вельмі вялікі. «Вось і ўсё, што тут ёсць жывога ў гэтым доме», — думаў ён пра служанку і пакой, дзе яна спала, і рашуча пайшоў далей, намерыўшыся прайсці да канца пустымі пакоямі ўвесь дом і тады вярнуцца назад, пабудзіць служанку і як мае быць распытаць пра Гальвасаў. Але тут, у пустой зале, ён убачыў, як нехта доўгі, тонкі і мёртвы ляжаў на засланым жоўтай капай тапчане. І нікога тут больш не было. Адам Блецька ўздрыгануўся. Страх перад тым, што яго засцігне помста за забойства брата, апанаваў яго.

— Хто тут? — крыкнула раптам служанка і сонная, жоўтая і змучаная ўбегла ў пакой. Адам Блецька вінавата азірнуўся і адчуў, што хтосьці з’явіўся тут трэці. З далейшага пакоя, з дзвярэй, там, за мерцвяком, выйшаў малады Гальвас. Адама Блецьку пазнала служанка.

— Ты тут? — радасна сказала яна. — Як ты дачуўся?

— Што дачуўся?

Але яна ўжо яго не слухала, больш не пытала і не гаварыла. Яна цягла яго за рукаў назад у пакой, дзе толькі што спала. Малады Гальвас падышоў і запытаў абыякавым голасам:

— Гэта ты яго пазвала?

— Ён сам прыйшоў.

— Усё роўна, — адказаў ён, адыходзячы ад акна.

Адам Блецька пасмялеў, з цікаўнасцю паглядзеў на мерцвяка і пазнаў, што гэта ляжыць сам стары Гальвас. Служанка выцягла яго ў першы пакой і горача зашаптала:

— Хто табе сказаў прыйсці? Слухай...

— Я сам шукаў Гальваса, можа, я каля яго як-небудзь уладаваўся б. Можа, я служыў бы ў яго...

— А што ты дагэтуль рабіў?

— Як дагэтуль? — адказаў ён з прыўзнятасцю пагардліва да служанкі, якая не ведала яго спраў. — Я прыйшоў адтуль. Толькі што. І не ведаю, што рабіць.

— Адтуль? — перапытала служанка, можа, нават і не разумеючы сапраўднага сэнсу ўсёй справы. Яна моўчкі выйшла да маладога Гальваса і неўзабаве вярнулася.— Паніч сказаў, каб я табе сказала, што рабіць. (Адам Блецька ўздрыгануўся ад радасці.) Скоранька хадзем. Ты ведаеш, дзе каталіцкія могілкі? Але чакай, я сама з табой пайду. Божа мой, хоць на свет выйсці. Нагаравалася я з хворым... Не, не з хворым, але з ім, з маладым. Ну проста няшчасце з ім. Праўда, такі самы быў пад старасць нябожчык. (Яна забегла ў нейкую гнілую хату і выйшла адтуль з рыдлёўкай і павяла яго цераз горад.) Пакуль былі дома, яшчэ сяк-так, а як сюды прыехалі, тутэйшы нейкі пан, колішні дружака, з ласкі аддаў яму гэты дом і сказаў яму раз з усмешкай — пакуль, кажа, бальшавікі цябе выгналі з маёнтка, дык ты сам рашыў яго. Пасля гэты пан да нашага воч не паказаў ні разу. Нябожчык нудзеў і пражываў гатовыя грошы, што яшчэ з ранейшага было. Нябожчык памёр, а ён, як няўдалы які, паніч наш. Бацька нудзеў і хварэў, а гэты нават нудзець не ўмее, хто яго ведае, што гэта за чалавек. Усё маўчыць. І таксама праядае гатовыя грошы. Бацька памёр, а ён, як няўдалы, не ведае, што рабіць. Як дзіця малое. Не ведае, як бацьку пахаваць. Каб яму ўсё было гатовае. І ніхто са знаёмых паноў і носа не ткнуў, яго не любілі, што ён сваю фамільную зямлю збываў мужыкам. Толькі два паны, такія самыя ўцёклыя, як і наш, прыйдуць на пахаванне. І з Радзівілаўскага замка прыслалі кветкі і аксамітавую покрыўку на нябожчыка. У замку ведаюць, што нябожчык і жыць не ўмеў, і памёр як старац.

— Дык малады Гальвас нідзе не служыць, а так сабе жыве?

— Невядома, як ён будзе жыць далей.

Адам Блецька спахмурнеў: не такога Гальваса яму было трэба. Яму патрэбен быў вялікі пан або вялікі чын, каля якога льга было б жыць. Аднак жа рвацца куды-небудзь інакш цяпер нельга было і думаць. Яны прыйшлі на могілкі, і там ён пачаў капаць магілу. Служанка неўзабаве пайшла, і ён застаўся адзін. Ён чуў, як шуміць вецер над яго галавой у лісці старых бяроз, і тое, што ён слухае яго і капае зямлю, а не так сабе ідзе чужой дарогай, уводзіла яго ў раўнавагу, быццам ён ужо зачапіўся за першы пункт у новым сваім жыцці. Змрокам ён скончыў капаць і пайшоў назад з рыдлёўкай на плячы. Там яго ўжо чакалі. Здавалася, што ён тут заўсёды быў і без яго і гадзіны не маглі абысціся. Ён расчысціў у калідоры месца, дзе заўтра пранясуць труну, саскроб рыдлёўкай закарэлую гразь на ганку, з-за якой не магла на ўсю шырыню адчыняцца фортка дзвярэй. («Дрэнна ж жыў Гальвас», — трывожна падумаў ён.) Назаўтра з палкамі прыйшлі два прыгорбленыя паны і ксёндз, з замка прыслалі коней, і жалобная працэсія, найбольш жалобная не смерцю, а трагічнай Гальвасавай убогасцю і бязлюднасцю, прайшла праз усё Новае Места і праз святую мураваную браму, якая аддзяляе Новае Места ад горада, і завярнулася направа да касцёла. Шырокае скляпенне Нясвіжскага парафіяльнага касцёла адбівала ад сябе ціхія словы ксяндзоўскай малітвы, і яны ў гэтай пустэльні зліваліся ў адзін гул. «Божа, дай мне добра жыць», — маліўся малавядомаму яму каталіцкаму богу Адам Блецька і хрысціўся па-праваслаўнаму. І ніколі так, як цяпер, ён не адчуваў, што ўсё, што было, ніколі не вернецца. Яго душа цьмяна адчувала, што зараз ляжа ў выкапаную ім магілу ўвасабленне таго, што было раней, і што пачалося на свеце нешта новае, і што ён выйшаў адтуль і наперадзе, а ці скора, а ці праз многа год, будзе для яго нешта страшнае. І трэба яму пачынаць жыць спачатку, і ці ўдасца гэтае жыццё? І трэба асвойтацца з светам. Праз гадзіны дзве ён адзін засыпаў старога Гальваса зямлёй і астаўся на могілках сам-насам з маладым Гальвасам. Служанка села наводдалек на ўздзірванелую магілу і чакала.

— Паночку, — сказаў Блецька, — я хачу пры вас астацца.

— Добра, — адказаў Гальвас. — Мне патрэбен слуга, мужчына.

— Але ж я прыйшоў адтуль. Каб мне тут упісацца.

— Упішашся, — сказаў змрочна Гальвас.

Адам Блецька пайшоў з могілак следам за сваім новым панам. Ужо ў горадзе стомлены Гальвас кінуў яму на рукі свой плашч. Блецька адчуў, што мацней становіцца на грунт. Праз некалькі дзён непатрэбная тут больш служанка знайшла іншую службу, і Адам Блецька адчуў сябе бадай што гаспадаром ва ўсім доме. Гальваса ён не бачыў цэлымі днямі і толькі ўвечары раздзяваў яго і ўкладаў спаць. Ён вельмі хутка налажыўся да гэтай работы, і пакрысе ў яго пачала з’яўляцца думка — ці не можна як з цягам часу заўладаць гэтым домам і садам пры такім дзіўным чалавеку, як яго пан. Ён не ведаў, што Гальвас і сабе, і яму рыхтаваў іншую дарогу. Усё вельмі скора выявілася і пацягло Блецьку далей, адарваўшы яго ад думак пакрысе і неўзаметку зрабіцца несвіжанінам. З вялікім адчаем ён пакідаў гэтае месца, бачачы, што зноў пачынаецца невядомасць, але разам з тым, вызначаецца дарога і ў зусім ужо чужыя далі і яшчэ далей ад тых мясцін, куды можа далятаць вецер з-пад роднага дома. Але дзіўная рэч, ні разу ён не падумаў, што дайшоў да гэтай свае сцежкі праз кроў роднага брата.

Месяцаў праз два пасля пахавання бацькі Цэзары Гальвас пісаў свайму быццам бы другу нейкаму Генрыху Тоўхарту:

«...Я не ўладаю так нямецкай мовай, каб пісаць табе ёю. Таму я пішу табе нейтральнай мовай паміж намі — рускай, якую ты дасканала ведаеш. Мілы Гіндрык, я астаўся зусім адзін і не толькі нікому не патрэбен, але і мне ніхто не патрэбен. Я хаджу сярод усяго, што для мяне абыякавае. Я пахаваў бацьку і жыву цяпер у Нясвіжы, які стаў цяпер прыгранічным горадам. А наш маёнтак, дзе ты вырас, астаўся ў іх, у бальшавікоў. Я не маю з чаго і дня пражыць. Праўда, ёсць фамільнае золата, але яго так мала і яно так шпарка сплывае ў рукі нясвіжскіх перакупшчыкаў, што яго можна не лічыць. Сувязей у мяне тут няма ніякіх. Усе яны яшчэ ўсё глядзяць на мяне не як на эмігранта, а як на сына таго Гальваса, які сам праз сябе збяднеў яшчэ да рэвалюцыі. Мяне тут ніхто нічым не звязвае і да нічога не прывязвае. Я нікога тут не люблю, нават ніводнай жанчыны. Самая дасканалая на ўвесь свет жанчына, пасля таго як яна мне да пэўнага часу становіцца непатрэбнай, уяўляецца мне толькі як жывёльны арганізм з усім тым агідным, што робіцца ў яго ўсярэдзіне. З гэтага ты можаш бачыць, што я не магу нават і каханнем да жанчыны прывязаць сябе да таго, чым жывуць усе. Якая ў іх мэта? Яны проста ўяўляюцца мне казюлямі, якія кішаць на свеце, а пасля здохнуць, напладзіўшы на далейшае сабе падобных. Калі два месяцы таму назад я нагледзеўся на мёртвага бацьку, я ўвесь час цяпер адчуваю, як мяне пранізвае холад: я ўсё думаю пра тое — усярэдзіне ў мяне мой шкілет, і я нашу яго ў сабе — самы звычайны шкілет, той самы, што з дзіркамі замест вачэй і носа, страшны і агідны, і, калі я абмацваю свае пальцы, я праз скуру абмацваю шкілет. Чалавечае жыццё ёсць непаразуменне. Чалавек узнік на зямлі незалежна ад яго волі, а ён і рад, як мой лёкай мужык Адам Блецька, які ваксуе мае боты і прыглядаецца, ці скора вечар. Вечарам ён мне не патрэбен і можа жыць сам сабой. Я наглядаў, як ён бывае рад аж да шчасця. Я табе пішу ўсё гэта на тое, каб ты мяне зразумеў. Я думаю, што мне варта было б выехаць адгэтуль. Нашто? Можа, на тое, каб ажывіцца. Усё ж такі свет вялікі, і ў ім можна многа знайсці хвіліннай асалоды. Тады ні аб чым не думаеш, і гэта лепш. Можа, я куды-небудзь і выеду, а можа, астануся тут жыць дзень за днём, пакуль у перакупшчыцкіх руках не апыніцца ўсё маё золата. А тады што будзе — я аб гэтым не думаю. Аднак жа я хачу мець у жыцці больш такіх момантаў, калі можна забыцца на тое, што ты жывеш на свеце. Яшчэ з недарослых год я ўспамінаю заходнія курорты і наогул захад. Мне здаецца, што там я знайшоў бы больш асалоды сабе, чым дзе інакш. Таму я і пішу табе — ці не мог бы я прыехаць да цябе і там нейкі час агледзецца. А там накіруюся куды-небудзь. Але і не толькі так. Можа быць і тое, што, змяніўшы месца і абставіны, я не так гляну на свет і што-небудзь новае, раней нязнанае сагрэе маю душу і я ажыву. Усё ж такі страшна заўсёды думаць, што ты ўвесь час носіш у сабе свой уласны шкілет і ён ёсць ты сам. А не ажыву я — дык і так буду жыць, толькі на адзіноце. І не інакш як там, на захадзе. Я памятаю адно месца, куды мяне калісьці вадзіў бацька: перад вачыма гара, як сцяна, голая, шэрая. Усё замыкаецца тут, не толькі вочы, але і думкі не могуць ісці далей гары. Сонца тут толькі пасля паўдня выходзіць з-за гары і ненадоўга, і няма бляску і святла. Там я пражыў бы ў спакоі. Калі годы вайны і рэвалюцыі не кранулі вашага дома і калі ты жывеш — напішы мне. Вітаю твайго добрага старога бацьку. Ад майго бацькі я апошнімі гадамі не раз чуў, што магіла твае маці заўсёды была ў парадку і доглядзе. Твой Цэзары Гальвас».

Трэба думаць, што ў гэтым пісьме не было толькі таго, што ў ім пісалася. Усё ж такі абыякавы да ўсяго Гальвас кудысьці імкнуўся. Прынамсі, пасля, у сваіх гаворках з Генрыхам Тоўхартам, ён прызнаваўся, што не так там тая гара, што сціскала вока і думку, як яму хацелася нешта знайсці на свеце і стаць далей ад усяго, сярод чаго ён жыў у Нясвіжы. Ён ненавідзеў усіх, хто не прызнаваў свае колішняй дружбы з яго бацькам. Разам з тым ён не быў абыякавы і да той мясціны, адкуль яго выгналі простыя людзі. Толькі цяпер ён убачыў, што толькі там ён мог бы пражыць жыццё без смутку, бо там не трэба было думаць аб тым, што будзе, калі фамільнае золата апыніцца ў перакупшчыкаў.

Але разам з тым у пісьме сапраўды была шчырасць. Гэта праўда, што цяпер ён усё жыццё мог бы пражыць пад сцяной голай гары. Прасцей кажучы, ён мог цяпер быць усё жыццё і пад чужой воляй, і без усялякай уласнай волі ў жыцці, абы захаваць асалоду не адыходзіць ад раней выпрацаваных хоць некаторых прывычак. Але адно трэба ведаць — у яго пісьме не было анізвання якой бы там ні было позы ці фразы. У гэтым сэнсе тут была самая вялікая шчырасць.

Адам Блецька праз нейкі час, пад сярэдзіну ўжо восені, калі аднойчы Гальваса не было дома, убачыў на стале дробна пісанае пісьмо без канверта і каля яго неахайна разарваны канверт. Адам Блецька мог не тое што чужое пісьмо прачытаць, а нават і чужых пару коней з чужога хлява вывесці. І ён перабраў ад радка да радка пісьмо, пісанае па-руску Цэзарыю Гальвасу Генрыхам Тоўхартам.

Гэтага Тоўхарта Блецька ведаў. Ведаў нават, куды і калі ён з Гальвасаўскага маёнтка дзеўся. І яму не было нічога дзіўнага ў тым, што пісьмо гэтае прыйшло да Гальваса з Германіі. Калі маёнтак стаў занепадаць, Гальвас выпісаў сабе з Германіі ўпраўляючага. Той прыехаў з жонкай і пустымі кішэнямі. Гэта быў Тоўхарт, высокі, крыху прысутулены і даволі пажылы чалавек. Ён меў агранамічную асвету, але тутэйшай зямлі не ведаў і пра ўсё пытаўся ў тутэйшага аканома, якога застаў у маёнтку. Неўзабаве ён убачыў, што маёнтак сыходзіць на няма нішто не ад таго, што дрэнна вялася аканомам гаспадарка, а ад таго, што Гальвас кідае на вецер грошай больш, як можа даць маёнтак. А дзеля гэтага ён прадае і лес з пня, і жыта на полі яшчэ з мая месяца. На гэтым асцярожны немец і аціх і вёў сабе гаспадарку так, як яна вялася аканомам. Тут нарадзіўся ў яго сын Генрых, якога ён пасля завёз у Слуцкую гімназію. Гэта было за некалькі год да імперыялістычнай вайны. Генрых быў ужо рослым хлопцам і ў поўнай меры дружыў з Цэзарыем Гальвасам, як раптам стары Тоўхарт пачаў спасылацца на нейкія свае раней невядомыя хваробы і папрасіў разліку ў Гальваса. Ён спасылаўся таксама і на тое, што памерла яго жонка і ён, адзін, хоча ўжо дажыць веку дома, у Германіі. Тады ён і выехаў разам з сваім Генрыхам. Тыдняў нешта праз два пасля яго выезду пачалася імперыялістычная вайна, і здагадлівыя людзі гаварылі, што хітры немец тут нешта ведаў і заўчасна знік з чужой зямлі. Гэтыя ўспаміны пра Тоўхарта і чужыя расказы пра яго Адам Блецька захаваў у памяці і цяпер падумаў, што ён гэтага Генрыха Тоўхарта ведае. Гэта быў Блецькаў бадай што равеснік. Блецька памятаў яго і малым, і пасля гімназістам. За Адама Блецьку Тоўхарт ішоў у гімназіі двума класамі вышэй.

Адам Блецька не ўсё разумеў з таго, што пісаў Тоўхарт. Але ён пра шмат што здагадваўся, а шмат што і зразумеў. Яму стала ясна, што Тоўхарт запрашае Гальваса да сябе ў Германію і абяцае яго вылечыць. Ад чаго вылечыць — Блецька зразумець не мог. Тут ён падумаў па-свойму — што Гальвас хворы на нейкую патаемную хваробу і тутэйшыя дактары не могуць ёй даць рады. Навіна аб выездзе Гальваса ў Германію не была прыемная Адаму Блецьку. Тут ён ужо як мае быць атаймаваўся, служыў верна, і служба была лёгкая. Ён справядліва разумеў, што Гальвас ленаваўся, а можа, і не ўмеў пашукаць сабе добрага лёкая і быў рад, што слуга сам прыйшоў да яго. А цяпер трацілася служба і даволі-такі лёгкі кавалак хлеба. Трэба будзе яму, таму самаму, што меў хутарскую ўласнасць і пагарду да навакольных вяскоўцаў, ісці прасіцца дзе хоць за парабка. Смутак аб страчаным дома жыцці ніколі яшчэ так моцна не мучыў яго, як цяпер. Не зменшыўся смутак і тады, калі Гальвас аглушыў яго навіной: ён запрапанаваў яму ехаць з ім у Германію. Ужо ніякай надзеі не асталося на тое, што калі-небудзь давядзецца вярнуцца ў родны кут. Прынамсі, калі праз шмат год ён убачыў і не пазнаў адразу бацьку і родныя мясціны, ён думаў пра ўсё гэта, як пра нейкі цуд. Цяпер не адставаць ад свайго пана ён згадзіўся адразу. Нічога іншага лепшага ён прыдумаць не мог.

V

У гэтыя часы Генрых Тоўхарт ужо аніяк не быў падобен да таго тонкага і высокага гімназіста, які так выразна астаўся ў памяці камлюкаватага Адама Блецькі. Цэзары Гальвас мог больш за Блецьку злавіць на чалавечым твары адценняў, але і ён здзівіўся змене, якая адбылася ў гэтай асобе. Не тое было важна, што гэты Тоўхарт патаўсцеў і ўзмужнеў. Была нейкая рыса, якая вельмі выразна праступала наверх з яго душы і клала пячаць на кожны яго рух, і бадай будзе праўда, калі назваць гэта скрытнай пагардлівасцю да ўсяго навакольнага. І здавалася, што гэты чалавек нешта раптам зразумеў і заклапаціўся гэтым на ўсё жыццё. І ўсё было скрытна, усё трымалася быццам пра запас, але з прычыны маладосці чалавек яшчэ не вытрымліваў свае скрытнасці, і ўсё з душы пачынала рвацца наверх, пакуль яе гаспадар не ўспамінаў, што яго душа павінна быць тайнай усяму свету. Але тут не было знарочыстай хітрай скрытнасці. Тут усталёўвалася натура на ўсё жыццё, холадна і роўна.

Калісьці Генрых Тоўхарт быў бедны гімназіст. Бедны не таму, што стары Тоўхарт не меў грошай, а таму, што кожная капейка, выкручаная з Гальвасаўскага маёнтка ў Тоўхартаву кішэню, далучалася да тых капеек, якія перарасталі ў рублі, а рублі ў сотні рублёў. І калі які-небудзь Ксавэр Блецька, малапісьменны хамула ў рыжых ботах, ашчасліўлены тым, што яго сын гімназіст, адзяваў гэтага сына з іголачкі, дык Генрых Тоўхарт даношваў свае гімназісцкія штаны аж датуль, пакуль яны ўжо рабіліся бялявага колеру. Аднак жа гімназіст Блецька быў зашмальцаваны і з вытырклымі каленьмі ў штанах, а Тоўхарт хадзіў, хоць і залатаны, але чысценькі і выпрасаваны. Ён ведаў, што такое зборлівасць. Бацька лічыў найлепшым выхаваннем, калі сын будзе змалку ведаць усе спосабы жыцця. І малады Тоўхарт ведаў, што яго бацька не зважае на свой заработак у Гальваса і грабе сабе колькі хоча з маёнтка, і Гальвас пра гэта нават і не здагадваецца. Штогод Тоўхарт перасылаў грошы к сабе ў Германію, і такім парадкам к вайне ў яго быў даволі-такі круглы капіталік. Вельмі можа быць, што ўсё гэта і паклала след на душу маладога Генрыха, які прывык бачыць, што вельмі выгадна мець у сябе за плячыма тое, пра што нават і не здагадваецца той, хто стаіць у яго перад носам. Цяпер гэта быў занадта ўжо нейкі сталы і дамавіты малады чалавек.

Адам Блецька апынуўся ў яго дома і жахнуўся: усё тут душыла яго, усё тут яму было цеснае і цяжкае. Так, прынамсі, яму здавалася. Гэта быў гарадскі дом, і горад быў вялікі. Непрыемная была Блецьку і падмеценая чыстата вуліц. З непрывычкі да ўсяго гэтага ён доўгія месяцы шукаў вачыма дзе-небудзь кепскага гною або хоць нацярушанай саломы. Дом быў мураваны і з маленькімі пакойчыкамі. Гасцінны гаспадар адвёў два пакойчыкі Цэзарыю Гальвасу, а Блецька атабарыўся ў мураванай прыбудоўцы к дому і стаў цяпер не так слугой Гальваса, якому мала што і трэба было, як сапраўды-такі прыгонным рабочым самога Тоўхарта. Гальвас недзе бадзяўся штодзень да позняй ночы па горадзе, тады як Тоўхарт, яго быццам бы друг, сядзеў вечарамі дома як зусім сталы чалавек. Пры доме быў садок і агародзік, быў скляпок з падлічанымі на штукі яблыкамі, і Адам Блецька завіхаўся каля дома з цямна да цямна. Уставаў ён заўсёды прыцемкам, адчуваў, што недзе за горадам зараз будзе ўсходзіць сонца, і думаў, што гэтае самае сонца свеціць недзе і над Нясвіжскай дарогай.

Аднойчы, калі Гальвас быў вельмі нездаволены тым, што яго слуга не разуў яго перад сном таму, што быў заняты нейкай Тоўхартавай справай, Тоўхарт паглядзеў па свайго госця і друга і з затоенай злосцю сказаў:

— Мілы Цэзары, я даўно хачу з табою пагаварыць. (Гальвас здзіўлена ўзвёў вочы на Тоўхарта.) Бачыш, Цэзары, я твой друг. З твайго пісьма я адразу ўбачыў, што ты гінеш ад таго, што ў цябе ўсё адабралі.

— Я мала цікавіўся тым, што ў мяне было.

— Гэта ты гаворыш з свае дурной гордасці, якая так характэрна ўсім тым, хто выйшаў адтуль, з усходу ад Германіі.

— А ў немцаў хіба няма гордасці?

— Я гавару пра дурную гордасць. У немцаў яна разумная і аснована на практычнасці. Бачыш, Цэзары, я твой друг. І як толькі я даведаўся, дзе ты і што з табою, я не мог дапусціць, каб ты прапаў там.

— Я табе вельмі ўдзячан, Генрых, але цяпер я ўбачыў, што і тут, і, мусіць, ужо нідзе, я не знайду сабе месца і таго, чаго я хацеў бы.

— А чаго ты хацеў бы?

— Так выразна адразу я табе сказаць не магу.

— Тады, можа, мне сказаць за цябе? Ты хацеў бы быць тым, чым ты быў да рускай рэвалюцыі?

— Не магу і гэтага сказаць. Я тады быў тым, чым быў, так, як на свеце ёсць тое, што ёсць.

— Зноў дурная гордасць. Ты не хочаш сам нават перад сабою прызнацца, што стаў нічым, што цябе рэвалюцыя выкінула з цябе самога. І так ты будзеш, як пясок пад нагамі, пакуль не скінеш з сябе сваю ранейшую прыроду і не пачнеш дзейнічаць на сваім цяперашнім грунце, зыходзячы з таго, як ты і што ты цяпер.

— Я ніколі і раней не дзейнічаў.

— Тым больш гэта патрэбна табе цяпер. Раней Гальвас быў блакітным матылём, цяпер павінен стаць практыкам.

— Што значыць стаць практыкам?

— Слухай, Цэзары, са мной так не можна гаварыць.

— А як з табой гаварыць?

— Са мной не можна прыкідвацца, што зямля гэта не зямля і неба гэта не неба. Са мною трэба — калі ідзеш па гнаі, дык і гавары, што твае ногі месяць самае найсапраўднае паскудства.

— Мілы мой Гіндрык, я ўжо даволі навучан, каб яшчэ вучыцца.

— Нічому ты не навучан. (У яго голасе загучэла раздражнёнасць.) Табе няма дзе на свеце дзецца, і ты хочаш быць такім, якім быў да свайго няшчасця?!

— Ты хочаш проста сказаць, што я павінен зарабляць свой хлеб?

— Нашто так гаварыць — «зарабляць хлеб»!

— Ну, можна сказаць — трэба старацца жыць! Тое самае. А я не хачу старацца. Трэба жыць, а не старацца жыць. Гэта страшна — старацца, каб жыць, а жыць, каб старацца. Тут няма ні сэнсу, ні апраўдання.

— А што, па-твойму, сэнс?

— Я бачыў бы сэнс у тым, каб не думаць пра яго і не шукаць яго.

— А яго не трэба і шукаць. На чорта ён патрэбен. Ён заўсёды ў тым, што ты робіш!

— Робіш ці вымушан рабіць?

— А гэта не важна. Чалавек і жыве таму што радзіўся і вымушан жыць.

— Дык я так не хачу. Падначаліцца неабходнасці і быць шчаслівым свядомасцю таго, што ты гэтага парога не пераступіш?

— Быць шчаслівым не ад неабходнасці падначалення, а ад свядомасці, што я праз гэта дасягну таго, чаго я магу дасягнуць. І тады пляваць мне на ўвесь свет. І гэтым я вышэйшы за ўсіх.

— Вышэйшы за ўсіх? З парванымі ў пінжаку локцямі?

— Няхай дурні млеюць па бляску, у той час, калі Германія прыніжана і абскублена.

— Малая ўцеха — парваныя локці.

— Гэта ты гаворыш — матыль, які жыве гатовым сонцам.

— Мне хочацца цябе зняважыць за тую праўду, якую ты мне сказаў у вочы. Ад дружбы да нянавісці вельмі блізка. Я не хачу быць, і не магу, казюляй, якая народжана на тое, каб пражыць у гнаі.

— Нашто гаварыць пра казюлю, калі лепш сказаць пра гаспадара, які важдаецца з гноем, а пасля жне хлеб.

— Ты хочаш, каб я змяніў сваю прыроду і стаў чорным працавіком? Гэта нізка — зменьваць сваю скуру. І прыкра. І ганьба.

— А ты ж мне пісаў, што ты абыякавы да ўсяго? Значыцца, ты неабыякавы да ўсяго. Ты яшчэ жывы, раз ты гаворыш пра ганьбу і баішся яе. Тым больш я з радасцю гавару табе пра свой сімвал веры. Прыкрасць на свеце ёсць. І боль ёсць. Але няма ніякай ганьбы. Няма нічога ні нізкага, ні высокага. Ёсць дзеянне, і больш нічога.

— Мой Адам Блецька кожную раніцу выносіць з-пад майго ложка гаршчок, — закрычаў раздражнёны Гальвас.— І гэта таксама дзеянне!

— І гэта дзеянне! І пляваць твайму Блецьку на тое, штоты пра гэта думаеш.

— Значыцца, ты і мне прапаведуеш тое самае?

— Бачыш, ёсць рускі мужык Блецька, які жывёлінай быў і ёй заўсёды астанецца. Гаршчок пад тваім ложкам — гэта яго хлеб. І ёсць сапраўдны чалавек, які ведае цану і твайму гаршку, і твайму Блецьку. І калі перад тваімі вачыма стаіць мільён Блецькаў. Хіба тваё дачыненне да іх не такое самае, як і да аднаго Блецькі? А калі ўявіць сабе, што ўвесь свет, апроч мяне, гэта толькі Блецькі. Якое тады маё дачыненне да ўсяго свету?

— Але ж Блецькі выгналі мяне адтуль, дзе я мог не задумвацца над тым, што такое сэнс!

— Вось ты нарэшце і практыкам стаў. А гаварыў, што гэта ганьба. Не, ты яшчэ чалавек! Тым больш тваё дачыненне да ўсяго павінна быць як да Блецькі, казюлі і чарвяка.

— Але ж свет не з адных толькі казюль і чарвей!

— А якая карысць мне з таго, што я прыглядацца буду да ўсяго свету, што пра мяне думаюць. Сутнасць усяго чалавечага грамадства ў тым, што кожны імкнецца як-небудзь і чым-небудзь стаць вышэй за іншых. За першынство на свеце вядуцца войны, за першынство на свеце ніжэйшыя выслужваюцца перад вышэйшымі. Лепшы і горшы ляжаць кавалкі. І хто першы дабяжыць, той схопіць не горшы, а лепшы кавалак. Дзе ж тут хвалёнае чалавечае сумленне? Яно існуе толькі ў мазгах тлумачоў, якія з гэтага, хлеб ядуць. Таму я кажу: што мне да таго, што хто думае пра мяне. Каб я, скажам, дайшоў да таго, што мог бы мець рэзідэнцыю на іншай планеце, а Зямля была маім маёнткам, калоніяй. І я мог бы сілай — ну, скажам, тэхнікі ці іншай толькі мне ўласцівай сілай, рабіць з чалавецтвам што захачу. Ну, быў бы я, скажам, чалавек іншай пароды. Быў бы я асілкам. Ну, у тысячу метраў вышыні і пад маім абцасам праходзіўся б цэлы гарадскі квартал. І самы моцны выстрал з чалавечай гарматы быў бы мне як калючка з шыпшыны, не больш. Прайшоў бы я ранкам. Прайшоў бы я ранкам і душыў бы падэшвай сотні людзей, як цяпер мух або мурашак. Мне крычалі б услед з-пад маіх ног: — забойца, крывапіец! Хіба б мне не было ўсё роўна, што пра мяне гавораць? Ці я тады лічыўся б што добра, а што кепска? Ты разумееш? Гэта прынцып.

— Але ж ты не асілак. Больш таго, цябе самога пакінулі з парванымі локцямі.

— Гэта нічога. Толькі так навучыўшыся глядзець на свет, можна перамагчы яго і заўладаць ім. А глядзець яму ў вочы і дбаць, што ён пра цябе думае, — так сам ляжаш яму пад ногі. Гэта закон самога свету. І хто прыме гэтую веру, той заўладае ўсёй будучыняй. І ты павінен у гэта ўвераваць. Можа табе гэтая вера і новая, і гэта напэўна так, але ты цяпер вымушан шукаць сабе веры. У цябе адабралі і веру, і ўсё. Ты цяпер голы.

— Твая вера агульначалавечая ці нямецкая?

— Нямецкая і агульначалавечая. Нас збілі і абскублі, і ў нас цяпер парваныя локці; але мы ясна бачым, што мы самая перадавая нацыя ў свеце. І мы хочам не ратунку, а панавання. А панаваць можна толькі пад тым, каго ненавідзіш. Таму мы сваім нацыянальным пачуццём павінны зрабіць нянавісць да ўсяго, што не наша, а нам павінна быць усё роўна, што пра нас думаюць. Бязлітаснасць павінна стаць нашым сцягам. Я ведаю, узнікне адно пытанне, якое прадбачу. Гэта прынцып чалавечай пакуты. Давядзём яе да абсалюта. А для гэтага возьмем чыстую нявіннасць. Яснавокае нявіннае дзіця. І найвышэйшая мера яго пакут ад чужой нянавісці. Можа, гэта і з’явіцца той мерай, каля якой будуць хістацца слабыя духам. І вось гэтую слабасць мы назавем хімерай. Не замілаванне, а нянавісць будзем прапаведаваць мы. Мы зробім гэта нашым евангеліем і з гэтага пункту погляду падумаем — ці прымем мы Гётэ і Байрана як нацыянальных філосафаў новай Германіі; яны цікавіліся смуткам і слязой. Прыйшла пара прызнаць Германію толькі з жалезным сэрцам і нянавісцю. Урэшце сказаць, тое, што мы называем культурай і цывілізацыяй, дасягнута праз знішчэнне звера чалавекам, праз развіццё чалавека нават і фізічна на крыві і мясе забітай жывёліны, на знішчэнні слабейшых і няздольных плямёнаў вышэйшымі і здальнейшымі. І я лічу, што ў імя вялікай мэты мне дазволена зрабіць тое, што ніжэйшымі і горшымі лічыцца шальмоўствам і агіднасцю, і глядзець спакойна ўсяму свету ў вочы, носячы ў душы свядомасць, што мараль чарвяка і казюлі да мяне ніякага дачынення не мае. І ён будзе, той ніжэйшы, пераможны мной, верыць мне. Ён будзе ведаць, што я лгу. Але я буду глядзець яму ў вочы, наставіўшы на яго зброю, і ён будзе ў знак згоды ківаць галавою, што я не лгу. Каб дагадзіць мне, ён будзе ісці сам супраць свае душы. А калі я назаўсёды павешу над яго галавой зброю, ён глыбока ўверуе, што я не лгу і што я самая святая праўда. Так прыйдзе новы свет і так усталюецца новы прынцып і новая мера дабра і зла, справядлівасці і шальмоўства. І калі ты ўверуеш у гэта, ты, якога шпурнулі каленам пад зад, голага і збэшчанага, ты знойдзеш вялікую мэту ў жыцці. Такім парадкам мая нямецкая вера робіцца агульначалавечай верай. І так пачнецца новы чалавек. Стары чалавек, як вынік таго грамадства, якое развівалася на ніжэйшых сваіх стадыях, сантыментальны чалавек, саступіць месца гордаму і прыгожаму жалезнаму чалавеку. І ўсё гэта можа ажыццявіць толькі нямецкая нацыя — вялікі практык і арганізатар. І гэта так і ёсць. Чаму твой бацька не мог у Расіі абысціся без майго бацькі з Германіі?

У гэты момант Гальвасава абыякавасць да ўсяго свету скончылася. Трэба думаць, што сваёй пропаведдзю Тоўхарт напаў на нейкае балючае месца ў Гальвасавай душы. Выступіла на паверхню тое, што магло б і драмаць цяпер ужо вечна, як непатрэбная мінуўшчына. Ён з пагардай глянуў на Тоўхарта і крыва ўсміхнуўся. Асцярожны Тоўхарт дапытліва паглядзеў на свайго друга, чакаючы, што той мае сказаць. Але той маўчаў, і Тоўхарт бачыў на гэтым твары злобнасць. Нарэшце Гальвас сам не вытрымаў маўчання:

— Я табе веру, што мой бацька не мог абыходзіцца без каго б там ні было, але ты з такой упэўненасцю гаворыш, што ў мяне кіпіць злосць.

— Якая?

— Ужо ў Нясвіжы, у эміграцыі; перад смерцю мой бацька — ад смутку пачаў прадумваць усё сваё жыццё. І многа разоў гаварыў тое, чаго я не хацеў слухаць і што мае душы не кранала. Ён крычаў у мае вушы, што, калі ён бяднеў, яго ўпраўляючы Тоўхарт багацеў і проста краў у яго грошы. Гэта было яму лёгка, бо праз яго рукі ўсё ішло. Мой бацька толькі перад смерцю дадумаўся пра гэта! Можа гэта і была тая прычына, з-за якой наша фамілія апошнімі гадамі перад вайной так шпарка кацілася да беднасці. Я не ўпікаю нікога. Усё і так страчана. І гэты дом, дзе я цяпер гавару з табой, пастаўлен за грошы з нашага маёнтка.

— Мой бацька не рабіў ніякага праступку. Узятыя з вашага маёнтка грошы, — спакойна гаварыў Тоўхарт, — мой бацька арганізаваў на карысць. Каб не ўзяў мой бацька, іх расцяглі б рускія мужыкі і прапілі б у карчмах. У Расіі без гэтага нельга. Усё, што на ўсход ад Германіі, толькі дарма займае зямлю. Рускі мужык ні на што не здолен, ты сам гэта ведаеш.

— Мне не важна — ведаю я гэта ці не. А сапраўды, — яго — таго мужыка і не ведаю. Я з ім ніколі не гаварыў і мала калі яго бачыў.

— Гэта лішні раз даводзіць вашу няздольнасць. Вы ўсе там не ведалі, па чым хадзілі. Якія ж вы можаце быць гаспадары? Вы не ведалі таго, што ваш мужык не можа нават памідораў вывесці.

Усю гэтую гаворку слухаў Адам Блецька, які ў суседніх пакоях быў пастаўлен вышмароўваць шчоткай падлогу. Яму хацелася хапіць Тоўхарта за горла і крыкнуць: «Брэшаш! Я ў сто разоў за цябе лепш гаспадарыў! Мой бацька найлепшы сад завёў! Я вывеў бы найлепшыя гатункі яблык!»

Пасля ён слухаў, як Гальвас і Тоўхарт пачалі злаваць адзін на аднаго і бадай што сварыцца. Праўда, Тоўхарт толькі агыркваўся, і даволі спакойна. Блецька бачыў, што Гальвас вельмі абражаны, і ў гэтыя хвіліны пачуццё блізасці і вернасці да свайго пана выразна ажыло ў ім. Выбраўшы зручны момант, ён асмеліўся намякнуць Гальвасу аб сваім шчырым спачуванні яму, супроць Тоўхарта. І раптам убачыў, што ён ужо не чалавек. Гальвас пагардліва паглядзеў на яго і быццам бы нічога не чуў. Блецька не меў ужо ніякай свае волі і годнасці, Гальвас ненавідзеў Блецькава спачуванне да сябе і яго нязгоду з Тоўхартам. Хоць Тоўхарта таксама ненавідзеў, і Блецька гэта бачыў выразна. Блецька заныў, зусім апанураў і змоўк языком і душой. І ні ён, ні Гальвас не ведалі і нават не здагадваліся, дзеля чаго Тоўхарт так старанна выкладаў свайму другу свой фашысцкі сімвал веры. Усё выявілася праз не вельмі далёкі час. Але абодва яны нават і падумаць не маглі, што тут пачалася кожнага з іх вялікая трагедыя, якую Адаму Блецьку хіба толькі ўсімі жыламі сваімі трэба было перамагчы, каб хоць пад старасць, праз многа год, старацца пачаць жыццё спачатку.

VI

Пачалося жудаснае бадзянне па чужой, незразумелай зямлі. Гальвас узненавідзеў Тоўхарта, і галоўным парадкам за тое, што той глядзіць на яго, як на нейкі матэрыял для сябе. Гальвас аб гэтым пачаў здагадвацца. На развітанні Тоўхарт і Гальвас пацалаваліся, і Тоўхарт так глядзеў на свайго друга, быццам хацеў сказаць: «Няма чаго тут лішне развітвацца. Ты яшчэ вернешся сюды, і неўзабаве».

Не могучы абысціся без слугі, Гальвас пацягнуў Блецьку за сабой па гарадах і курортах, і абодва яны не маглі знайсці прыстанішча. Нарэшце пачаўся голад. Дайшло да таго, што ўжо і слуга стаў непатрэбен. Гальвас, не маючы ўжо і бялізны перамяніцца, стараўся адчапіцца ад свайго слугі. Але той упарта не аставаўся ад яго, нейкага ўжо адзічэлага і атупелага, ужо ў зашмальцаваным гарнітуры і з парванымі локцямі. Блецька раз прыгледзеўся, што той у нейкага абадранца выйграў у карты грошы. Уночы Блецька забраў гэтыя грошы з Гальвасавай кішэні і праз гадзіны тры ехаў ужо ў поездзе. Ён з’явіўся да Тоўхарта і папрасіў есці. Той яго накарміў і паказаў, дзе спаць. Гэта была тая самая мураваная прыбудоўка к дому. Адам Блецька астаўся толькі за хлеб і за неданоскі адзежы служыць — месці і скрэбці, вазіць і насіць і ўслугоўваць у гэтым ненавідным яму доме і на гэтай страшнай і агіднай яму зямлі.

Пра Гальваса не было аніякай чуткі. Але нешта праз паўгода ён з’явіўся, нечакана для Блецькі. Гэты не пазнаў яго адразу. Гэта быў худы, як дошка, бадай што абадранец. Тоўхарт спаткаў яго вельмі ветліва.

— Друг мой, — сказаў ён, абнімаючы Гальваса, — я чакаў цябе, я ведаў, што ты вернешся. Дзе ты быў дагэтуль?

— Усюды быў. Я нават афіцыянтам, нават лёкаем быў. На тым самым курорце, дзе тая гара, як сцяна, пра якую я табе тады пісаў і дзе я быў у маленстве.

— Цяпер табе трэба адзецца. І не трэба больш бадзяцца. І не трэба злаваць. Я цябе павяду праз усё жыццё. І ты пасля ўбачыш, што мая праўда і мая вера будзе і тваёй і агульначалавечай.

— Дык што мне трэба рабіць? — слабавольна абазваўся Гальвас.

— Не спяшайся пытацца. Яшчэ многа год наперадзе. Хто нараджаецца, той не пытае, што яму рабіць.

— А ты яшчэ ўсё думаеш, што я павінен нанава радзіцца? — вяла ўсміхнуўся Гальвас.

— Мілы мой, — такім жа ласкавым тонам адказаў Тоўхарт і з радасцю прыглядаўся да Гальвасавай усмешкі, знаходзячы ў ёй рысы ліслівасці да сябе, чаго раней аніяк не магло быць. — Мілы мой, я сам, можна сказаць, нанава радзіўся.

— Нашто ж табе трэба было нанава раджацца? — недаверліва сказаў Гальвас, бачачы ў ласкавасці свайго друга жорсткую ўладарнасць самаўпэўненага гаспадара.

— На вайну я трапіў на разбор шапак. Аднак прыйшоў дадому са скалечанай душой. Нас разбілі. Тым больш цяжэй мне было хаваць бацьку. Я астаўся адзін. Рэвалюцыю я пераседзеў ціхом у гэтым самым доме, які пакінуў мне бацька. Але вось я пачаў сыходзіцца з такімі, як я сам, людзьмі і цяпер я, разам з імі, ведаю: тое, у што я верую і што я ёсць сам, рана ці позна паставіць свой жалезны п’едэстал над усім светам. На п’едэстале будзем мы, а пад ім казюлі і чэрві.

— Гавары мне выразна, чаго ты ад мяне хочаш? — аж затросся Гальвас.

— Да выразнасці ты дойдзеш дзень за днём і месяц за месяцам.

— Дык што мне трэба будзе рабіць у цябе?

— Ты будзеш у нас спецыялістам па рускіх справах.

— А ёсць яшчэ спецыялісты і па іншых справах?

— П’едэстал будзе стаяць над усім светам.

— Слухай! Ты належыш да якой-небудзь тайнай нямецкай партыі?

Тоўхарт маўчаў. Не менш як дзесяць хвілін Гальвас чакаў яго адказу і не дачакаўся. Той глядзеў у адно месца перад сабой, і Гальвас адчуваў, што позірк гэты кранае толькі частку яго твару, але ўвесь ён сам пад яго ўладай. Маўчанне гняло Гальваса. Ён ужо бачыў, што ніякага адказу яму не будзе. Ён сказаў:

— А чаму ты так хочаш, каб я быў тым, кім ты сказаў?

— Ты мой друг, і я дбаю аб табе.

— Табе трэба многа такіх, як я?

І зноў маўчанне, і зноў Гальвас адчуў дзесьці на адным сваім вуху ледзяны позірк. Ён бачыў, што справа скончана і што яму хацець тут ці не хацець не можна. Ён адышоўся да акна і вяла пачаў глядзець, як ля чорнага ўвахода ў дом Адам Блецька абкладвае дзёрнам высокую граду з нейкай густой расліннасцю. Упершыню за сваё жыццё ён стаў прыглядацца да таго, што расце на зямлі. «Нямецкая гэта расліна ці і там у нас яна расла? Чорт яго ведае што там якое расло!» Яго душыла злосць і цягнула да забыцця. Ён адчуў на сваім плячы руку свайго друга:

— Мілы Цэзары, у мяне сёння будзе сціплы банкецік, і ты ўбачыш маю нявесту. Я хачу, каб ты быў. Будзь дома.

Гальвас кіўнуў галавой, да канца не расслухаўшы таго, што гаварыў яму Тоўхарт. Ён моўчкі сеў пры акне і доўга сядзеў: можа, гадзін праз дзве ён адумаўся ад бяздум’я. Блецькі на двары ўжо не было. І Тоўхарта нідзе не відно было. Ён хацеў знайсці сабе яшчэ большую адзіноту. Ён адчыніў Блецькаву прыбудоўку і ўбачыў, што на нейкай доўгай скрыні яго ранейшы слуга ляжаў у дрымоце. Ніколі яшчэ на Блецькавым твары не было напісана гэтулькі бяздум’я, як у гэты момант. Гальвас быццам нічога не заўважаў навокал сябе і раптоўным рухам лёг на скрыню побач Блецькі. Ён плячыма наваліўся на Блецькаў бок і руку, і той баяўся паварушыцца. Было падобна, што Гальвас уздыхае. «Можа, ён і не заўважыў, што я тут ляжу», — думаў яго ранейшы слуга.

— Ты адразу сюды паехаў? — нечакана, можа, нават і для самога сябе сказаў Гальвас.

— Дзе б я мог дзецца? — адказаў Блецька, стараючыся выпаўзці з-пад плячэй пана, якога ён цяпер не пазнаваў і якому — ён цяпер гэта адчуваў — неўзабаве зноў прыйдзецца служыць.

— А ці памятаеш ты, якой фарбай былі вымаляваны вокны, там, у нашым доме?

— Чорнай фарбаю, — сумна сказаў Блецька.

— Белаю! Ты хлусіш! Не ведаеш, а гаворыш.

Гальвас сеў, закурыў і выйшаў. Адам Блецька адчуў усёй сваёй істотай, што Гальвас, як ад чаго агіднага, адхінуўся ад яго.

— Чорнаю, а не белаю, — думаў і моцна сказаў Блецька, з нянавісцю гледзячы ў бок Гальваса. — Сукін сын, не памятае, які ў яго быў дом. Шкада, што я цябе тады да ніткі не абабраў.

Раптам Гальвас паклікаў Блецьку, і той пабег. Блецька адзяваў Гальваса і бачыў, што тут ужо новы гарнітур і новая бялізна. І, сам не ведаючы чаму, адчуў сябе смялей, і душа яго паспакайнела. Увечары прыйшла старая пара людзей, і з імі маладая іх дачка Эльза. Яна была яшчэ бадай што падростак і дзіўна павольная ў рухах. Усе сядзелі за сталом, і Тоўхарт кожную сваю фразу гаварыў па-нямецку і пасля ў бок Гальваса па-руску. Насупроць свае занадта маладой нявесты ён быў высокі і грузны ў плячах. Адам Блецька многа разоў сюды ўваходзіў, памагаючы служанцы, і кожны раз прыглядаўся да Эльзы. І Гальвас глядзеў на яе і думаў, што яе льга ўзненавідзець за тую грымасу, што кожны раз з’яўлялася на яе твары, калі яна глытала яду. За сталом сядзелі вельмі мала, прынамсі, так здавалася Блецьку. Праз гадзін дзве пайшлі. Тоўхарт вёў Эльзу пад руку праз цэлы квартал. З прыстойным далікацтвам ён тут з усімі развітаўся і пайшоў з Гальвасам назад, а Блецька за Тоўхартавымі гасцямі панёс далей нейкі пакунак. Ці то гэта быў які-небудзь падарунак жаніха сваёй нявесце, ці то што іншае — гэта яго не цікавіла. Ён думаў не пра гэта. Ідучы, ён глядзеў на Эльзіны плечы, сачыў за яе паходкай, і яму страшна хацелася дакрануцца да яе. У гэтага здаравеннага цягавіка адрываліся рукі ад цяжару таго, што ён нёс, але ён не заўважаў гэтага. З ім рабілася нешта страшнае. Быў момант, што ён хацеў ужо выдумаць якую-небудзь прычыну і ісці бліжэй каля яе. Ён усцягнуў цяжар на трэці паверх яе кватэры і паволі пайшоў назад, прыглядаючыся на вуліцы да кожнай жанчыны. І раптам душа яго захлынулася ў смутку. Перад ім паўстаў вобраз яснага дня і яго ўласная адзінота ў лясах на дзікіх дарогах. «Божа літасцівы», — бадай што вырвалася праз яго зубы, і ні з чым не параўнаная нянавісць да ўсяго свету, да ўсяго, што ў ім існуе і мае існаваць, заўладала ім. За тое, што ўсё так далёка, за тое, што ён не стаў вышэй над усім — за ўсё да ўсяго нянавісць! Цяпер ён пазнаў больш свету, як тады знаў, калі быў у сваім доме і лічыў за шчасце ўзвышацца над усім і ўсімі, што навокал яго былога гнязда. Цяпер ён бачыць, што думаў тады стаць вышэй над малым, што свет большы, чым яму тады здавалася. І ён будзе ў гэтым свеце стаяць нізка. Але як цэнтр яго смутку, як пункт, куды ўсё імкнецца, — вырастала перад ім постаць той самай, якую ён так неспадзявана напаткаў і напалохаў, калі зрываў з цвікоў на сцяне яе дома кілбасы і сыры. Яна, толькі яна! І не будзе яму без яе спакою! Ён яе не ведаў змалку і не разумеў, чаму яшчэ ў тыя часы, калі забіў брата, кожны раз пры спатканні з ёю траціў раўнавагу душы. Але яна была занадта простая для яго, і ён, не думаючы пра гэта, мала глядзеў на яе, хоць быў час, ранейшы, калі яна яму траплялася на вочы часта.

Было цёмна ў яго мураванай прыбудоўцы. Ён кінуўся на скрыню і ляжаў не раздзеючыся. Ён ужо нават пачаў драмаць. І ў дрымоце перад ім сталі дзве: тая і Эльза, якую ён толькі ўпершыню ўбачыў і жыццё і душа якой былі для яго цёмная тайна. І таму было дзіўным яе з’яўленне. Чаму яны разам прыйшлі да яго? Хіба ім суджана абодвум мець нейкую ролю ў яго жыцці? Ці іх уласны лёс, кожнай, сутыкнецца як-небудзь адзін з адным? Сон не праходзіў і не скончыўся. Абедзве яны, як прывіды, стаялі перад ім.

Яго пабудзіў Тоўхарт. Мусіць, было позна. Страшная цішыня вісела ўсюды. Тоўхарт асвятліў Блецьку электрычным ліхтарыкам, пасля патушыў святло. Блецька доўга моўчкі праціраў вочы. Тоўхарт цярпліва чакаў і, не запальваючы больш агню, ціха пачаў гаварыць:

— Твой бацька адзін там астаўся?

Адам Блецька ўвесь скалануўся.

— Адзін астаўся мой бацька.

— Можа, ты з ім хацеў бы пабачыцца?

— Дзе і як? — утрупянеў Блецька.

— Там, дома.

Блецька падскочыў.

— Як гэта?

— Там недалёка ад граніцы твой дом. Хіба ты там дарогі глухія пазабываў? Сюды ты здолеў явіцца.

— Я там буду, ці як?

— Пра гэта мы з табой разам падумаем.

— Там жа я забіў брата. Як жа я магу быць там? Пра гэта на ўсю акругу гаворка ішла, маё імя там называлі, можа, на сто вёрст і расказвалі, які я.

— А як твой бацька астаўся жыць там?

— Астаўся. Там дом.

— Ён не рад там жыць?

— Не, ён рад там жыць. І я там хачу жыць. Але няма як мне там жыць. Я туды не магу і вачэй паказаць. Я там забіў брата.

— У вас там добры дом?

— Добры.

— Лепшы за мужычыя хаты?

— Ого! Дзіва што лепшы! Мы не былі мужыкамі. Мы куплёную зямлю мелі.

— Я ведаю, ведаю ўсю вашу гісторыю. Твой бацька спачувае табе?

— Я ж у яго адзін.

— Твой бацька сумуе па табе?

— Божа мой!

— Лажыся і спі. Будзь тут пры мне смела. Я не пакіну думаць пра цябе. І пра твайго пакрыўджанага бацьку я не забуду. І не думай ні пра што. Ты каля мяне блізка, і я з табой заўсёды магу пагаварыць. Спі.

І ён папацёмку выйшаў. Адам Блецька лёг і закінуў рукі за галаву. Усё гэта яму было дзіўна і незразумела. І ў яго дрымоце зноў з'явілася яна. Як прывід, як пакута яго жаданняў, далёкая і страшная цяпер яму. Што з ім рабілася? Ён спаў усю ноч цяжка. З цяжкай галавой ён падняўся зранку і ўпрогся ў сваё ўслугоўванне Гальвасу і Тоўхарту. І ў той жа дзень, як сцямнела, у прыбудоўку да яго зноў прыйшоў Тоўхарт, і зноў адбылася тая ж самая, слова ў слова, учарашняя гаворка. І зноў асталася няскончаная, пакінуўшы ў яго няведанне і толькі першыя здогадкі, чаго хоча ад яго Тоўхарт. Калі той пайшоў, Блецька рушыў на вуліцу і неўзабаве апынуўся ў вядомым ужо яму доме. Яму натрапілася больш чым пажылая, тонкая з-за сваіх год, немка. За поўнач ён вярнуўся ў сваю прыбудоўку. І пад дзень зноў явілася яна мучыць сваёй чужасцю. І цяпер ужо кожны дзень яна ўставала ў яго думках.

Другі раздзел

I

У тыя часы ёй было ўсяго васемнаццаць год, і натура яе якраз цяпер і ўгрунтоўвалася ў сваіх берагах. З прычыны яе першай маладосці час быў ёй найлепшым доктарам, і кожны пражыты дзень згладжваў перад ёю сляды перажытага. І калі праз шмат часу, калі ёй было ўжо трыццаць шэсць год, даўно мінулае выбухнула ў яе душы з вялікай сілай, то гэта таму, што крывавая драма, разыграўшыся на гэтым мілым кутку зямлі і прайшоўшы далёка па людзях, адной сваёй гранню падняла з магіл цені і вобразы таго, што тут было і з памяці не адышло навекі ў нябыт. Як жывая, паўстала перад ёю яе папярэдніца, маці, на якую яна так была падобна і з твару, і з натуры. Цень маці, у страшныя часы вялікага смутку, жальбы і нянавісці, быццам благаславіў яе на нязведаныя раней і нечаканыя ўчынкі ў гэтым кутку роднай мясцовасці, які стаў раптам відзён і чуцён на шырокі свет.

Тут усюды было прасторна. І ўсяго тут было многа. Многа было дрэў, і зямлі, і травы, і вады, і неба. Зямля тут радзіла добра. Хвойныя лясы пракідаліся градой дубу і грабу. Бярозавыя гаі стаялі ў ясную восень, як у золаце. Здавалася тады, што калі зойдзе сонца, праменне яго астаецца на ўсю ноч ляжаць на ціхіх дрэвах. Улетку спеў на полі поўны колас і пахла яго салома, і трава, і кара дрэў, і вецер.

Тут ішоў шырокі гасцінец на Нясвіж і Слуцк. Гальвасаўскі маёнтак і Блецькава сяліба стаялі з паўднёвай стараны гасцінца. З паўночнай стараны таксама ішла ў тыя часы Гальвасава зямля і лясы, але там была і вёска. Яна стаяла пад узгоркам, і з гасцінца цераз узгорак відзён быў толькі верх яе стрэх. Далей на захад па гасцінцы ішоў на некалькі кіламетраў лес. У ціхую ноч даходзіў сюды млынавы грукат і чутно было, як падае вада на колы. Грукат і шум быў роўны і звыклы ўсім тутэйшым людзям. Ён жыў тут праз доўгія гады — яшчэ з таго часу, калі аціраўся на гэтай зямлі стары Тоўхарт, — і скончыўся раптоўна ўлетку дзевяцьсот сорак першага года. Вадзяны млын належаў калісьці Гальвасу. З вёскі цераз узгорак праз поле і хмызняк вілася пешаходная сцежка, праходзіла ля млына цераз дарогу, пры самым мосце над рэчкай і плацінай, і бегла далей. Яна аддалялася ад гасцінца і канчалася нешта праз гадзіну хады ад яго ў вельмі глухім і зусім ціхім кутку. Тут быў усюды лес, запушчаны і недагледжаны. Злеглае стволле спарахнелых старадрэвін плазам ляжала на зямлі, абрастала мохам і грыбамі, дарэшты гніло і правальвалася пад нагамі. Таўшчэзныя яліны высока ўзнімаліся ўгару. Язджалай дарогі тут не было, і праз лес ішла толькі вузенькая, у адну каляіну, дарожка, густа аброслая трыпутнікам і дзяцельнікам. У яе ўваходзіла і ў ёй гублялася тая сцежка. Гэта была апошняя і самая далёкая ад гасцінца і маёнтка граніца Гальвасавых уладанняў. Сюды належала яшчэ і дзялянка прылеснай зямлі, удзірванелая і карчакаватая, уздоўж лесу. Тут скрозь тырчэлі пні, разам з травою вылазіў з зямлі ельнік, самі паміж пнёў насейваліся бярозы, гусцілася шыпшына, прыемна спатыкаў людское вока вечным сваім зяленівам ядловец. А далей ішло ўжо ўкрытае багатымі ўраджаямі поле суседніх, чужых уладанняў. На карчакаватай дзялянцы, калісьці, яшчэ да першай вайны, стараўся знайсці сабе месца, каб жыць, ціхманы і цягавіты ў працы чалавек з прозвішчам «салдат» Максім Астаповіч. Гэта быў бацька тае, імя і істота якой пасля не давалі Адаму Блецьку ў Германіі спакою. «Салдат» — гэта была мянушка, і прывілася яна вельмі проста. Чалавек адслужыў салдатчыну і прыйшоў дадому. А дома была толькі хата, і пры ёй град пяць агарода. Вось і ўсё. Нічога і нікога. Нават жывога бацькі ён ужо не застаў. Хата стаяла на замку. Набытку ўсяго і было што салдацкая абмундзіроўка на плячах. У гэтай салдацкай адзежы чалавек і прахадзіў некалькі год, пакуль узбіўся на іншую. Так і пайшло слова — салдат.

Гэта быў чалавек, якому змалку дзён практыка жыцця сказала, што кожнаму на свеце не толькі трэба есці свой хлеб, але і яшчэ як мага старацца даставаць яго. На ўвесь свет ён навучыўся глядзець з гэтага пункта. Бацька яго быў чалавек рухавы, але рухавасць гэтая ўся ішла ў працу. Тое ж самае засвоіў і сын. У той час, калі Ксавэр Блецька здолеў павярнуцца ў жыцці, як ён сам пра сябе казаў, розумам, Максім Астаповіч, зусім яшчэ малады хлопец, хадзіў з бацькам па людзях і капаў калодзежы. Ва ўсёй шырокай навакольнасці ўсе калодзежы тут былі выкапаны старым і маладым Астаповічамі. Максім Астаповіч навучыўся быць і мулярам. Ён умеў ставіць ветракі. Ён нанава адрамантаваў Гальвасаў вадзяны млын. Ён стаў пчаляром, садаводам і агароднікам. Так шукаючы, як ён казаў, таленту, каб жыць, ён шмат што пераняў і многа чаго ўмеў. Ён наймаўся на работу і ў Гальвасаў маёнтак. Некалькі год ён там быў парабкам, але на полі не араў. Тоўхарт даручаў яму «чысцейшую» работу. У часы першай свае маладосці ён усе дарогі, што праходзілі праз Гальвасавы ўладанні, абсадзіў дрэвамі. Да дзён яго старасці на ўсіх тутэйшых дарогах увабраліся ў сілу, выраслі і далі мясцовасці зусім іншы выгляд — клёны і бярозы, ясені, вязы, ліпы і таполі. Да кожнага з гэтых дрэў дакраналіся яго рукі і маладосць, а пасля і ўсё жыццё кожнага з гэтых дрэў асталіся ў яго памяці. «Салдат» памятаў, колькі дрэў і дзе не прыняліся і замяніліся іншымі. Харлабаўская карчма каля Нясвіжа і яе абозня былі накрыты новым дахам яго рукамі. Калі пад Слуцкам Крыжы рассяляліся на Селіцкія хутары, ён там пабудаваў не менш як пяць хат. Адзін час ён узбіўся на каня і наймаўся вазіць тавар адсюль у Мінск і з Мінска сюды. Хто б і адкуль з ламавых рамізнікаў ні начаваў у Даўгінаўскай карчме на Мінскай дарозе — усе ведалі яго. У Пырашаўскай слабадзе, што на той жа дарозе, ён у тыя гады сватаўся да дзяўчыны, але з гэтага нічога не выйшла — яна была з не зусім беднай сям’і, а ён уявіўся ёй занадта нейкім простым. Ён быў невысокага росту і часамі нават заікаўся — калі чаго-небудзь спяшаўся ў гаворцы або растлумачваў што чалавеку, вышэйшаму за сябе жыццёвым рангам. Гэта была натура простая, і сфармавалася яна ў тыя часы, калі здольнаму чалавеку не заўсёды ўдавалася прыкласці да справы свой талент і нават усвядоміць яго ў сабе, а тым больш мець за яго гордасць. Максім Астаповіч многа чаго зрабіў на доўгія часы па ўсёй акрузе, але гэта не быў паўнапраўны майстар. Гэта быў толькі падзённік. У кутку, дзе ён радзіўся і вырас, усе дарогі асталіся навек высаджаны ім дрэвамі. Змяніўся твар усёй мясцовасці, але дарогі належалі Гальвасу, яму ж асталася і слава за іх. Максім Астаповіч атрымаў за работу, што далі, спажыў і зноў астаўся такім, якім радзіўся на свет. У пастаўленых ім ветраках людзі малолі збожжа, раней бацькі, а пасля іх дзеці, але ніхто і не думаў пра Максіма Астаповіча. Было падобна, што існуе на свеце нейкі невядомы і нябачны магутны майстар, а Астаповіч толькі наймаецца ў яго на чорную работу. Няма нічога дзіўнага, што гэты чалавек глядзеў на свет з нейкага занадта простага ўжо свайго месца і пункту. Часамі магло здавацца, што ён не тое што пабойваецца ўсяго навакольнага свету, а не верыць яму. І ажаніўся ён занадта папросту, прынамсі, некаторыя так казалі і ўпарта лічылі, што ў гэтай сваёй справе ён зрабіў вялікі промах, і самы першы, хто так казаў, — гэта Ксавэр Блецька, за якога ён быў маладзейшы гадоў на два ці на тры. Выпадала яму і не кепска ажаніцца. Калі ён у Качановічах каля Нясвіжа капаў раз калодзеж, на яго ў тым баку прыгледзелася ў дзве столкі перастарэлая адзінокая шляхцянка з вялікім пасагам. З яго боку тут, вядома, не магло нават ісці і гутаркі аб каханні, але пасаг! Часамі бывае так: што з таго кахання, калі яно вечна атручвалася галечай і каравым бясхлеб’ем. У беднасці каханне часта ператваралася ў нянавісць. Ён жа не ведаў яшчэ гэтай практыкі і з старой шляхцянкі толькі насмяяўся. Узяўшы яе, ён мог бы завесці сабе адразу добрую дамоўку і багацець і далей у гэтых удалых прымах. Некалькі вечароў ён праседзеў з ёю, гаварыў ёй усялякія глупствы і рассмешваў яе, а перад адыходам у свой бок сказаў: «Прымачы хлеб — сабачы». І больш яна яго не бачыла, ён жа раптам заныў па той з Пырашаўскай слабады, што не хацела ісці за яго, але неўзабаве ўсё скончылася добра. Прыйшло яму ў галаву пашукаць новых заработкаў. Дачуўся ён, што ідзе рамонт чыгункі паміж Мінскам і Баранавічамі. Чым ён быў дома звязан? Ён рушыў пешкам на станцыю Гарадзею і ў той жа дзень трымаў ужо рыдлёўку ў руках. Здарылася так, што каля яго, таксама з рыдлёўкай, стаяла яна. З першага ж часу ў яго заныла сэрца. Два тыдні ён капаў зямлю непадалёку ад яе, а на трэці тыдзень яны ўжо любіліся па-сапраўднаму. У першыя часы яна ўразіла яго нейкім сваім падабенствам да той, з Пырашаўскай слабады. З гэтай прычыны ён і не зводзіў з яе вачэй, калі яна стаяла сярод іншых дзяўчат. Але занадта хутка тая і гэтая перамяніліся месцам: не гэтая на тую, а тая на гэтую стала падобна і зневажала гэтую сваім падабенствам. Была яна родам з Нясвіжскіх Міхалінак. Але хоць і несвіжанка, але так бедная, што нават і ён сам здзівіўся. Як бы там ні было, але ён стаў ад яе сам не свой і ўзяў яе замуж. К гэтаму часу ён меў ужо мянушку «салдат», яе ж тут усе звалі «несвіжанка» і гаварылі — салдат і несвіжанка пажаніліся. Звалася яна Галена Марынская. Але дзявочае прозвішча яе мала тут хто і ведаў. Па імю звалі толькі ў вочы. За вочы гэта была «несвіжанка», а часамі «салдатава несвіжанка». Гэта была сям’я, пра якую ў свой час думаў Адам Блецька, калі прагнуў выславіцца сваім багаццем шырэй, чым мог, і нейк, ён і сам не ведаў як, падняцца вышэй над усімі. З гэтага льга думаць, што Блоцькі не любілі гэтай сям’і, прынамсі, паглядалі на яе звысоку. І з свайго пункту Блецькі разважалі добра: яны здолелі, як самі казалі, галавой дайсці да жыцця, а гэтыя елі свой хлеб з натруджаных рук.

У тыя часы, калі Максім Астаповіч узяў несвіжанку, Гальвас якраз і прадаваў свае пяцьсот дзесяцін зямлі. Усе навакольныя аж падалі за гэтай зямлёй. Чалавечыя мары тут перабольшвалі сваю меру: у якіх-небудзь купленых дзвюх дзесяцінах чалавек бачыў шчасце і сваё і сваіх дзяцей. Што ж да Максіма Астаповіча, то гэты салдат таксама захапіўся быў спачатку прагнасцю да зямельнай куплі. Можна сабе ўявіць, якое шчасце мець свой кут і не мець вечнай патрэбы бадзяцца па свеце, каб зарабляць хлеб у чужых людзей! Так пачаў думаць ён і ад гэтага не адступіўся. Тут ён і ўхапіўся за адну рызыкоўную магчымасць. У карчакаватай Гальвасавай дзялянцы, якой пры запушчаным лесе канчаліся яго ўладанні, было пяць дзесяцін. Тут, як было ўжо сказана, тырчэлі пні, карчы і сеяўся лес. Ніхто тут ніколі не араў, не сеяў. На гэтым вечным прылесным дзірване была толькі паша. Тоўхарт хацеў, каб за гэтую пашу суседнія вёскі плацілі, але гэтага ніяк не дамогся. Людзі ўкрадкам пасвілі і яшчэ адтуль кралі лес. Тоўхарт надумаўся пасадзіць тут лесніка, каб ён вартаваў гэты бок Гальвасавай уласнасці і каб за гэта сеяў сабе гэтую зямлю. Але ж гэта быў дзірван з карчамі. Ніхто сюды не квапіў. Практычны Тоўхарт бачыў, што гэты кавалак, апроч шкоды, ніякай карысці не дае, і абвясціў, што хто выкарчуе і ачысціць гэтую зямлю, возьме сабе навечна паўтары дзесяціны, а на трох з паловай сядзе ляснік. Салдат са сваёй несвіжанкай паглядзелі, падумалі і памеркавалі, што карчы і пні тут не густа, хмызняку на высечку мала, дробную рэшту возьме плуг — адным словам, салдат узяўся за гэтую справу, але раней доўга таргаваўся з Тоўхартам: ён хацеў не паўтары, а дзве дзесяціны. Нарэшце старгаваліся, што ён будзе мець права на дваццаць год арандаваць тую паўдзесяціну. І ён узяўся за працу. Можна сабе ўявіць, з якім імпэтам ён дарваўся да работы! Перад ім вырысоўваліся нязведаныя раней далягляды. Ён ужо бачыў у недалёкай будучыні свой родны кут, уласную аселасць і поўную незалежнасць. Ён ірваў жылы дзеля будучыні. Часамі ён падыходзіў у зручны момант да Тоўхарта і закідаў колькі слоў наконт таго, што за такую працу не грэх было б і тую паўдзесяціну аддаць яму, але Тоўхарт круціў галавой і толькі раз абнадзеіў чалавека — што тады тое і будзе, і, можа, нават ён атрымае новым кантрактам права на вечную і спадчынную арэнду гэтай паўдзесяціны. Адным словам, ён паддаваў ахвоты працавітаму салдату, і той стараўся. К гэтаму часу ў салдата і несвіжанкі была ўжо дачка Марына. Першыя ўражанні яе маленства і першыя вобразы бацькоў якраз у яе і былі звязаны з гэтым месцам. На ўсё жыццё асталася ў яе памяці заклапочаная постаць бацькі ў вылатанай салдацкай рубашцы, без шапкі, са спацелым ілбом. Ён налёг грудзьмі на падважнік і так раскалыхваў абкапаны навокал корч. Яму памагала маці. Пасля вечарэла, ціха заходзіла сонца, бацька браў яе, малую, на рукі, і ўсе яны ціха варочаліся дадому, нічога паміж сабой не гаворачы. Дома бацька вельмі часта абглядаў у хаце бярвенне пад вокнамі і меркаваў сам сабе, колькі спатрэбіцца новага дрэва, каб перанесці на новае месца хату. Пры гэтай жа хаце, апроч сянец, нічога больш не было. Салдат і несвіжанка не нылі душой. Кожны пражыты дзень набліжаў іх да мэты, і гэтай марай яны жылі. Усё гэта адкладалася ў дзіцячай памяці, і так Марына расла. Над сэнсам усяго гэтага ёй рана яшчэ было думаць. Нарэшце надышла чарга іншых вобразаў. Перш за ўсё раптоўна выехаў у Германію Тоўхарт. Пасля гэтага прайшло не шмат часу, і маці з бацькам пачалі гаварыць, што, добра пастараўшыся, за год льга скончыць усю справу. Малая Марына пачала заўважаць паміж бацькам і маці такія дачыненні, заўважаць якія раней не магла. Салдат і несвіжанка любілі адзін аднаго. Блізасць іх звязвалася агульнай марай і агульным імкненнем да яе ажыццяўлення. У момант ясных надзей на будучыню салдат клаў руку на галаву свае несвіжанкі, гладзіў яе валасы і заглядваў ёй у вочы. Яна ціха імкнулася да яго, і вочы яе былі поўныя яснага і ціхага святла. І чаго толькі яны, бывала, не перагавораць у такія хвіліны! Тут ішла гаворка і аб пераносе хаты, і аб заработках на каня і карову, і аб хлебе, і аб Марыне. А часамі салдат паведамляў сваёй Галене, што ён на перанос хаты ціхом спілуе некалькі пнёў у Гальвасавым лесе, «і ніхто бачыць не будзе, і ніякага граха не будзе». Гэта быў час, калі Марына пачала ўжо браць усё, што бачыла і чула, у думкі і шукаць у гэтым сэнсу. Яна пачынала здагадвацца, што бацька яе добры чалавек, яна нават часамі чула гэта ад людзей. Гаварылі, што гэты чалавек не дасягне вялікага. Бацька яе за гэтыя часы стаў рухавы і клапатлівы, і як быццам бы яму не было часу гаварыць павольна, і ён часцей стаў заікацца. Ён пачаў шпарчэй хадзіць і ў часы задумёнасці нейк набок трымаў галаву. Людзі свавольнай натуры з яго нават смяяцца пачалі. Сваёй рухавасцю ён усё больш і больш упадаў у супроцьлегласць сваёй Галене, якая з кожным годам рабілася павальнейшай у рухах і ў словах. І часамі здавалася, што яна церпіць нейкі боль.

Пасля таго як выехаў Тоўхарт, Гальвас ужо без яго даводзіў да канца яго планы. Гэта былі два маладыя сады, і, каб пасадзіць іх, спатрэбіўся Максім Астаповіч. Гэта было ўвесну перад самай вайной. Салдату далі двух падручных капаць ямы, ён жа садзіў шчэпы, і яго несвіжанка памагала яму ва ўсім. Як і раней з тымі дрэвамі пры дарогах, ён заўважаў кожную яблыньку, быццам бы ён садзіў яе для сябе. Але ён тут не раскідаў лішне думкай. Ён любіў дрэва. Гэтыя маладыя сады былі з двух канцоў маёнтка, адзін наводшыбе, у полі, і відзён быў з мастка пры вадзяным млыне. З-за гэтых садоў была ў яго пярэрва ў карчаванні зямлі, але ён лішне не бедаваў: на лягчэйшай рабоце адпачылі яго рукі, а на карчы будзе яшчэ лета і восень. Да позняй восені ён думаў скончыць гэтую работу. Праз год прыйдзе вясна, і ў яго будзе свая зямля. Гэтаму чалавеку здавалася, што ў яго ўсё добра ідзе на свеце. У яго была сіла, і ён не заўважаў яе траты. Таксама ён не заўважаў, што яго Галена яшчэ больш стала павольная і маўклівая. Можна было падумаць, што ёй цяжка гаварыць. Але ўсё гэта рабілася ў ёй не адразу, гадамі, і ён не заўважаў гэтага. Не заўважыў ён гэтага і ў той дзень, які на ўсё жыццё астаўся ў яго памяці. Гэта было летам пасля той вясны, калі ён пасадзіў Гальвасу два сады. Раптам ён адчуў сябе як пад зямлёй. У адзін момант ён пакінуў думаць і пра няскончанае карчаванне зямлі, і што гэтая зямля ўжо чакала яго праз год на вясну. Быццам бы ўсё гэта назаўсёды скончылася, як дробнае непатрэбства. Зранку ён яшчэ нічога не ведаў, а апаўдні салдат павінен быў ісці ў салдаты і на вайну. У вачах свае Галены ён убачыў такі выраз, быццам яна была ў чым вінавата перад ім. Гэта было тое, што яна таіла ад яго і што толькі адна ведала. Яна не трывожыла яго і чакала разам з ім раю на адваёванай ад лесу зямлі. Гледзячы ёй у вочы, ён падумаў, што гэта яна напалохалася і шкадуе яго і бядуе па ім. Ён сказаў ёй: «Не бойся. На вайне не ўсе гінуць. Я вярнуся. І мы тады перанясём хату на новую зямлю. Памятай — я вярнуся». Яна правяла яго далёка ў дарогу. І калі варочалася назад — многа разоў азіралася. І ўсё ён відзён быў: ішоў вельмі паволі і таксама азіраўся. Ён азіраўся і на дрэвы, панасаджаныя тут скрозь яго рукамі, і на пастаўлены ім вятрак. Толькі што пасаджаны ім малады Гальвасаў сад доўга быў відзён. Некалькі разоў яны здалёк адначасна глядзелі адно на аднаго, і пасля нейк адразу ён рушыў у дарогу шпарчэй, і постаць яго назаўсёды знікла з яе вачэй. Яна вярнулася ў хату, і ніколі так, як цяпер, не паўстала перад ёю жорсткая праўда таго, што яе з ім мара была страшным ашуканствам. Яна цяпер ведала, што не павінна нават пайсці і глянуць на тую зямлю, за якую бесперапынна дагэтуль чаплялася думка і якая, як ненаеднае чэрава, глынула гэтулькі чалавечых надзей. І не толькі надзей! Яна зжэрла і самога чалавека. Больш несвіжанка не пойдзе туды ані разу. На тым месцы задушыць яе смутак. І так ад яго не было ратунку. І цяжка было глядзець на Марыну. І пакрысе ўсё сышлося ў Марыне і тут асталося назаўсёды.

ІІ

У той час, калі ў гэтай мясцовасці зноў з’явіўся салдат Максім Астаповіч, бралася ўжо на асеннія замаразкі. Цяпер гэта ўжо сапраўды быў салдат. І шынель яго быў вывалены ў зямлі і дзе-нідзе прадраны, і шапка трымалася крыху быццам набакір. За плячыма быў зялёны ранец. Салдат ішоў крыху накульгваючы на левую нагу, але ішоў вельмі шпарка. І чым шпарчэй ішоў, тым больш накульгваў. Хада яго была няроўная, і душа цяпер, напэўна, не была ўраўнаважана. Нейкі час ён не галіўся і здаваўся старым. Ім апанаваў быццам нейкі одум, які ніяк не вязаўся з яго рухавасцю. На мастку каля млына ён спыніўся — аддыхацца ці так чаго паглядзець, зняў шапку і абцёр ёю сваю палыселую галаву. Млын маўчаў, і ўсюды ляжала асенняя цішыня. Заходзіла сонца. Стоячы на мастку, ён кінуў вокам на далёкі ўзгорак, дзе застыў, як акамянелы, чорны пад апошнімі праменнямі сонца, вятрак. За мастком дарога была скрозь высаджана дрэвамі. Салдат узяўся за адно дрэва і падняў вочы ўгару. Чырвонае лісце трапяталася і ападала. Лісток на зямлі быў колерам падобны да неба на захадзе. У салдата быў такі выгляд, быццам ён няйначай павінен быў усё гэта абгледзець сваімі вачыма. Салдат сышоў з дарогі на сцежку і, ідучы, некалькі разоў азірнуўся яшчэ на вадзяны млын. Апошняе праменне шпарка канала, запаноўваў змрок, але ў ім вельмі выразна бялеліся новыя бярвенні, устаўленыя ў старыя млынавыя сцены. Салдат спыніўся і на момант павярнуўся да млына. І каб хто наглядаў цяпер за ім, льга было ў гэтую хвіліну заўважыць, што ён навучыўся гаварыць сам з сабою. Раней ён маўчаў сам з сабою, цяпер гаварыў. Ён гуў ціха сабе пад нос: «Без мяне Гальвас паспеў млын адрамантаваць. Дзе ж ён майстра браў?» Можна было падумаць, што на ім ляжаў абавязак самому ўсё тут рабіць і ўсё рамантаваць, садзіць усе дрэвы, ставіць усе сцены, засяваць усю зямлю. А як жа? Ён нават раскарчаваў быў чатыры дзесяціны зямлі і падбіраўся пад пятую. Ён гуў сабе пад нос павольна, з одумам, слова за словам, у той меры, у якой бачыў, каля чаго праходзіў, шпарка накульгваючы. Прывычка гаварыць сам з сабой у некаторых ёсць адзнака блізкай ці сапраўднай старасці. У некаторых — вынік вымушанай доўгай адзіноты. У некаторых — вынік доўгага быцця сярод чужых людзей або патрэба астацца верным сабе па ўсё жыццё. «Поле ўжо скрозь пустое... Вось і сонца зайшло... Жэрдкі ў агароджы каля хаты, мусіць, ужо зусім пагнілі... На той раскарчованай зямлі, напэўна, павылазілі бярозкі і хвойкі, ну але гэта не бяда — гэта не карчы, іх плуг адразу возьме. А можа, на гэтай зямлі ўжо хто сядзіць? Можа на яе Гальвас пасадзіў ужо каго-небудзь? Зямля-то пуставаць не павінна, але выйшла, што хто жылы рваў, а хто на гатовае прыйшоў. А чаму Галена нічога ніколі пра гэтую зямлю не напісала? Колькі разоў я прасіў яе ў пісьмах? Як бы яна баялася і ўспомніць пра зямлю гэтую? І чаму яна так доўга не пісала? Ужо больш за паўгода хоць бы слова якое!» Салдат закульгаў шпарчэй і змоўк. Бадай што ўжо зусім змеркла. Сцежка скончылася, зачарнеліся будынкі, і ён дапаў да хаты з адным акном на дарогу і двума ў двор. У вокнах гэтай хаты было цёмна. Салдат лёгкім рухам узяўся за клямку і націснуў дзверы. Яны не адчыніліся. Ён пастукаў у акно — з хаты ніхто не абазваўся. Салдат абышоў навокал хаты — нікога нідзе. Аніякай трывожнай думкі ў яго не з’явілася. Можна было б падумаць, што ён не верыў ні ў якое зло на свеце. «Дзе ж яны маглі падзецца?.. О, тут усё як бы парадак мае. Аднекуль і дроў расстараліся — дзве калоды якія. Бяроза ці асіна — блішчыць у змроку? Кош вісіць пад страхою. Пусты ці з чым? Пусты, лёгка загойдаўся. Сесці на калоду, пачакаць, пакуль прыйдуць». Ён закурыў і сцішыўся. Скурыў адну папяросу і другую, чакаючы шчаслівай сустрэчы. Нарэшце нецярплівасць падняла яго з месца. Ён пайшоў у адну з бліжэйшых хат. Там адразу пазналі яго і ўзрадаваліся. Яго распытвалі, прасілі вячэраць з імі і чамусьці нехаця адказалі, што «твае павінны быць дома, можа, так куды выйшлі». Ён вярнуўся да свае хаты і моцна застукаў у акно.

— Хто там? — закрычала Марына.

Божа мой, якая яна цяпер? Больш як два гады ён яе не бачыў! І голас яе змяніўся. Але гэта яшчэ дзіця. Толькі дзіцём ён яе ўяўляў. Ён чуў, як яна скочыла босымі нагамі па зямлю аднекуль звысоку. «Мусіць, з печы», — падумаў ён.

— Марына! Гэта я! Гэта бацька!

Яна бразгала ў сенцах засаўкаю, і ён ужо сам замыкаў дзверы, а яна пераскочыла цераз хатні парог і раптам — ён шукаў, каб папацёмку злавіць яе рукамі — грабянула на прыпеку жар з попелу і пачала дзьмуць, каб запаліць лучынку. Ён падышоў памагаць ёй. Абое яны спяшаліся, каб хутчэй прывітацца. І так праз гэтую лучыну сцьмеў першы радасны момант спаткання. Ён адчуваў, што яна вырасла. Калі загарэлася лучына і калі яна запаліла газоўку — толькі цяпер ён адчуў сапраўды, як доўга ён не быў тут. Марына змянілася. Валасы на яе галаве адраслі і пагусцелі, вочы сталі вялікія, твар пахудзеў, і яна вырасла, прынамсі, відно было, якое малое яна была яшчэ дзіця, калі ён ішоў на вайну, і як цяпер яна стала падобна на яе, на Галену, на мілую яго несвіжанку. Гэта поўная копія яе! Нават больш. Гэта яна, толькі малая. Гэта поўны яе голас, і цяпер ужо да поўнага падабенства чуецца ў ім павольная матчына развага. Сарамліва яна падышла да бацькі, і ён, прыгнуўшыся, прыгарнуў яе да сваіх грудзей. Ён шаптаў ёй самыя ласкавыя словы, якія прыходзілі яму ў галаву, і раз-поразу ўсё гаварыў: «Галубка мая маленькая. Ты ж якраз, як мама, стала, адно што ты малая. Дзе ж мама? Ну, чаму ты не кажаш, дзе мама?»

— Наша мама памерла, — выгаварыла яна.

Ён адшатнуўся ад яе.

— Як жа яна памерла, што ты гаворыш?

— Ну, памерла, яна доўга была хворая.

— Чаму ж вы мне не напісалі нічога?

— Так мама сказала. Яна гаварыла, што табе і так цяжка там, нашто цябе яшчэ мучыць такімі пісьмамі.

— Даўно яна памерла?

— Улетку. Перад восенню.

— Як жа ты жывеш?

— Я адна жыла. Як сцямнее — я адразу спаць кладуся. Бо ў мяне газы няма.

— А што ж ты ясі?

— А ў мяне яшчэ крупы ёсць, што мама зарабіла.

— Дзе ж мама зарабіла?

— Вясною і пакуль не захварэла, яна к Блецькавым на работу хадзіла. А раней і ў Гальвасаў двор хадзіла.

— А што з ёю здарылася?

— Яна ад зямлі памерла.

— Ад якой зямлі?

— Незадоўга як памерла, яна мне ўсё гаварыла і расказвала. Кожны дзень усё гаварыла. Яна ляжала, а я сядзела каля яе, і яна гаварыла мне пра тую зямлю.

— Пра якую зямлю?

— Пра тую зямлю, што вы з ёю карчавалі.

— Ага, пра тую! — сказаў ён, і быццам яго кальнулі нажом у сэрца. І прага тае зямлі, і крыўда, што не давёў ён яе да свайго ладу, і трывога пачуць нешта злое пра гэтую зямлю — ажылі ў ім.

— Мама гаварыла кожны дзень, што тая зямля не дала ёй жыць і цераз яе яна памерла.

— Як жа цераз яе? — вінавата сказаў ён, халадзеючы ад адчування страшнай праўды.

— Мама расказвала, што яна захварэла ад таго, што зямля адабрала ў яе сілы. Яна ўжо і тады ведала, што захварэе, калі будзе больш выварочваць тыя карчы. Але яна маўчала табе, бо і табе было цяжка. А яна таксама хацела, каб пасля жыць на гэтай зямлі. І ты быў рад, думаючы пра гэта. І яна была рада думаць пра гэта. І, можа, думала яна, і ўдасца не захварэць.

— Мама думала пра мяне дрэнна? — калаціўся салдат.

— Не, — спалохалася Марына, — яна кожны раз гаварыла, што ты самы лепшы чалавек на свеце.

Максім Астаповіч упаў тварам на цёмны стол і зарыдаў. Марына падышла была бліжэй, пасля адышлася к дзвярам, стала там моўчкі і глядзела на бацьку.

— Я жыў, дачушка, без месца на зямлі. Я паабсаджваў тут дрэвамі ўсе дарогі, а лістка з гэтага дрэва я сарваць не магу. Я не шкадаваў рук, каб дастаць зямлі. І яна мне гэта самае гаварыла. І мы разам цешыліся, што будзем некалі жыць. Я ўсё садзіў чужыя дрэвы і чужыя сады. Хіба я думаў, што так будзе? Я і на вайне быў не горшы, як усе. Я ваяваў, і мяне раніла ў нагу. З раненай нагой я ляжаў доўга ў шпіталі, і яшчэ мая нага не зажыла зусім. Я думаў з працы рук дайсці шчасця і згубіў яе, нябожчыцу. Калі яна што кепскае думала калі пра мяне — не думаў я злога, не думаў.

— Я ж кажу табе, што не, што не!

— Я ведаю, што не, але ад гэтага мне яшчэ горш. Няхай бы я сам усё гэта адразу бачыў.

Ён не думаў пра тое, што перад ім дзіця. Марына не думала, што з ёю як-небудзь інакш можна гаварыць. І гэтая гаворка якраз была да яе такою, якая яна цяпер ужо стала. Ён толькі цяпер убачыў, што яго мара была ашуканствам і што яна, сама гэтая мара, была пахавана ўжо навек. Цяпер ён ведаў горкую праўду і ўсяму на свеце пазнаў цану. Але за гэта ён заплаціў занадта дорага. І вось перад ім стаяла яна, Марына. Усё цяпер сабралася і з’ядналася ў ёй. Гэта дзеля будучыні яе ён прынёс такую страшную ахвяру. Ён ашукаўся, але ён шукаў і стараўся як мог. Аднак гэта цяпер мала цешыла яго. Гэта толькі дало яму з вялікай сілай адчуць, што яна, Марына, стала цяпер яго адзінай мэтай і адзінай марай. Дзеля яе шчасця ён будзе жыць далей, а самому яму нічога больш не трэба. Сам дзеля сябе ён быццам лёг ужо ў магілу, разам з сваёй несвіжанкай.

І ён, і Марына позна леглі спаць. Усхапіўся ён на рассвітанні. Пачынаўся ясны асенні дзень. Ужо відны былі ямы ў глінянай падлозе гэтай хаты. Ён шпарка ўстаў, яму рупіла нешта рабіць, некуды ісці, нечага недзе старацца. Марына спала, і ён глядзеў на яе і думаў: якая яна яшчэ малое дзіця. Нага яго яшчэ балела, але не да таго яму было. Ён абышоў навокал хату — усё было старое, трухлявае, разваленае. Вось і ўсё, што асталося дзеля Марынінай будучыні, хіба, можа, далучыць яшчэ сюды яго былую няўдалую мару, якая з’ела лепшыя яго маладыя гады, і, можа, яшчэ далучыць магілу мілай яго несвіжанкі. З чаго ж тут пачаць і за што брацца? Пакуль Марына спала, ён паспеў збегаць у Гальвасаўскі маёнтак. Аканом сказаў яму:

— Што ж ты цяпер, увосень, пра тую зямлю пытаеш? За гэтыя гады яна зноў зарасла лесам. Вясной паглядзімо, што там на ёй робіцца. У мяне млын стаіць. Мельнік памёр. Бярыся, калі хочаш, малоць. Умееш? Будзеш мець ардынарыю.

— Добра, — сказаў ён. — Дзе ключы ад млына? Я адразу і пайду.

Аканом даў яму ключы, і салдат ажыў, устрапянуўся. Ён не далёк быў ад таго, каб пачаць шукаць сабе якой-небудзь новай мары. Хто бачыў яго ў гэтыя хвіліны, казалі пасля, што стаў ён падобен да сябе такога, які быў, калі браўся за тую зямлю. Вельмі шпарка прыбег ён дадому, зноў трымаў галаву нейк быццам набок. Марына ўмывалася вадою з конаўкі.

— Я астаўся малоць у млыне, — сказаў ён. — От нам з табою і хлеб будзе.

— Як добра, — сказала яна. — І я пайду з табою. Там на мастку так ціха. Я там была нядаўна. І з дрэў чырвонае лісце падае на масток.

І ён не разабраў, пра што яна думала, калі сказала «як добра». Ці што «будзе хлеб», ці што лісце падае на масток. «Зусім дзіця», — падумаў ён.

Разам з Марынай вельмі шпарка дайшоў ён да млына. І зноў пачаў гаварыць сам з сабою: «Зараз пушчу. Ці ўсё хаця як мае быць? Трэба праверыць. А калі што не так, дык падправім». Ён увайшоў у млын, абгледзеў усё, павярнуў падважнік, хлынула вада на колы, усё зашумела, загрукала, каменні зварухнуліся, заскрыпела сухая дзеравячына. Марына засмяялася, выбегла на масток, глянула, як ірвецца вада ўніз, зноў убегла к бацьку. Бацька прывярнуў к сцяне падважнік. Усё сціхла. «Як прымерзне вада, у адным месцы падправіць прыйдзецца. А пакуль што — можна малоць». У той жа дзень перад вечарам прыехалі першыя завознікі. І ён малоў цэлую ноч. Ужо недалёка было да дня, калі вярнуўся ён дадому. Работа ажывіла яго і аблягчыла яму душу. «Гадзін са дзве пасплю, а тады ўстану, што-небудзь зраблю каля хаты і зноў пайду». Марына ўстала, калі ён яшчэ спаў. Ціхом выйшла яна на двор, дзе цьмелі асеннія зоры і палавела неба на ўсходзе. Яна набрала лому, унесла ў хату, ціхом, каб не пабудзіць яго, пачала ўпіхаць лом у печ. Печны прыпек прыходзіўся ёй мала ніжэй плеч. Яна падставіла ўслончык, стала на яго і напакавала печ ломам. Выдзьмухала з жару агонь і падпаліла лом. Набрала ў гаршчок круп і прыставіла к агню варыць. Ён не спаў, усё гэта бачыў і думаў, што яна ўжо не дзіця. А калі ўстаў і пагладзіў яе па галаве і плячах, яна хапіла яго за локці і павісла на іх. «Зусім дзіця», — падумаў ён.

Таксама, як і ўчора, удваіх пайшлі яны ў млын. І яна не адыходзіла ад бацькі. Тое, што яна цяпер не адна, а з бацькам, вярнула да яе многа дзіцячага, што ў адзіноце пачало ўжо цьмець і губіцца. У роўным шуме вады і ў грукаце каменняў яны, гаворачы, крычалі адзін аднаму на вуха. І гэта забаўляла яе. Ён рысаваў ёй на сцяне вуглём або мелам літары, і так яна пачала вучыцца чытаць. І ўвесь час, дзень пры дні, яна была з ім разам каля млына. Яна яму расказвала, што на маладых дрэўцах у маладых Гальвасавых садах ужо з’яўляліся ў гэтым годзе першыя яблыкі. Яна бачыла, што гэта прыемна нейкім чынам узрушае яго, і сумысля гэта гаварыла. Так, незаўважна ёй самой і яму, да яе прыйшла сталасць, і ўсё сапраўды дзіцячае ўжо скончылася. «Я і сады гэтыя Гальвасу садзіў»,— сказаў ён, і яна адказала, што ёй маці і пра гэта расказвала. І чым больш праходзіла дзён, тым больш бачыў ён, што яна — гэта тая самая яго Галена, нябожчыца несвіжанка. Так яна ўвабрала ў сябе ўсё ад свае маці — і выгляд, і голас, і паставу, і многія рысы матчынай натуры пачыналі ўжо вызначаць яе душу.

Так прайшла восень таго года. Рэчка замёрзла позна. Ён узяўся за млынавы рамонт. І так прайшла зіма, прыйшла вясна, а пасля лета і восень дзевяцьсот семнаццатага года.

ІІІ

І раптам ён пачаў бачыць, што ўсё тое, што ён толькі для самога сябе таіў у душы, вядома ўсім. І ўсе так думаюць, як ён, і нават бачаць тое, чаго ён сам раней не мог як трэба абмысліць і сфармаваць у сваіх думках. Здавалася, што чым больш праходзіць часу ад дня яе смерці, тым ясней яе памятаюць і тым больш пра яе гавораць. І вось толькі цяпер выраўняўся і ачысціўся ад успышак разгубленасці і беспараднасці смутак па ёй. Цяпер ён ведаў: гэта ўжо назаўсёды. Што было — тое было, і мінулага не вернеш. Дакоры яго сумлення за няўдалую практыку на няўдзячнай зямлі пройдуць, іх з'есць час, гэты найлепшы доктар. А смутак па ёй астанецца і памрэ толькі разам з ім самім. І тым большае, ужо асмысленае стала яго замілаванне да Марыны. Гэта стала яго мэтай — жыць дзеля яе. Перад яго вачыма — Марына ўвабрала ў сябе ўсё тое слаўнае і вялікае сваёй неабходнасцю сярод людзей, што было ў яе, і пра гэта ўсе навокал гаварылі. Гаварылі, што Марына, як кропля вады на кроплю, падобна на нябожчыцу сваю маці і што хоць яна яшчэ і недарослая — ужо відно, што ў яе матчына натура. І руплівы ў сваіх малых справах і рухавы ў рабоце Максім Астаповіч, за якім і цяпер трымалася мянушка «салдат», пачынаў сумаваць, калі доўга не бачыў свае Марыны, і з радасцю слухаў, што гаварылі пра яе і яе маці. Жывому стварэнню і чалавеку каб жыць, трэба есці і спаць. Яму яшчэ трэба было заўсёды бачыць пры сабе сваю Марыну. Яна стала яго прагай вечна старацца і дбаць. І пакрысе гады пачалі класці сваю пячаць на яго аблічча. Быццам бы ён стаў павальнейшы. Ён лысеў з ілба. Ён пакінуў падстрыгаць вусы, і яны адраслі ў яго ўніз. Цяпер ён здаваўся вышэйшы ростам, як раней. Ён больш цяпер курыў і ад тытуню пакашліваў. Сапраўды-такі ён рабіўся павальнейшы і ў хадзе, і ў слове. Раней ён не меў сталых прывычак. Усё тады ішлося так, што не маглі яны ў яго ўсталявацца. Цяпер ён бачыў, што жыццё пайшло раўней, і, можа, нават скора льга будзе ўбачыць, як яно ўсё будзе праходзіць. У яго пачалі заўважаць сталыя прывычкі.

Увесну тысяча дзевяцьсот васемнаццатага года ён пачаў будавацца. Гэта быў час асаблівых яснот у яго душы. Ён быццам маліўся перад усім шырокім светам — не малітвай залежнасці перад невядомай помслівай сілай, а захапленнем сваім. З такім выглядам ён кожны дзень, яшчэ нацямку, ішоў сцежкаю, праходзіў масток ля млына, пераходзіў лясную граду, пасля ўпоперак Нясвіжскі гасцінец і прыходзіў на тое месца. Што гэта было за месца! У гэты ранні час сонца яшчэ не відно было, толькі адны жаваранкі бачылі яго звысоку. Ціхае поле, аблямованае з двух бакоў лесам, быццам драмала яшчэ. На гасцінцы маўчалі бярозы, злеглы пад расой пыл яшчэ не паднімаўся з-пад ног. У далечыні на захад зводдалеку стаялі перад вокам дрэвы, вялікія, купчастыя. За імі адгэтуль заходзіць сонца, тады яны здаюцца чорныя. Цяпер над імі вісіць найтанчэйшая смуга, і ўсё там павявае вялікім спакоем. Здаецца, там лечацца раны чалавечай душы. Здаецца, тут усё існуе на вялікую радасць. Пах вільготнай зямлі, зяленіва польнага сцябла, жоўтая лагоднасць прыгрэтага сонцам малачайніку, духмянасць прэлага моху з лесу, прасвет неба паміж хвояў, птушка над дрэвам, родныя магілы на блізкім могільніку — і смутак, і радасць! Благаславенне табе і ўся душа табе, мясціна, дзе радзіўся і вырас чалавек. Вось што жыло ў душы і сэрцы гэтага чалавека ў гэтыя хвіліны, калі ён у гэты ціхі час дня аставаўся адзін на гэтым выбраным ім для забудоўлі месцы. Можна сказаць, што з гэтых часоў ён упершыню пачаў думаць пра родныя мясціны і адчуваць вялікае хараство іх. Раней яго заўсёды цягнула сюды, але не да таго яму было, каб спыніцца надоўга думкай на гэтым.

Тут ужо ляжала вывезенае з Гальвасавага лесу і апілованае дрэва. Адзін смольны пах свежых дошак мог кожную хвіліну ўсхваляваць яго. Каб тут была цяпер пры ім яна! Часамі ён клаў сякеру, выпростваўся і так стаяў, аддаючыся страшным, як беспрасветны прыгнёт, думкам аб ёй, аб яе цеснай магіле. Пасля, быццам што ўспомніўшы, шпарка браў сякеру, і стук яе аддаваўся рэхам у блізкім лесе. Дзеля будучыні! Дзеля Марыны! Пачынала ўсходзіць сонца. Нясвіжскі гасцінец ужо ляжаў у золаце, і ўсё чуўся стук яго сякеры. І тут прыходзіў яго памагаты — высокі, з шырокім тварам Кірыла Вялічка. Яны згаварыліся паміж сабою будавацца разам: спачатку пабудаваць хату аднаму, пасля другому. Дрэва яны спусцілі і вывезлі скора — Гальвасаў лес быў тут жа, пад бокам. Гальваса ўжо і слыху не было. Мясціна ж гэтая на забудоўлю падабалася не толькі ім, а і ўсім іншым, хто не меў тут або хат, або добрых пляцоў. Хто раней ліпеў тут, як у падсуседзях, або проста быў кутнікам па чужых людзях, ці парабкам у Гальваса, ці душыўся ў трухлявай хацінцы, — усе выйшлі сюды, і ўздоўж гасцінца пачала вырастаць новая вуліца.

Кірыла Вялічка быў з самай свае маладосці і дагэтуль кавалём у Гальвасавым маёнтку. Родам ён быў не тутэйшы, хоць зблізку, але з мясцовасці крыху іншай, як тут. Ён быў недзе з-пад Семежава і тамашнім дыялектам усё жыццё гаварыў і тут. Ён гаварыў — «выспаўса», «наеўса». Натуры ён быў заядлай і ўпартай. З першага погляду ён здаваўся медзведзяватым і мала паваротлівым, але пасля ўражанне гэтае сплывала зусім. За Максіма Астаповіча ён быў старэйшы год на шэсць. Астаповіч ажаніўся пазней за яго, да таго часу ў Вялічкі памерла ўжо пяцігадовая дачка. І вось з ім здарылася прыгода, якая паклала пэўным чынам след на яго душу, і каб хто наглядальны сачыў за ім, то мог бы заўважыць, што з некаторага часу гэты чалавек не тое што апанураў, а пачаў упадаць у нейкую як бы задумёнасць. Быццам бы ён стараўся штосьці пазнаць сваімі думкамі або пазнаў ужо раней невядомае нязвыклае яму. Пасля нават пайшлі здогадкі, і нават гаварыць пра гэта пачалі, ад людзей не ўхаваеш нават самыя патаемныя свае думкі, людзі, калі не ўбачаць, то здагадаюцца. Расказвалі, што Кірыла Вялічка любіў несвіжанку і многа год насіў у сабе гэтае пакутнае яму пачуццё. Але як сталы чалавек, з жонкай і дзецьмі, ён душыў яго ў сабе і нават самому сабе баяўся прызнацца ў ім. Было б вельмі дзіўна, каб тут было што іншае з гэтым чалавекам, які шмат каму, бадай што ўсім, здаваўся на месцы толькі пры кавадле, быў як бы няскладны, як віламі скіданы. Да таго ж у яго яшчэ быў падвярод у назе, а можа, што іншае. І пакуль вылечыўся, не мог насіць ботаў, халява церла яму хворую нагу. Ён за гэты час прывык да чаравік і з прывычкі ў гамашах заўсёды хадзіў. У кузні ён паварочваўся ў адмысловых шарачковых портках, вузкіх і кароткіх, яны не даходзілі да чаравік, і пры кожным узмаху молатам былі відны споднікі, упушчаныя ў гамашы. Гэты чалавек мог думаць аб усім на свеце, але, здавалася, толькі не аб зграбнасці свае адзежы. Вядома, у працы з цямна да цямна не да гэтага было. Гаварылі, што аднойчы нейкаму свайму сябру ён, ці то выпіўшы, ці то пад непатрэбны настрой, прызнаўся, што любіць несвіжанку, але прасіў таго на прамілы бог тут жа забыцца на гэта і ніколі не ўспамінаць. Але яго сябар, як відаць, расказаў гэта камусьці трэцяму, таксама на прамілы бог просячы маўчаць. Той жа трэці пад страшным сакрэтам перадаў чацвёртаму. Трэба з павагай думаць пра Кірылу Вялічку: калі Астаповіч прывёў сюды несвіжанку, яна адразу ўпала яму ў вока, але ён усімі сіламі стараўся ніколі не спатыкацца з ёю, каб лягчэй гнаць з сябе сваю трывогу. За гады ні разу сумысля ён не падышоў да яе і ні разу не сказаў ёй нічога такога, і яна нічога не ведала і нават не здагадвалася. Тым лягчэй было яму прыйсці да яе, калі яна ляжала хворая адна ў хаце з сваёю малой Марынай. Яна ўжо ведала, што памрэ, і паскардзілася яму на гэта. Але раптам, ад удзячнасці да яго ўвагі, зрабіла выгляд, што ёй робіцца лягчэй. Пасля ён пра гэта здагадаўся, і — у якой вялікасці яна раптам назаўсёды паўстала перад ім! Раней ён толькі любіў яе, цяпер ведаў, за што любіў. Можна сказаць з упэўненасцю, што гэта ён першы прычыніўся да таго, што вобраз яе вырысоўваўся перад усімі, як незвычайны. Ён распараджаўся яе пахаваннем, і так выйшла, што хаваць яе сышліся ўсе навакольныя. І першыя дні пасля гэтага ён пры сваёй кузні гаварыў з людзьмі пра яе і так, што ўсе раптам убачылі, які залаты чалавек сышоў у магілу. Ён пасля не спускаў з вока Марыну, час-часам заходзіў да яе, прывёз ёй на зіму дроў, але забраць к сабе ніяк не мог — сам ён ужо стаў кутнікам — жыў па чужых кутах і выбудаваў сабе ўласную кузню на самым гасцінцы. Справа была такая, што ў першы год вайны ён нешта заеўся з Гальвасавым аканомам і вылаяў яго апошнімі словамі, нават расказвалі, што прыгразіў перацягнуць яго цераз спіну жалезным прутам, які якраз быў тут у кузні напашэве; у той жа дзень аканом выгнаў яго вон і з кузні, і з афіцыны, і ён пачаў шукаць іншай рады. У гэтым глухім кутку каля яго кузні збіраліся часта — і каму трэба было, і каму не трэба. Каму выдаралася вольная часіна, ішоў да кузні пацерціся каля людзей і закурыць з горна, каб не псаваць дома запалкі. Калі Астаповіч вярнуўся з вайны, Вялічка з лёгкім сэрцам спаткаўся з ім і быў рад ранейшай сваёй вытрыманасці. Яму здавалася, што мае сказаць Астаповічу нешта важнае і патрэбнае пра яго нябошчыцу жонку. Аднак жа сапраўды і не было таго выразнага, што яму хацелася сказаць. Гэта было проста яго пачуццё, але ж яно было і ў Астаповіча. І гэтыя двое людзей больш маўчалі, чым гаварылі паміж сабою.

Астаповіч ва ўсім хацеў знайсці, а часамі і выдумаць, добрае. Вялічка ж нават, калі і было тое добрае, мог пераменшыць яго, каб пасля не каяцца ў сваёй легкадумнасці. Ён больш паддаўся практыцы жыцця, як Астаповіч. Аднак жа яны абодва заўсёды біліся як рыба аб лёд, і тут непадабенства паміж імі было толькі ў тым, што Астаповіч лягчэй прымаў усё да душы. Гэты быў шчаслівы з малога. Калі на дзень было хлеба — гэтага даволі, каб не ныць лішне душой. Той жа заглядаць любіў далёка наперад. Вельмі можа быць, што такая, як думаў Вялічка, Астаповічава легкадумнасць усталявалася пасля вялікай і страшнай яго няўдачы з зямлёй, як бы там ні было, яны напоўніліся радаснай заўзятасцю ў новай справе, якая так шчасліва адкрылася перад імі. Да зімы васемнаццатага года хаты былі ўжо накрытыя дахам, толькі стаялі без дзвярэй і вокан. У пачатку зімы прыйшлі немцы, і адразу вярнуўся Гальвасаўскі аканом. Ён паклікаў усіх, хто забудаваўся з Гальвасавага лесу, і сказаў за лес заплаціць, а за самаўпраўства даць штраф. А хаты прыбраць з Гальвасавага поля. Плата і штраф былі такія, што людзі паспродвалі, хто меў, жывёлу і адзежу, пазаставаліся голыя. Астаповіч і Вялічка штраф і плату выплацілі, а хаты прыбіраць з Гальвасавага поля марудзілі. За гэта была новая грозьба, і к вясне гэтыя два забудоўнікі паразбіралі хаты і пасцягвалі бярвенне к дарозе. Як адышлі немцы, аканом знік без следу. Астаповіч і Вялічка з сумам і радасцю паглядзелі на мясціны, дзе стаялі хаты, і зноў пачалі перацягаць туды сваю будоўлю. Выявілася, аднак, што не ўсё ўжо бярвенне цэлае. Зноў прыйшлося спускаць хвоі. Але нічога не было цяжка, калі чалавек рабіў сабе на вечнасць. Зноў былі хаты накрыты дахам. Астаповіч быў майстар. На дзве хаты дзверы і шуфляды ёй парабіў сам, і вельмі шпарка. Сам ён клаў падлогу, сам зашкліў вокны і вымураваў печы. Увабралася ў сілу і праходзіла лета дзевятнаццатага года. Самымі першымі днямі жнівеня месяца Астаповіч з сваёй Марынай перайшлі жыць у новую хату. Якая шчаслівая хвіліна! Каб жыва была яна, нябожчыца, гэтая радасць навек глынула б яе гора на той карчакаватай зямлі! Так думаў ён, несупынна гаворачы ўсё і гаворачы сваёй Марыне аб новай хаце, аб жыцці на далейшае, аб хвойным лесе, што пачынаўся бадай што пры самай хаце, аб грыбах на самай лясной сцежцы, аб полі, аб дрэвах. «Усе дрэвы на тутэйшых дарогах панасаджваў я! Цяпер мы пасадзім з табой дрэвы каля свае хаты! Усялякіх дрэў панасаджваем. І сад пасаджу — яблыні, ігрушы. Ты толькі паслухай, Марына! Ты неўзабаве вырасцеш, будзеш вялікая. А жыць на свеце чалавеку доўга. А колькі чалавеку трэба? Чалавек не можа спажыць больш таго, колькі можа. І на той свет у магілу за сабой не пацягнеш. Мы з табой, Марына, цяпер будзем жыць лепш за тое, як жыў раней Гальвас. Бо ў яго было горла шырокае. Ён пачаў быў бяднець, і ўсё яму на свеце чорна здалося. Каб гэта на сапраўднага чалавека, які мае залатыя рукі, — дык як тут бяднеў гэты Гальвас? Ён яшчэ чорт ведае колькі ўсяго мог бы аддаць людзям. Былі ў яго лясы, якіх ён і сам ніколі не бачыў. Але рукі ў яго былі мёртвыя, яны толькі былі яму на тое, каб насіць на іх пярсцёнкі. Цяпер у нас з табою ўсё, Марына, добра будзе».

Адным словам, гэты чалавек дасягнуў цяпер чагосьці нязвыклага яму раней. Цяпер ён сапраўды ўжо бачыў перад сабой ясныя далі, яны сталі блізкімі, ён даплыў ужо да іх берагоў. Калісьці раскарчованая ім зямля пры лесе зноў ужо зарасла, быццам тут ніколі каля яе не хадзіў чалавек і быццам яна не з’ела чалавечага жыцця. Ён цяпер туды ніколі не заглядваў, блізасць гэтага кутка прыгнечвала яго, калі ён заходзіў туды думкамі.

У канцы жнівеня, аднак жа, зноў вярнуўся Гальвасаў аканом, а дзён праз чатыры пасля яго і сам Гальвас. Прыйшла панская акупацыя. Можна сабе ўявіць, што стала з верным Гальвасу аканомам, які ўсё сваё жыццё добра пражыў тут і ўбачыў цяпер, што хаты з Гальвасавага лесу і на Гальвасавым полі зноў стаяць, быццам бы і нечапаныя. У васемнаццатым годзе яны былі расцягнуты па бярвенню, цяпер зноў стаяць, як паднятыя з мёртвых, новыя, чыстыя, яшчэ да дасканаласці не закончаныя. Аканом бачыў, што яго бадзянні быццам скончыліся навек, што нават і сам Гальвас вярнуўся сюды са спакойнай душой. І ён пайшоў на даклад да свайго пана. Гальвас на кожнае яго слова ківаў галавой, і назаўтра ён абышоў усе хаты — стукаў палкай у сцены і гаварыў са зларадствам, што сцены, як звон, і зроблены з самай добрай смольнай хвоі. І вось трэба, каб гэтыя хаты былі разабраны па бервяну, папілованы на дровы і — як хто сабе хоча, хоць саматугам — звезены ў маёнтак на апал. Максім Астаповіч у адзін момант зноў стаў тым ранейшым «салдатам» — нейк адразу скрывіў галаву набок, пачаў заікацца, заміргаў счырванелымі вачыма і пабег раіцца да Кірылы Вялічкі. Той маўчаў як зацяты. Нічога ад яго не пачуўшы цвёрдага, Астаповіч прыцемкам вярнуўся дадому і за ўвесь гэты страшны дзень быццам толькі ўпершыню ўбачыў сваю Марыну. Смутак ірвануў яму душу: ён убачыў яе пахудзелую за адзін дзень, напалоханую, і голас яе перарываўся, калі яна сказала:

— Ну што, тата, можа, і не будуць раскідаць нашай хаты?

— Я не ведаю, можа, і не будуць, — адказаў ён безнадзейным голасам.

«Дзе ж Марыніна будучыня? Што стала з ёю? І як яму цяпер жыць дзеля яе?» Гэтая думка заўладала ўсёй яго істотай. Назаўтра ён зноў пабег да Кірылы Вялічкі. І за гэты дзель той нічога выразнага не сказаў яму. На трэці дзень было тое самае. На чацвёрты дзень з’явіліся аканом і два паліцэйскія. Ён счарнеў тварам, калі яны сталі паабапал яго. І тут яго здзівіла Марына. Яна падбегла да аканома і, калоцячыся і дрыжучы, шпарка прагаварыла нейкім нязвыклым ёй раней голасам:

— Не чапайце тату, ён раскідае нашу хату!

Трэба думаць, што голас яе нейкім чынам уразіў аканома. Ён увесь павярнуўся да яе. Гэта нічога, што яна прасіла, і нічога, што ёю ўладаў дзіцячы спалох. Разам з тым у яе просьбе было нешта такое, што гаварыла: паспрабуй толькі зачапіць майго бацьку! Але, вядома, аканому не было гэта страшна. Вельмі можа быць, што яму нават і сорамна стала перад ёю. А можа, ён не хацеў быць несправядлівым.

— Добра, — сказаў ён да Астаповіча. — Ты цяпер пачынай жа разбіраць хату і пілаваць яе на дровы. А заўтра будзеш дастаўляць у маёнтак.

Ён палез на гару і павыбіваў шчыты. Быў вечар, і ён увайшоў у хату начаваць. Марына маўчала і не спала. У глыбокую ноч ён выйшаў. Свяціў месяц, і ўсё маўчала. Смутак душыў яго. Прабадзяўся ён па кутках каля хаты да дня. Зранку ён зняў з крукоў сенечныя дзверы і пайшоў да Вялічкі. Хата таго стаяла на замку. Апошнімі гадамі Вялічка аўдавеў і жыў з адным толькі сваім хлопцам. Ні бацькі, ні сына нідзе не было. Астаповіч патужыў сам сабе, што няма з кім параіцца, і прыйшоў дадому. Аканом праехаў конна паўз хату. «Правярае», — падумаў ён і зняў з крукоў хатнія дзверы. Прыйшоў вечар. Ён зноў пайшоў да Вялічкі і зноў убачыў на замку дзверы. Ён устрывожыўся і так дома заікаўся перад Марынай, што яна анічога не разабрала, што ён гаворыць. Прайшла ноч, і зноў прайшоў дзень, і зноў ноч. За гэты час ён ужо дастаў адну аконную раму і зняў вешала над сенечнымі дзвярыма на двары. А Вялічкі з хлопцам нідзе не было, і ніхто не чуў і не бачыў, дзе яны маглі знікнуць. А як пачаўся дзень, прыйшлі маёнткавыя чалавек шэсць з крукамі і сякерамі і расцяглі па бервяну хату і пачалі класці на параконныя кары. К вечару ад Астаповічавай і Вялічкавай хаты ўжо і следу не было. Не было ніякага следу і ад Вялічкі з яго сынам. Астаповіч з Марынай вярнуліся жыць у сваю старую хату, у тую трухліну з зямлёй на ямах заместа падлогі. У той жа самы дзень Марына сказала бацьку:

— Ты, тата, не бядуй. Я нанашу кашом гліны і выраўняю зямлю, і ў нас у хаце стане аздабней.

І сапраўды, яна зрабіла ўсё як мае быць, але Астаповіч як бы і не бачыў гэтага. Ён мала гаварыў з Марынай і сам-насам думаў. «Вось і скончана ўсё, — думаў ён, — я не жыву дзеля Марыны і нічога дзеля яе не зраблю на свеце. Як бы ні стараўся — нічога не будзе. Яна будзе жыць так, як прыйдзецца, а прыходзіцца заўсёды кепска. І я ўжо не патрэбен на свеце, не патрэбен і Марыне. Так, як тая страшная зямля з’ела яе, нябожчыцу, так Гальвас есць маю Марыну. Хіба толькі я патрэбен на тое, каб бачыць яе, каб глядзець на яе. Але гэта важней мне, чым ёй, і толькі дзеля сябе самога я жыву». І раптам ён адчуў у сто разоў большы, як калі, боль не бачыць яе. Ён глядзеў на яе цэлымі гадзінамі. І так прайшло дзён дзесяць. Ён пачаў пытацца, ці не бачыў дзе хто Кірылы Вялічкі, але ніхто нават і не чуў пра яго, і ўсе дзівіліся. Хоць бы хлопец яго дзе паказаўся. Некаторыя нават пачалі ўжо гаварыць, што ён з сынам сышоў далёка, бо тут яго нічога ўжо не трымае. Калі ў Астаповіча была тут старая хата, дык у таго і гэтага не было. І раптам пра яго пайшла ціхом гаворка. Нават не гаворка выразная, а здогадка. Аднойчы ўночы, бадай перад самым рассвітаннем, загарэлася самае большае Гальвасава гумно, усё напакаванае снапамі. Гумно згарэла вельмі шпарка. Не паспела ўзысці сонца, як пайшла ціхом гаворка, што падпальшчыка бачылі, як ён хацеў скрыцца за маладым садам. Гэта быў нехта высокі, але выразна пазнаць яго папацёмку нельга было. Бачыў яго вартавы і сам аканом, які ішоў паўз гумно з двума сабакамі на паляванне. Аканом пабег за ім і страляў у яго. За ім рынуліся і сабакі. Але падпальшчык, мусіць, паспеў перабрацца праз рэчку, бо сляды яго зніклі, сабакі ж доўга брахалі каля рэчкі і пасля прыбеглі назад. Расказвалі, што быццам бы нават была кроў на аеры на самым узбалочаным беразе рэчкі. Цікаўныя пабеглі глядзець, аднак жа ніякай крыві нідзе не ўбачылі. Праўда, якраз пайшоў дождж, і кроў магла змыцца. Якраз увесь той дзень быў дажджысты, на полі работы не было, і шмат хто аддаўся здогадкам і гаворцы. Гаварылі, што падпальшчык — гэта, напэўна, Кірыла Вялічка. Тым часам апаўдні прыехала жандармерыя, пачалі глядзець і распытваць. Ні на які след не напалі. Дождж ліў і ўдзень і ўночы. Часамі на момант прачышчалася, але хмары валакліся нізка, і дождж зноў пачынаў сеяць, як праз сіта. Раздажджылася надоўга. Пасля яшчэ адной ночы, гадзін за паўтары да дня, у акно Астаповічавай хаты нехта ціхом пастукаў. Нейкім сваім прадчуваннем Астаповіч чакаў гэтага стуку. Не пытаючыся і не падыходзячы да акна, ён выйшаў на двор і ўбачыў перад сабой Вялічкавага Уладзю. Яму было цяпер год чатырнаццаць. Ён заўсёды быў тонкі і худы, з нізка астрыжанай галавой і паводле сваіх год даволі рослы. Цяпер ён здаўся Астаповічу занадта ўжо нейкім высокім. Праўда, цёмна было і неба хмурнае, так што хлапцова постаць вельмі невыразна відна была.

— Тата вас кліча, — сказаў Уладзя.

— А есці ў яго ёсць? — спытаў здагадлівы Астаповіч.

— Нічога няма.

— Пачакай, я зараз.

Ён убег у хату, вобмацкам напакаваў торбу хлебам, пабудзіў Марыну і пашаптаўся з ёю. Пасля следам за Уладзем пайшоў паціху. Ужо добра бралася на дзень, калі яны перайшлі тую карчакаватую дзялянку, мінулі поле суседняга пана, перайшлі праз ручаіну і доўга ішлі лесам. Уладзя вёў яго і ледзь пратаптанымі сцежкамі, і глухой гушчырнёй. Зноў выбіваліся на сцежку, зноў браліся воўчымі логавамі, прыгінаючыся і правальваючыся ў падножнай трухліне. Нарэшце прыйшлі. Тут было змрочна і ціха. Запозненая дажджавая кропля часамі гучна падала з дрэва на лісток якога-небудзь нізкарослага куста. Кірыла Вялічка ў рудой вопратцы з самаробнага сукна ляжаў увесь мокры. Вопратка была расшпіленая, і рубашка пад ёю расхрыстаная. З-пад яе відно было, як грудзі яго туга перавязаны ручніком.

— Прастрэліў мне грудзі аканом, — прагаварыў ён сухім хрыпатым голасам. — Ці згарэла хаця гумно?

— Згарэла, — адказаў Астаповіч.

— Дачакаўся Гальвас, яшчэ не таго дачакаецца. А ці шукаюць падпальшчыка, а ці аціхла ўсё?

— Шукаюць і пра цябе гавораць.

— От бачыш, добра, што я не вытыкаўся. А як ты, браце, маешся?

— Што пра мяне пытаць!

— Максім, калі будзе што са мною — не адступіся ад майго Уладзі, як бы я табе і прыпаручыў яго. Выгадуй яго і навучы яго, што сам ведаеш. У цябе залатыя рукі, няхай і ён будзе рамеснікам добрым. Ён стаіць напроці веку.

— Ты не думай пра гэта, — сказаў Астаповіч, страшэнна заікаючыся.

Кірыла паспрабаваў жаваць хлеб і пакінуў.

— Каб, здэцца, прачысціла на небе ды каб сонца, то я абсох бы можа.

— Дык я мог бы табе сухую адзежу прынесці.

— Ну, Уладзя не здагадаўся сказаць.

У той дзень неба і сапраўды прачысцілася і сапраўды высвеціла сонца. Адзежа на Кірылу правяла і прасохла, але Астаповіч прынёс яму бялізну і сухую вопратку. Кожны вечар або перад днём ён прыходзіў сюды, і ў грудзях яго быццам бы рваліся скулы. І якой мілай і слаўнай была яму цяпер семежаўская, ці лешанская, ці вызнянская вымова, з якой ён раней часамі пасміхваўся. Кірылаў голас, аднак жа, пачаў слабець ужо на другі дзень, а на чацвёрты дзень ён апошні раз пошапкам пагаварыў з Максімам.

— Няхай бы Марына прыйшла, — шаптаў ён. — Я хоць паглядзеў бы на яе. Яна як жывая маці. А яна, твая несвіжанка, была — абыдзі вялік-свет і такой не знойдзеш.

Ён прагнуў убачыць Марыну, і Максім выразна бачыў гэта.

— Дзядзька Кірыла ўмірае, — сказаў ён дома Марыне, — пойдзем к яму.

І дзіўна было: Марына гэтую навіну спаткала, як вядомую ёй. Здавалася, што яна вучылася нічому ўжо на свеце не дзівіцца. Уся справа ўжо вырысоўвалася перад ёю ва ўсёй сваёй жорсткай праўдзе. З бацькавай ціхай гаворкі яна здагадалася, што ніхто пра ўсё гэта не ведае і ведаць не павінен. І што трэба ісці ўночы.

— Страшна,— сказала яна па-дзіцячаму.

— Прывыкай, дачушка, да ўсяго на свеце, — адказаў бацька. Гэтага ён ёй раней ніколі не сказаў бы. Ён думаў раней, што, жывучы толькі дзеля яе адной, ён скрые ад яе горач свету і яна вырасце без страшных трывог. Цяпер ён бачыў, што так не ідзецца чалавеку і што яна сама, без яго, пойдзе праз увесь цяжар, што называецца «жыць».

Пад канец ночы яны пайшлі. За лесам ужо ўсходзіла сонца, а тут толькі світала. Але Кірыла відзён быў добра. Ён ужо не пазнаў ні Марыны, ні Максіма. Позірк яго вяла хадзіў па хвойным стволлі, і неўзабаве вочы яго сцьмелі і ён сканаў. Гэта была ўжо другая смерць, якую на сваім малым вяку бачыла Марына. Уладзя стаяў пры мёртвым бацьку, і твар яго несупынна перасмыкваўся нейкім адным шпаркім рухам. Здавалася, ён задыхаўся. Вочы яго ад бессані і ўзбуджанасці былі чырвоныя, і голас перарываўся.

— Бацька гаварыў, каб я, колькі будут жыць, каб не дараваў і ні Гальвасу, і ні аканому, і нікому. І калі хто калі ўзніме на мяне руку, каб я адсек гэтую руку... Я заб'ю Гальваса! — шпарка выгаварыў ён і з адчаем зварухнуў плячыма, вострымі, худымі, дзіцячымі.

Ужо відно было, што нейкія намеры точаць яго думку і ад іх няма яму ніякага іншага прасвятлення. Ён не мог сядзець і ўсё стаяў над бацькам. Астаповіч з Марынай вярнуліся дадому. Марына села на зямлі на ўваходзе ў двор з дарогі, каб сказаць кожнаму, хто будзе ісці, што бацькі няма дома, а ён замкнуўся ў хаце і пачаў рабіць труну. Уночы ён паклаў у труну чыстую кашулю, абвязаў труну вяроўкай, каб прыстроіць сабе на плечы. Марына пайшла за ім і часам падтрымлівала рукамі труну. Так прыйшлі яны к таму месцу і там з Уладзем выкапалі магілу. У вялікім маўчанні яны пераадзелі нябожчыка ў белую кашулю і пахавалі. Сонца даўно ўжо рушыла з поўдня, калі магілу засыпалі. Ясны, сухі і ціхі стаяў дзень. Максім павёў Марыну дадому, і яму здавалася, што ўсё ў яго грудзях парвана і пакалечана. Поцемкам прыйшоў і Уладзя. Спаць ён не лажыўся, нічога не гаварыў, і ўзбуджанне яго не зменшвалася.

— Мне бацька цябе прыпаручыў, — сказаў Астаповіч.

— Мала што, але я пайду. Я вярнуся! Дзядзька, я вярнуся!

— А куды ты пойдзеш?

— Я пайду пад Слуцак, у той бок. Там недзе татаў брат.

— А што там рабіць будзеш?

Выразнага ж адказу ад Уладзі ні Астаповіч, ні Марына не пачулі. Яны толькі бачылі, што Уладзя або нешта ведае, або пра нешта здагадваецца. І відно было, што ім заўладала адна думка, ад якой яго не адарве ніякая сіла. Схуднелы, ціхі, цяпер ужо занадта сталы, ён перабыў у хаце за поўнач і раптам, напроці ночы, выйшаў у нейкую сваю дарогу. Ён нават не развітаўся, і Астаповіч выбег за ім следам. Дарэмна ён угаворваў яго пачакаць хоць да дня і сказаць, куды ён ідзе. Той і сам выразна сказаць не мог. Марына стаяла сярод цёмнай дарогі напроці свае хаты, перажываючы тую грань свайго жыцця, калі нейкія вялікія справы, роўныя чалавечаму лёсу, кранулі яе і адкрылі перад яе маладой душой свае таямніцы. Яна стаяла босая, насцярожаная, чулая да ўсяго на свеце і да цішыні гэтай ночы.

— Пайшоў, — сказаў ёй бацька, варочаючыся з дарогі.

Да самага дня яны не спалі і сядзелі ціхом. Астаповіч думаў, што яму трэба не сядзець так, а некуды ісці, нешта недзе рабіць, і ўпершыню ён так сказаў Марыне:

— Што ж цяпер мне рабіць, Марына?

— Будзе відно, што рабіць, — адказала яна так, што ён жахнуўся тону яе слоў і хапіўся рукою за яе гарачы лоб, быццам кінуўся праверыць — а ці няма на гэтым ілбе маршчыны старасці. «Вось і прайшло яе маленства, і ніколі яно ўжо да яе не вернецца», — думаў ён і быццам піў страшны горач.

Пра Уладзю Вялічку не дайшлі аніякія чуткі. І над душой Максіма Астаповіча пачала панаваць ні з чым не параўнаная нянавісць. Раней яго сэрца было запоўнена толькі замілаваннем. Цяпер супроцьлеглае яму пачуццё заняло ў сэрцы вялікае месца.

Прайшло тыдняў тры, і ўжо гаворка паміж людзей аб дзіўным знікненні Кірылы Вялічкі і яго сына пачала заціхаць. Нават і следства аб пажары не мела ўжо ніякага ходу — ніякіх канцоў не знайсці было. Максім Астаповіч нудзеў сваёй душой і аднойчы сам-насам спаткаўся з Ксавэрам Блецькам. Блецька араў у сябе на полі параконным плугам, Астаповіч ішоў палявой дарогай.

— Пачакай, Максім, — гукнуў Блецька. — Я перадыхну, і пагаворым... Я хвалю Кірылу, што ён спаліў Гальвасава гумно. Шкада, што ён усяго яго не спаліў. І ты маладзец, што памог яму. У той час я глядзеў, як Кірыла ішоў паўз гумно. Колькі Гальвас папаздзекаваўся некалі з мяне, як я служыў у яго, і колькі, бывала, каштавала грошай і здароўя дастаць у гэтага магната зямлі! Я яго сам сцёр бы са свету. Гэта Кірылава магіла ў лесе? Гэта ты да яго хадзіў тыя дні ў лес? Мне ўсё відно было з майго саду. Не бойся, я маўчаць буду праз усё жыццё, як магіла, як рыба! І ты маўчы перада мной і перад усім светам. Глядзі, каб спакойна было жыць... Ты мне нічога не гавары, не гавары і не апраўдвайся. Маўчы. Але ж і надвор’е добрае стала! Уночы сёння раса ляжала — дык як зерне скрозь рассыпана.

Максім Астаповіч у страшным здзіўленні глядзеў, як Блецька аддаляўся ад яго палявой баразной, угнуўшы над плугам плечы ў сваю непадпяразаную мультановую рубашку, пануры сам у сабе, адзінокі, цягавіты, упарты і страшны цяпер. «Ён можа згубіць мяне і Марыну. І ўсё можа згубіць яе. І не магу я нічога зрабіць, каб жыць дзеля яе толькі адной. Яна сама павінна ўваходзіць у сваю дарогу. І дзе там паварочваецца цяпер Уладзя? Вось ужо колькі разоў спрабаваў дайсці да сваіх жаданняў, і — тая праклятая зямля жыць не дала, і — новаю хатаю ў пакоях Гальваса грэюць, і Кірылы жывога няма!» Ён вярнуўся дадому, і яму захацелася пацалаваць Марыніны ногі. Ён гладзіў яе па галаве, і з такой сілай, як перажываецца кашмар, ён адчуваў пах яе валасоў — густых і туга заплеценых у дзве кароткія касы. «Яна ўжо не дзіця, і маленства яе ніколі больш не вернецца!»

IV

І вось зноў усё пачалося спачатку. Зноў прыйшоў благаславенны час. Гальвасы навечна выехалі адсюль. Максім Астаповіч, непадатлівы стоме, зноў узяўся за клопат. Як быццам бы нічога раней і не перажывалася. Павольна і цягавіта, саломіна к саломіне, ён зноў складаў сабе аселішча. Хто памятае яго з тых часоў, расказваюць цяпер, што ён, аднак жа, адразу нейк пачаў выдавацца як бы раптоўна пастарэлым. Бадай што зусім палысела яго галава і пасівелі вусы. І рух яго стаў павальнейшы. Можна было падумаць, што ён не спяшаецца і не прагне, як раней, хутчэй давесці да поўнага ладу сваю дамоўку, а мае асалоду ў самім працэсе яе забудавання. Можа, наперадзе зноў стаіць страшны лёс і зноў з’явіцца хто-небудзь няпрошаны і злы разбураць яе. Можа, у думках ён і не заходзіў так далёка, аднак жа, можна гэта сказаць з упэўненасцю, сапраўды-такі аддаваўся вялікаму шчасцю ўзводзіць на пустым месцы новыя сцены.

Месца ён узяў тое самае, з таго самага лесу ўзяў і дрэва. Але і лета, і восень, і зіма не былі тым часам, калі ўсё дайшло да свайго завяршэння. Павольна вырасталі сцены, павольна клаўся дах з гонты. Прайшла зіма, вясна, і канчалася лета, калі ён уставіў дзверы і аконныя рамы. Падлога клалася яшчэ цераз адну зіму. Вырастала Марына. Пышныя валасы яе не месціліся пад улюбёнай яе стракатай хусцінкай. Яна заплятала іх туга ў косы і закручвала іх пад шпількі і грабянец. Першая маладосць пачала згладжваць у яе з памяці ранейшую яе дзіцячую адзіноту, і ўсё больш і больш рабілася яна падобнай на сваю нябожчыцу маці. Усё мінулае не прайшло без следу, і ў душы яе жыло больш, чым выяўлялася праз словы, і думкі яе месцілі ў сабе многа. Яна вельмі добра бачыла, што бацька яе змяніўся. Перш за ўсё ён стаў больш разважлівы і нейкі занадта ўжо сталы. Раней ён заўсёды гатоў быў у яе малой шукаць падтрымкі і парады, цяпер глядзеў на яе, як на сваё дзіця, якому трэба дагадзіць у меру свайго вялікага замілавання да яго. Яна бачыла, што ён сам усё ведае, але раіцца з ёю, каб зрабіць ёй прыемнасць. І яна, з вялікай пашанай, прымала гэта, як родны дар. Так аднойчы, калі ўжо можна было пераходзіць у новы дом, ён сказаў ёй:

— Я думаю, што тут трэба панасаджваць дрэў. З гэтага боку дома будуць расці клёны, бярозы і ясені, а з таго боку будзе сад. Як ты думаеш?

— Гэта будзе вельмі добра, — адказала яна.

— От бачыш. Я пра гэта з самага пачатку думаў.

— І я думала. Заўсёды ты садзіў сады і дрэвы і не меў права дакрануцца да іх.

— Ты так думала?

— Ты мне сам пра гэта некалі гаварыў, — пачырванела яна.

Праз некалькі дзён ён пасадзіў каля дома маладыя дрэўцы і вылічыў, колькі яблынь і ігруш можна пасадзіць з паўднёвага боку. Таксама як некалі несвіжанка памагала яму садзіць Гальвасаў сад, так цяпер Марына памагала яму. І яму здавалася, што сляды Марыніных рук назаўсёды асталіся на кары гэтых маладых дрэў, быццам яна благаславіла іх на вялікі рост і доўгі век.

З некаторага часу яму прыйшлося мала аддавацца сваёй не скончанай яшчэ дамоўцы. Людзі скрозь будаваліся, абсаджваліся, абглядаліся. І яго пачалі браць нарасхват. Пачалі скрозь садзіць сады, узводзіць новыя сцены, і здавалася, што ён сваёй спрактыкаванай рукой дае ўсяму парадак. Марына даводзіла да ладу свой дом. Хоць двор яшчэ і не быў абгароджаны, яна вычысціла і прыбрала яго. Вясной і ў пачатку лета яна капала зямлю каля маладых дрэў і за домам, і там ужо зазелянеў агарод. Цвілі браткі, і купчасціўся кракос. Убіраліся к восені ў сілу сцеблаватыя флёксы і вяргіні.

У гэты час усюды ішла гаворка, што Адам Блецька, пасля забойства брата, недзе тут поблізу туляецца па лясах і глухіх закутках. Быў ясны дзень, калі Марына адна, як і заўсёды цяпер, гаспадарыла дома. І вось тады яна ўбачыла, як Адам Блецька стаяў перад ёю з мехам, напакаваным шынкамі і кілбасамі. Уздрыгануўшыся, яна пабегла ад свайго дома і праз некалькі хвілін бачыла, як ён знікаў недзе ў прылесных зарасніках. Увечары Ксавэр Блецька шпарка ішоў паўз дом Максіма Астаповіча. Дарога да яго дома ляжала якраз тут. Ён прайшоў ужо далей, але раптам азірнуўся і ўбачыў на двары Максіма Астаповіча. Шпарка ён вярнуўся назад, і здавалася — шукае людскога спачування. Ён быў сумны, пануры, бесперастанку курыў.

— От няшчасце мяне спасцігла, от гора мяне душыць, — сказаў ён і змоўк, як магіла.

— Сёння Марына твайго Адама бачыла, — адказаў Максім Астаповіч. — Ён тут праходзіў.

Ксавэр Блецька ўздрыгануўся, ускінуў твар угару, выплюнуў недакурак.

— Ён яшчэ ўсё тут поблізу ходзіць?

І зноў ён стаў маўклівым, і здавалася, што гэта недатлелы вугаль на вогнішчы, дзе нядаўна яшчэ шугаў агонь, а цяпер вецер размятае схаладнелы попел.

Максім Астаповіч назаўсёды пакінуў у памяці гэты момант. Яму было ясна, што і сапраўды вялікае гора спасцігла Ксавэра Блецьку. Астаповіч змалку і дагэтуль быў чалавек мяккі і падатлівы чужому слову. І, можа, што іншае, а судзіць каго-небудзь — ніколі не было ў яго натуры. І ён нічога дрэннага пра Блецьку цяпер не думаў. Больш таго, ён вельмі многа ў наступныя дні думаў пра тое, што Блецька нейкім чынам падгледзеў быў і нікому не сказаў аб Кірылавай смерці ў лесе.

Марына ж доўга не магла забыцца на дзікі позірк Адама Блецькі, калі ён, стоячы з мехам, еў яе вачыма. Гэты позірк мучыў. Ён і раней, часта, пры кожным спатканні так глядзеў на яе. І толькі цяпер яна заўважыла і зразумела гэта.

Чым больш праходзіла часу, тым больш усё ўраўнаважвалася. Час — найлепшы доктар чалавеку ў маладыя годы. Кожны пражыты дзень згладжваў з яе душы карціны перажытага і пражытага. Усё праходзіла і толькі незаўважна адкладалася дзесьці ў самых глыбокіх нетрах яе душы. Яно магло калі-небудзь з страшнай сілай выбухнуць на паверхню, але цяпер не трывожыла яе першай маладосці. Маладосць яе расцвітала з кожным месяцам. І так прыйшла пара яе новым імкненням і трывогам.

Наглядальныя ў жыцці натуры, якія бачаць і заўважаюць усё і любяць успамінаць, расказваюць цяпер, што ў тыя часы, калі Марына стаяла на парозе свайго юнацтва, яна ўжо зусім дайшла да падабенства да свае маці. Матчыны рысы, што ў маленстве толькі вызначаліся і прымушалі ўспамінаць нябожчыцу несвіжанку, цяпер зусім развіліся і расцвілі. Бацьку гэта цяжка было заўважыць, ён бачыў сваю Марыну кожны дзень, заўсёды. Людзі ж пра гэта скрозь гаварылі, і ён пра гэта ведаў. Але калі раней, калі ён быў замкнуты сам у сабе, ён перажыў бы гэта, можа быць, нават з хваравітай прыўзнятасцю, то цяпер гэта найбольш сцвярджалася ў яго думках як факт: жыццё выцягнула яго з самога сябе. Ён ніколі ўжо не аставаўся адзін з сваімі думкамі, і яго новы дом не аставаўся адзін на новым месцы. Здавалася, што ён вельмі мала астаецца цяпер сам з сабою, таксама як і скрозь далей за яго домам сталі будынкі са смольнай хвоі і поле пакінула быць пустым. Можа, гадоў тры прайшло, і тут незаўважна з’явіліся на свет дзве вуліцы, і да гэтага месца пачаў даходзіць кожны дзень здалёку аўтобус. Ён рабіў рэйсы праз многа мястэчак і некалькі дробных гарадкоў. Тут аўтобус стаяў некалькі гадзін і адыходзіў назад, забіраючы ў кожным мястэчку і па дарозе пасажыраў. І чым больш праходзіла месяцаў, тым больш ажываў гэты куток. І канца не было відно новай усё і новай заклапочанасці Максіма Астаповіча. Былы Гальвасаўскі млын пашырыўся па чатыры колы, і гэта рабіў Максім Астаповіч. Пры самай дарозе вырас будынак паштова-тэлеграфнай канторы і сельсавета, і яго будаваў Максім Астаповіч. Ён сам выбраў месца і для школы — па другі бок дарогі, пры самым лесе, так што хвоі ўзнімаліся над дахам. Увосень скрозь пахлі смалой новыя сцены, з лесу цягнула грыбной духмянасцю, дзятлы дзяўблі кару сухіх дрэў, збіраліся ў вырай буслы, на высокім сцябле ўзнімаўся к стомленаму за лета сонцу жоўты тур і запозненая кветка малачайніку, жалуды даспявалі на дубах, чалавечую душу ўраўнаважвала цішыня прыроды, і — божа мой, як тут добра жыць, — думаў часта Марынін бацька. І ў гэтыя моманты прарываўся ў яго сум па без пары страчанай несвіжанцы. Час ішоў вельмі шпарка, і яму ўсё не было калі надоўга аддацца сваім думкам. Ён адчуваў сябе быццам бы так: калі-небудзь адкідаюся з работаю, сяду і доўга буду думаць аб маім жыцці, аб Марыне і аб ёй, нябожчыцы. І гэты час не прыходзіў. Усё варылася, ішло сваёй дарогай, зыначвалася, нанава ўсталёўвалася, і разам з усім і ён быў уцягнены ў гэты няспынны агульны працэс. Раслі нанава пасаджаныя дрэвы, пачала расці яшчэ трэцяя вуліца. Ужо зусім пакінулі гаварыць і ўспамінаць пра крывавую драму на Блецькавым хутары і пра Адама Блецьку. І Ксавэр Блецька адышоў ад зямлі і стаў тутэйшым кааператарам, і заўсёды быў лагодны з людзьмі, і ўсе гаварылі, што яго прысадзіла ўласнае гора. І кааперацыя была ў новым доме, які таксама выбудаваў Максім Астаповіч. І таксама незаўважна — саломіна к саломіне — да канца звілося яго з Марынай хатняе гняздо. Ужо зусім закончыўся дом, і аконныя шуфляды і шалёўка былі памаляваны, і ўсё было абгароджана, і скрозь панасаджаны дрэвы, і ўзяліся расці. Дрэвы, якія ён садзіў каля свайго дома і з кожнага лістка на якіх ён можа цешыцца. І Марына пачала прыгожа адзявацца і выбрала сабе сталую прычоску, якая так была ёй да твару. І калі яна адзявала плацце з вішнёвага аксаміту — як тонка гэты колер адценьваў самыя нават найтанчэйшыя рысы яе твару!

Гэта не прайшло многа год. Нават зусім мала прайшло часу. І калі ён задумваўся над усім гэтым працэсам — заўсёды страшны смутак аб нябожчыцы несвіжанцы рваў яму душу.

Да гэтага часу і належыць зварот у гэтыя мясціны Уладзіміра Вялічкі. Дагэтуль пра яго не чутно было, і ніхто не ведаў, які ён цяпер і дзе паварочваецца. Пайшоў ён адсюль дзіцем, і яго ўспаміналі толькі тады, калі гаварылі пра трагічную смерць яго бацькі. Для тутэйшых людзей гэта быў ужо новы, можна сказаць, невядомы чалавек.

V

Шмат хто з тых людзей, сярод якіх ён жыў дагэтуль, маглі думаць, што натура гэтая неспакойная і неўраўнаважаная, і доўга яна будзе кідацца па свеце, пакуль прыб’ецца да свайго берага. І трэба было далёка бачыць і глыбока адчуваць, каб зразумець, што тут можа адбыцца штосьці накшталт пералому, і, можа, нават раптоўнага, але ні ў якім разе не выпадковага. Можа, нават тут патрэбны былі падзеі, няхай сабе вузкія і асабістыя, толькі якія б увялі гэтую душу ў яе раўнавагу.

Ён пакінуў родныя мясціны бадай што яшчэ ў маленстве і пад вялікім уражаннем бацькавай смерці і ўсяго, што бацька гаварыў яму ў лясной адзіноце тым страшным сваім часам, калі ўміраў на голай зямлі. Найбольш за ўсё астаўся ў яго душы чысты заход халоднага сонца, калі яго апошняя ружовасць на адну хвіліну ўпала была з вышыні паміж хвойных вершалін на бацькаў твар. Яму здавалася, што бацька ў гэты момант забыўся на яго: такі ён быў маўклівы і так страшна глядзеў па асветленую сонцам кару блізкай хвоі. Ён ціха адышоўся, каб не трывожыць бацьку. У прагаліне паміж дрэў відно было неба. Яно меркла і з кожнай секундай здавалася глыбейшым. І ў яго дзіцячай душы жыло ўяўленне, што гэта ўвесь шырокі свет стаў перад ім, як незразумелая і жорсткая прастора, перад якой ён не мае ніякай сілы. Свет быў страшны і недаступны. Ён вярнуўся к бацьку, калі ўжо змрок вісеў паміж дрэў. Тады пачалася бацькава гаворка.

— Табе трэба будзе дзе-небудзь дзецца на свеце, — пачаў гаварыць бацька. — Ты ідзі ў Слуцак, там знойдзеш сваю цётку, маю стрыечную сястру. Раскажаш ёй усё і астанешся там. А пасля скончыцца вайна і нешта будзе. Старайся жыць. Але глядзі — не паддавайся крыўдзе. Памятай — ненавідзь Гальваса. Нават каб ён енчыў у пакуце і прасіўся — не спачувай яму, бо, выйшаўшы з бяды, ён усё роўна забудзе ласку. Ты яго ненавідзь не за маю смерць, а за яго самога. Жывучы — рабі ўсё сам і май натуру, каб не надакучаць нікому і каб ніхто ніколі не папракнуў цябе, што ты з чужога жывеш. Няхай лепш да цябе горнуцца людзі, як да чалавека, які здолен зрабіць што трэба. І барані цябе божа выносіць на сваім карку крыўду. Так як я зараз памру з вялікім неспакоем, што не магу ўстаць і расплаціцца з Гальвасам, так і ты будзь у неспакоі, калі пазнаеш на сабе гадаўскую крыўду. Чутно па людзях, што там, пад Слуцак, людзі па лясах туляюцца, дома не сядзяць. Я цяпер адумаўся, што мне трэба было пашукаць гэтых людзей, а не ўміраць тут сабе на боль і табе на пакуту.

І хто яго ведае, ці ён сапраўды што ведаў, ці выдумляў дзеля свае апошняй уцехі, але Уладзя слухаў аб нападах на паноў і на іхняе войска, аб людзях, якія ходзяць сабе па слуцкім рынку сярод усіх, і ніхто не ведае, што гэта той самы з лесу, які прыйшоў разведаць, што ў горадзе робіцца. Сынава ўяўленне дарысавала да канца тое, пра што толькі збольшага сказаў бацька. Калі ён выйшаў у сваю дарогу з хаты Максіма Астаповіча, перад ім ужо стаялі карціны таго, як ён прыстане да такіх людзей, і жывая праўда саступіла ў яго дзіцячай галаве месца казачным фантазіям. Несучы ў сабе сум па бацьку, ён выйшаў ад Максіма Астаповіча з лёгкім сэрцам і з самымі яснымі надзеямі. Ён дайшоў да Слуцка без злых і без добрых прыгод, і яму здавалася, што на дарозе выйдзе дзе-небудзь чалавек і скажа: «А ты да нас ідзеш, дык хадзем». Аднак жа ён нікога і нічога па дарозе не ўбачыў і ў Слуцку пачаў шукаць сваю цётку. Ён яе і сапраўды знайшоў, там, дзе казаў яму бацька. Гэта была адзінокая старая, сляпая на адно вока і заўсёды галодная. Уладзя пабыў у яе два дні, а пасля пайшоў цягацца па Слуцку цэлымі суткамі. Ён прывыкаў да гэтага брадзячага жыцця. Ужо ў гэты час у яго пачалося адчуванне, што ў родным кутку ён за сваімі плячыма нічога такога не пакінуў, да чаго яму трэба было б спяшацца. Нарэшце ён ужо цэлымі днямі не бываў дома, і цётцы гэта не ў галаве было.

Чым больш праходзіла часу, тым больш з яго памяці згладжвалася тое, што гаварыў перад смерцю бацька. Можна сказаць, што гэта быў у яго жыцці час абсалютнай волі, калі ён жыў толькі тым, як жывецца без аглядкі назад і наперад, волі, можа, нават пустой і яму непатрэбнай. Ён жыў гэтыя кароткія месяцы без сталых імкненняў і ў дзіцячым легкадумстве. Не адбылося ў гэты час у горадзе ніякага нават самага найдрабнейшага здарэння, сведкай чаго ён не быў бы. Усюды ён мог дапасці, усюды паспець, пакуль яго вочы не ўбачылі адну такую карціну, якая страсянула яго. У адзін дзень ён зыначыўся. Разам з натоўпам людзей ён бачыў смертную кару слуцкіх партызан. Ён нават разгледзеў твары салдат акупацыйнай арміі. Ён бачыў, як стары бацька аднаго маладога партызана белы як палатно і на твары з пячаццю жудаснага болю душы сам засыпаў магілу. Уладзя Вялічка калаціўся і душой, і целам, і раптам яго пачало цягнуць у родныя мясціны. Усё, пра што яму гаварыў бацька, адразу стала яму, як штосьці такое, пра што хіба толькі льга гаварыць, але бачыць яго нельга. Разам з тым ён добра ведаў, што няма к чаму яму там варочацца. Ён адчуваў нешта, падобнае да сораму, перад Максімам Астаповічам за тое, што не паслухаў яго і пайшоў у свет. Са страхам і са смуткам ён сядзеў цяпер заўсёды дома ў свае аднавокай цёткі. Але калі акупацыйная армія з баямі пачала адыходзіць, ён, аднак жа, не вытрымаў, каб наглядаць, як толькі мог, сапраўдную вайну. Аднойчы ён пабег глядзець месца нейкай баявой сутычкі разведчыкаў. Ён убачыў далёка-такі ад горада чатыры трупы акупацыйных салдат. Адзін з іх ляжаў, зарыўшыся тварам у зямлю. Навокал было вельмі ціха. З двума сваімі аднагодкамі ён не паспеў яшчэ абгледзець салдат, як раптам з раскапанага глінішча паказаўся перад ім чалавек. Нейкім інстынктам ён здагадаўся, што гэта якраз і ёсць адзін з тых, пра якіх гаварыў яму бацька.

— У Слуцку многа іх? — запытаў чалавек, паказваючы на мёртвага салдата.

Ён не мог адарваць вачэй ад гэтага казачнага чалавека.

— Многа.

— А не хлусіш?

— Каб я так жыў, што праўду кажу! — стукнуў ён сабе ў грудзі двума кулакамі.

Чалавек нічога не адказаў і стаў глядзець у бок горада. Ён не адрываў ад чалавека вачэй. І так ён прабыў тут да вечара. На заходзе сонца людзей прыйшло больш, і яны рушылі бліжэй да горада. Ён не адставаў ад іх. Усю ноч ён праседзеў з імі ў жыце на Навадворскім полі, а перад днём пачаўся бой. Ён быў пад сапраўднымі кулямі і бачыў, як чырвонаармейскія часці і партызаны ўваходзілі ў горад. Забыўшыся на ўсё, што калі-небудзь было ў яго душы, ён увайшоў у горад з свядомасцю героя і ў той жа дзень прыстаў да чырвонаармейскай часці. Ён нават не забег да цёткі развітацца і рушыў з часцю далей на захад. На трэці дзень ён мінуў родную мясціну, прайшоў ад яе ў баку за пяць кіламетраў і здалёк бачыў той лес, дзе нядаўна яшчэ пахаваў бацьку. Але ўжо не было яму калі аддавацца самому сабе. Па той бок Нясвіжа ён хадзіў у разведку, і так пачалося на доўгі час. Ён ужо ўмеў страляць, мучыўся ад таго, што не ўмее зацягвацца папяросай, але зацягваўся як толькі мог. І так ён прабыў з часцю да самага канца вайны. Ён быў у агульным клопаце, і час яго ішоў вельмі шпарка, і не было яму калі раздумваць над тым, што калі было ў яго жыцці. Натура яго даўно ўжо з вялікай прагнасцю ўбірала ў сябе ўсё навакольнае, але быццам бы і не фармавалася сама ў сабе і ў сваёй сталасці. Усё адкладалася ў ёй як у запас. У гэтыя часы яго душыў страшны сум. Ён пасля, успамінаючы гэты час, гаварыў, што не мог нідзе знайсці сабе месца. На паверхню душы выступіла тое, што ён калісьці ў зародку пакінуў у родным кутку, а ўзяў з сабою, як адыходзіў ад Астаповіча, толькі свае мары аб намалёваных уласным уяўленнем казачных карцінах. Ён бачыў, што ўсе едуць дадому і слова «дом» — гэта для іх усё тое, аб чым ён цяпер сумаваў і чаго не мае, бо там ёсць толькі бацькава магіла і прывязанасць душы і сэрца. Страшныя прыступы незразумелага сораму перад Астаповічам і Марынай мучылі яго цяпер. Гэта быў сорам ад таго, што ён цяпер павінен вярнуцца туды, да ўсяго таго, што так легкадумна калісьці пакінуў. А не вярнуцца туды ён ужо не мог, гэта ён сам ведаў. Разам з тым у ім прачнулася тая практыка простых працавітых людзей, якую ён пераймаў ад усіх навокал сябе з маленства і пра што сказаў яму, уміраючы, бацька: «Рабі ўсё сам і май натуру, каб не надакучаць нікому і каб ніхто ніколі не папракнуў цябе». Цяпер Астаповіч мае права і папракнуць яго, што ён гэтулькі часу немаведама дзе бадзяўся, а калі жыць прыйшлося — ён явіўся на тое, чаго раней адцураўся. Але яго ўжо туды цягло вялікай сілай. Калі ён быў ужо ў дарозе, карціны былога ўставалі перад ім, як той вялікі камень на дарозе, якога ніяк не скінеш убок. Калі ён пазнаў ужо роднае месца, яно ўявілася яму, як пункт, з якога толькі аднаго трэба глядзець на ўвесь свет, каб даць усяму ацэнку. І калі ён убачыў той самы лес — нават па колішняй бядзе засумавала цяпер яго душа. Але ён бачыў: усё мінулае астаецца жыць у душы толькі як мінуўшчына, а рух часу нястрымны. Бо ўжо і гэтай мясцовасці адразу не пазнаеш. Можа, нават ужо няма і той сцежкі, якой ён вёў тады раненага бацьку. Ён здагадаўся, дзе Астаповічаў дом, бо многа панасаджвана там дрэў і месца тое самае, першае ад лесу. Ён ішоў к гэтаму дому з нейкім страхам, як злачынец, Астаповіч стаяў каля дома, без шапкі, зусім лысы ўжо і з сівымі вусамі. Ён падняў галаву і ўбачыў перад сабой рослага хлопца, хударлявага і гатовага к першаму свайму юнацтву. Момантны рух прайшоў па Астаповічавым твары. Здавалася, што твар гэты страсянуўся. Ён падбег да хлопца і раптам нешта пачаў заікацца. І першае, што ад яго пачуў Уладзя Вялічка, было:

— Многа год не заікаўся, а гэта... Стары стаў, ці што?..

Хіба ён думаў, што Марына такая, якую ён цяпер яе ўбачыў? І ў гэты момант ён адчуў сябе навек прывязаным да гэтага месца. Ён раптам засаромеўся перад Марынай сваёй парванай вопраткі і надумаў, што яму трэба пачаць усё спачатку: яму трэба быць тут не госцем, а гаспадаром, а да гэтага трэба дайсці самому. І ўсё гэта дзеля яе, дзеля Марыны. Гэта быў пачатак яго юнацтва, яно было блізка. З гэтага моманту ён стаў асвойвацца ў гэтым сваім родным кутку, які ўжо не быў такі, якім ён яго пакінуў. Усё ўжо тут было іншае, таксама як іншая стала і Марына. Пра яе была патрэба думаць, што дзеля яе адной варта жыць на свеце. На тое ёсць у чалавека першая маладосць, першыя адчуванні блізкага юнацтва.

Праз некалькі дзён Уладзя Вялічка пайшоў з Максімам Астаповічам закладаць дом для кааперацыі. Максім Астаповіч думаў: «Ты ў мяне, бадзячая душа, у два дні будзеш умець класці сцяну ў гладкі вугал. І ўсё ты будзеш умець рабіць сваімі рукамі, раз твой бацька мне цябе прыпаручыў».

Другая частка - Спустошанне

Першы раздзел

І

Быццам сам лёс наканаваў яму праз усё жыццё бадзяцца ў адзіноце. Ён зноў ішоў адзін як ёсць у той час ночы, калі блізіўся дзень. Ледзь пратаптаная сцежка ўвяла яго ў стары хвойнік. Ён ішоў нацянькі рыжым насцілам хвойных іголак. Зоры на небе спапялелі, дзённае святло цадзілася зверху. Праз зляжаласць хвойнага насыпу не прабівалася аніводная травіна. Усюды было ціха, нічога не было перад вачыма зялёнага. Паміж тоўстага стволля разам з смольнай духмянасцю вісела цяпло яшчэ ад учарашняй спёкі. Ён вельмі спяшаўся. У той меры, у якой ружавела неба, проста перад ім, паміж высачэзных рэдкіх хвояў, ён паддаваў ходу. З вялікай прыемнасцю ён не зважаў на стомленасць сваіх ног і даволі лёгка паднімаў іх у сваёй шпаркай хадзе. Такі ж самы ён быў камлюкаваты, як і калісьці, толькі не такі таўсматы. Нават магло здавацца, што ён выраўняўся і пастрайнеў з усёй свае постаці. Твар яго мог здавацца старым, але ён быў аброслы, вывалены ў зямлі, з высахлымі пісагамі поту. Усё гэта скрадвала сапраўднасць яго твару, і нельга было сказаць з першага вока, колькі яму цяпер год. Сонца падганяла яго. Ужо ляжала на зямлі праменне, як ён дайшоў да канца старога хвойніку і спыніўся аглядаць навакольнасць. Проста перад ім было роўнае поле, і направа ад лесу таксама. Налева ж ішоў поплаў у лог да зараснікаў алешыны, і ў іх недзе звінела вада. Гэты вадзяны гук чуўся тут вельмі выразна. «Што бог ні дасць», — рашуча прашаптаў ён і, усутуліўшы плечы, шпарка пайшоў уніз і праз хвілін тры скрыўся ў альховых зарасніках. Там імчалася дробная звінючая рэчка — праз карчы гнілых старадрэвін, праз каменне і праз бярвенчатыя кладкі цераз яе. Пасля дажджоў вада стаяла высока, але ўжо была чыстая і ападала на звыклы свой узровень. Выпрастаўшыся на ўвесь свой рост, ён пайшоў мокрым берагам, ужо цішэй і павальней, толькі шпарка мінуў тое месца, дзе былі сцежкі і кладкі. Праз гадзіну хады ён дайшоў да густога лесу. Дапаўшы сюды, ён не марудзіў і адразу скрыўся ў змрочную гушчырню. Тут ён кінуўся на зямлю і прыпаў да асалоды нерухомасці, але вачэй не закрываў. Ён глядзеў перад сабой узбуджаным позіркам і прыслухоўваўся да лясной цішыні. На твары яго было больш радасці, чым трывогі, і хоць ён быў увесь самае закончанае чаканне, па ім не відаць было, што ім уладае якая б там ні была нецярплівасць. Нават магло здавацца, што гэты чалавек дасягнуў нейкай свае мэты і таму такі вытрыманы і спакойны. Перадыхнуўшы, ён забраўся ў яшчэ большую гушчырню і зусім патануў у ёй. Ён не варушыўся, толькі калі-нікалі перакідаў адну нагу з другой і дрымота доўга не магла заўладаць ім. Прагнымі вачыма ён глядзеў у кару суседняга дрэва, і нейкая глыбокая, застылая думка ўсё выразней згушчала сваю пячаць на яго твары. Пасля ён быццам бы пачаў глядзець сам у сваю душу, такі нерухомы і невыразны рабіўся яго позірк. Можа, нават ён марыў. Усё больш ён уваходзіў у самога сябе. Вочы яго пачалі цьмець і жмурыцца, дрымота навальвалася на яго, і ён пачаў спаць. І тут адбылася ў ім вялікая змена: ён спаў не так спакойна, як засынаў і як раней быў. Часамі ён быццам бы ціха стагнаў, часамі цяжка варочаўся з боку на бок, але ўсё гэта рабілася і жыло дзесьці ў яго сярэдзіне, бо рой мух, які з асалодай дапаў да яго твару, аніяк не трывожыў яго. Калі ён прачнуўся, дзень зіхацеў усім сваім хараством. І вось тут злобнасць і змрочнасць ахапіла яго. Быццам штосьці ўспамінаючы ці выклікаючы ў памяці карціны мінуўшчыны, ён шпарка пачаў кідаць навокал сябе вачыма, і першыя за ўвесь дзень прыступы нецярплівасці авалодалі ім. Ён шпарка пачаў даставаць з усіх сваіх кішэняў рэшткі нейкай яды і шпарка жаваць. Ён выварочваў пустыя кішэні, укідаў у рот крошкі, зноў спрабаваў ляжаць, зноў садзіўся або ўставаў. Лета звінела цішынёй, і часам чуўся голас лясной птушкі. Але ніадкуль не чулася людскога голасу або груку колаў. З гэтага ён падумаў, што тут глуха і што поблізу няма тут язджалай дарогі. Да вечара дзень цягнуўся вельмі марудна, прынамсі, яму так здавалася. Калі сонца пачало заходзіць, ён ужо стаяў гатовы ісці далей. А пасля, сам сябе стрымліваючы, сеў і чакаў, пакуль вечар не агорне зямлю. Мусіць, ён умеў уладаць сабой, бо неўзабаве паспакайнеў, вочы яго нават як бы абвялі, і ён пачаў курыць. У лесе ўжо стала зусім змрочна, калі ён зноў вярнуўся да той рачулкі. Тут ён вельмі паволі пайшоў берагам, пільна ўглядаючыся ў кожнае дрэва і чагосьці шукаючы вачыма. Нарэшце ён спыніўся і стаў азірацца і думаць. Пасля прайшоў крокаў сто і зноў азіраўся і ўспамінаў. Пачаў узыходзіць месяц, а пасля падняўся над чорнымі абрысамі зямлі, і цяпер ён падышоў да самага берага рэчкі і пры змрочным святле штосьці ўбачыў пад самым берагам. Ён лёг грудзьмі на бераг, звесіў галаву к вадзе і абмацаў рукой камень пад вадою. «Ляжыць, як і тады. Значыцца — туды я іду. Не збіўся з дарогі». І ён пайшоў далей, трымаючыся кустоў. Неўзабаве ён пачуў грукат і шум вадзянога млына і падышоў да мастка. Месяц стаяў ужо даволі высока і заліваў зямлю бледным святлом. Гэта было не вельмі добра. Ён уліп плячыма ў ствол таўшчэзнага дрэва і прыглядаўся, і прыслухоўваўся. Штучнае азярцо плыло ў млынавыя рыны, і над коламі вада рвалася пад месяцам белым агнём. Усюды былі дрэвы з тоўстым стволлем і купчастыя. Дрэвы выраслі, параскідалі ў бакі голле, закрылі дарогу пад сабою. «Гэта ўсё садзіў іх Максім Астаповіч», — падумаў ён і ўстрапянуўся, быццам пранізала яго нечым раптоўным і нечаканым. Ён заварушыўся і пайшоў далей. У гэтую хвіліну ён са смуткам думаў аб ёй і даваў волю сваім думкам. Ён бачыў над сабою выраслыя дрэвы і ціхі куток на зямлі, які ад гэтых дрэў зусім змяніў свой твар. Але, дзіўная рэч, ён аніяк не трымаў у галаве і сэрцы таго, што і ўсё на свеце не астаецца такім, якое было калі-небудзь. Гэта было аслабленне думкі і свядомасці ў чалавека, які ўвесь час кідаўся ў безнадзейнасці і чакаў, і час дзеля якога застыў на месцы. І самога сябе ён не бачыў і не чуў — што з ім за ўсе гады зрабілася. Якое б там ні было нездароўе не мучыла яго, і ён не бачыў каля сябе слядоў часу. І цяпер ён зноў, як тады, калі чакаў вечара, поўніўся туманнымі надзеямі. І як тады зранку падганяла яго сонца, якое рабіла дзень ясным і шырокім, і чаго ён баяўся, так цяпер падганяла яго невыразнае адчуванне, што ён зараз дасягне свайго берага. Прыйшоў час! Ён пайшоў з-пад дрэў у вялікай нецярплівасці, пакідаючы за сабою млынавы грукат. «Там жа ў млыне ёсць людзі, там нехта заняты сваёй справай», — думаў ён са злобай на таго невядомага, хто працаваў уночы ў млыне. І ён быў упэўнен у сабе, што мае права так думаць з непрыязню да таго чалавека. Вельмі шпарка прайшоў граду лесу і выйшаў на той самы Нясвіжскі гасцінец і на яго абочыне ён спыніўся. Хвіліну таму назад ён ведаў, куды ісці, цяпер спыніўся ў поўным збянтэжанні Тут павінна было б быць ціха і пуста, ён нават уяўляў сабе, што скончыцца яго вялікая дарога, калі ён зараз жа пяройдзе лес па той бок дарогі. Аднак жа — штосьці цёмнае, можа, і сапраўды лес, там чарнелася, але бліжэй скрозь гарэлі агні і адусюль чуліся людскія галасы. Аднекуль чулася песня, аднекуль густа ішла гамана, і пры самым гасцінцы скрозь свіціліся вокны ў два паверхі. Можа быць, ён і сапраўды зблудзіў, так легкадумна аддаючыся сваім блазноцкім думкам. Ён прайшоў гасцінцам да канца лесу і абмацаў ствол бярозы. Тая самая дупляватасць і цвік з вялікай плешкай убіты на ўзроўні галавы. Не, ён не зблудзіў. Ён перайшоў гасцінец і пайшоў назад тым краем. І зноў — агні і будынкі, і нейкая вежа ўзвышаецца зводдалеку, і на ёй блішчыць святло. Ён паспрабаваў ісці так, быццам тут нічога гэтага няма, і ўпёрся вачыма ў вуліцу, і каля крайняга дома спявалі. Многа было галасоў. Раптоўны выбух трывогі пагнаў яго назад. Ён бадай што дабег да цішыні ўзлеску і стаў пад дрэвам. Цяпер ён ужо не ведаў, куды ісці. Доўга ўспамінаў ён, а пасля надумаўся даць кругу кіламетраў шэсць. Ён падыдзе к бацькаўскаму дому акружнай дарогай, адтуль, дзе няма гэтых страшных вуліц і гэтых ненавідных яму галасоў і песень. Паглыбіўшыся ў лес, ён і сапраўды знайшоў тую самую дарогу. Але ён не пайшоў ёю, а паўз яе лесам. Больш за гадзіну ішоў ён месцам, якое з радасцю ўспомніў, пасля перайшоў поплаў і паглядзеў на неба. І як жывая паўстала перад ім карціна. Вось тут пачнецца поле, з трох бакоў абкружанае лесам, а з аднаго боку ўзгорак, і пасярод гэтага поля бацькаўскі дом. Вядома, тых двух сабак ужо няма і яны не забрэшуць. Але вішняк, і сад, і дом, і там бацька. Сапраўды спрактыкаванаму воку льга заўважыць, што там узгорак. Зоры стаялі над самай зямлёй, здавалася, што яны ляжаць на няроўным абрысе ўзгорка. І лес з трох бакоў. Ён пайшоў далей, і зноў перад ім, як з зямлі, вырасла вуліца... Ён пачаў прыглядацца, і там дзе ўзгорак — цёмныя абрысы не то будынкаў, не то чагосьці невядомага і непатрэбнага яму паўсталі перад ім. Няхай сабе! Але сярод усяго гэтага ёсць той дом! Па трох ялінах і двух дубах ён быццам знайшоў гэтае месца. Вядома, вялікай кучы камення, якое ў тыя гады ён сам назвозіў з поля, ужо не было. Але ж не было і дома. Праўдзівей сказаць, было многа дамоў, і ў іх гарэлі агні. А каля яго расло некалькі дрэў, як быццам бы нават і пазнаць іх льга было. Але нейкая нізкая загарадзь стаяла, нейкая сіратлівая хата, здаецца, з новым дахам. З жахам і трывогай ён рынуўся назад і зводдалеку пачуў заядлы брэх сабакі і крык чалавека: «Хто там ходзіць?», «Не трэба так шпарка». Ён прыгнуўся і дайшоў да лесу, але брэх сабакі чуў доўга. З лесу ён бачыў, як удалечыні заварушыліся агні, загуло і загрукацела. Ён ведаў, што гэта трактары пачалі араць поле. Гэта ён наглядаў ужо ў ранейшыя ночы на сваёй дарозе. Ён пайшоў краем лесу назад к гасцінцу. Трывога душыла яго. Праз паўкіламетра хады ён зноў убачыў пры самым лесе агні і будынкі. Пасля пад месячным святлом заўважыў многа высаджаных шнурамі маладых дрэў і некалькі электрычных лямпачак там, куды яны сыходзіліся. Яго вока заўважыла там рух людзей, і раптам адтуль пачулася танцавальная музыка. І як быццам бы ў гэты момант ён страціў свае ногі — такія цяжкія яны сталі. І страшэнны голад адчуў ён. У безнадзейнасці ён пайшоў далей і ўжо сам не ведаў, дзе ён ходзіць, куды ён трапіў і ў які бок яму ісці. Сэрца яго калацілася. Ледзьве перасоўваючы ногі, ён усё ішоў і ішоў, з выпрацаванага інстынкту свайго трымаючыся змроку пад дрэвамі і ловячы кожны гук. Там мінуў ён пры самым лесе электрастанцыю, дзе так многа гарэла агню і адкуль ішоў стук машын. Так дайшоў ён да поўнай цішыні і пустэчы лесу і, выварочваючы кішэні і шукаючы ў іх крошак, упаў на зямлю. Нейкі час ён ляжаў у трывожным бяздум’і, а пасля да яго вуха дайшоў грукат і шум вадзянога млына. Значыцца, ён быў недалёка ад гасцінца. Ён усхапіўся на ногі, падышоў да краю лесу і ўбачыў тыя самыя вуліцы. Ужо ўсё было ціха і цёмна. Усё заснула. Толькі на той вежы быў усё агонь. Ён пайшоў назад у лес, увайшоў у самую цемень, увабраўся ў гушчырню і лёг на зямлю.

Ён падняў галаву, калі пачало світаць. І адразу рушыў з лесу. Аднак жа зусім выйсці з яго ён не адважыўся. Дык вось якога месца ён не пазнаў учора! Проста перад ім, самы першы ад лесу, стаяў той самы дом, з сцяны якога ён зрываў тады кілбасы і сыры. Хоць ужо каля яго выраслі і над ім шырока раскупчыліся дрэвы, але ён пазнаў адразу гэты дом. Сцены яго пацямнелі. І ўсё тут было інакш, як тады. Многа расло дрэў. За ім ішлі тыя вуліцы, якіх тады не было і следу і якія ўчора так напалохалі яго. Але дзіўная рэч. Ён выразна бачыў каля сябе сляды таго, як бязлітасна час зменьвае ўсё, але не падумаў, што і тых людзей, што жывуць у гэтым доме, час крануў сваім імклівым крыллем. У гэты ранні час першага моманту дня ён стаяў у змроку пад дрэвамі і не спускаў вока з гэтага дома. Быццам бы ён чакаў, што адбудзецца цуд. Яму здавалася, што зараз адчыняцца дзверы і з’явіцца яна — як прывід, не крануты гадамі. Але ўжо зусім развіднела, і ніхто з дома не выходзіў. Адумаўшыся, ён зноў падаўся ў глыб лесу і цяпер, повідну, ведаў ужо, якім кірункам ісці да свайго дома. Туды ён адразу і пайшоў. Усё было добра. Ён пазнаваў старыя дрэвы і нават бачыў рэшткі былых сцежак пад імі. Але калі дайшоў да краю лесу, адкуль у тыя свае колішнія страшныя бадзянні са смуткам глядзеў на свой дом, ён зноў разгубіўся. Свайго дома ён не бачыў. Старыя тыя самыя дрэвы былі, а дом знік. На тым самым месцы стаяла невялікая хата і было каля яе абгароджана штосьці накшталт агарода. Далей жа, за хатай, ішла бездань будынкаў. Відны былі з роўнага кругляка двухпавярховыя дамы, былі малыя дамкі з садкамі і кветнікамі. Далей жа было абгароджанае месца і там стаялі цыстэрны. За імі, наводдалек, зноў будынкі. «Гэта, мусіць, і ёсць тая самая трактарная станцыя, пра якую гаварыў Тоўхарт», — падумаў ён. Далей, як бы на самым ужо блізкім даляглядзе, узнімаўся комін завода і сцены яго з чырвонай цэглы. І страшны смутак, што ўсё гэта тут з’явілася, пачаў мучыць яго. Ужо няма тут той ранейшай яго адзіноты. Аслабелы свой позірк ён перавёў па тую незнаёмую хату пад знаёмымі дрэвамі. Пачало паднімацца сонца, скрозь чутны сталі людзі, калі ён падумаў, што трэба на цэлы дзень зноў залегчы ў лесе і прыдумаць, што рабіць уночы. Але трэба знайсці якой-небудзь яды. У такіх думках ён стаяў, прыліплы к дрэву і выглядаючы з-за яго.

І раптам у яго ўсё закружылася перад вачыма: з той самай хаты выйшаў яго бацька Ксавэр Блецька, і хоць было ўсё гэта не блізка ад яго, але ён пазнаў бацьку адразу. І цяпер упершыню ён убачыў страшны рух часу. Ксавэр Блецька быў стары. Паходка яго была ўсутуленая, і ногі ступалі не цвёрда. Адам Блецька нават заўважыў стракатую рубашку без падпяразкі пад яго расшпіленым пінжаком. Ён замкнуў хату, паклаў ключ у кішэню і скрыўся недзе за першымі будынкамі. «Жыве адзін», — з’явілася ў Адама радасная думка. Забыўшыся на голад, ён адразу рушыў у глыб лесу і пад цёмнай навіссю голля быццам праваліўся на цэлы дзень у перапрэлае лісце і трухліну.

ІІ

Хоць сэрца яго і калацілася ад узбуджанасці і нават ад радасці, аднак жа ён цяпер ужо, маючы час аддацца думкам, ясна ўсвядомліваў сабе, што яшчэ, можа, прыйдзецца многа хлябнуць бяды, пакуль дасягнецца яго мэта. «І Тоўхарт не ўсемагутны», — думаў ён. Хоць Тоўхарт нічога выразнага яму і не сказаў, а падводзіў усё так, каб ён сам здагадваўся, аднак жа той самы Тоўхарт ніколі нават не хацеў і падумаць, што гэты, як ён казаў, рускі мужык за яго хітрэйшы і больш кемлівы ў многа разоў. І цяпер Адама Блецьку раз’ядалі самыя супярэчлівыя думкі. Гэта не быў чалавек, які ўпарта, як фанатык, мог верыць у тое, у што яму выгадна было б увераваць з прычыны імкненняў яго душы на ўсё жыццё. У гэтым сэнсе натура яго была больш гнуткая за Тоўхартаву і галава ў большай меры, як у таго, магла аглядацца назад. З гэтай прычыны ён цяпер і быў у трывозе: ці не занадта далёка ён зайшоў? І пунктам, з якога пачыналася гэтая трывога, была жывая карціна таго, што ён перад сабой бачыў. Усё, што было перад яго вачыма, было раней ім тут няведанае. Яно стала на касцях яго ранейшага жыцця тут. Нават жа і дома таго, да якога ён так праз многа год імкнуўся, ужо няма на свеце. І ўсё тут інакшае і чужое, і нічога ён тут не ведае. І ці вернецца тое ранейшае, так патрэбнае яго душы? Ці знойдзецца тое, што ён калісьці страціў? І ці давядзецца пачаць спачатку сапраўднае жыццё? Так прычакаў ён вечара, і як сцямнела — пайшоў к той хаце. Як толькі ён падышоў, убачыў, што нейкі чалавек пайшоў проста на ганак. Хоць было і цёмна, месяц яшчэ не падняўся, але ён пазнаў, што гэта не бацька. Можа, ён зранку памыліўся? Можа, бацькі тут і няма? Ён абышоў хату, прыліп да сцяны і чуў, як стукнулі дзверы. У хату ўвайшлі. Пасля ён бачыў, як засвіціліся вокны, але былі яны завешаны, і нічога ён праз іх не ўбачыў. Ён толькі чуў, як ціха пачалі гусці мужчынскія галасы. Значыцца — у хаце ўжо і раней нехта быў. Гэта яго падбадзёрыла, але як ён ні прыслухоўваўся, ніводнага слова не мог злавіць вухам. Нават не мог пазнаць, ці чуцён там бацькаў голас. Гаварылі вельмі ціха. І тут пачалі поблізу хадзіць людзі. Ён адышоўся далей, сеў на зямлю на нейкім травяністым полі і пачаў наглядаць за хатай. Таксама, як і ўчора, непадалёку, там, дзе свіціліся агні і пад імі відны былі зялёныя дрэвы, заграў аркестр, і таксама, як і ўчора, гэта ўстрывожыла яго. Ён вельмі доўга чакаў, аж яму апрыкрала, а той чалавек усё не выходзіў з хаты. «Можа, ён там і жыве? Можа, бацькі і няма? А тут яшчэ ходзяць людзі. Двое пайшлі. Зусім блізка. Унь яшчэ ідуць. Чорт іх носіць. Трэба перачакаць дзе далей. І падысці ў глыбокую ноч, калі ўсё аціхне». Ён адышоўся яшчэ далей, бадай што к самаму лесу. Жывот падводзіла яму к спіне. Ён не мог змагацца з дрымотай.

Каб Ксавэр Блецька ведаў у гэты час, хто бродзіць і дрэмле поблізу яго хаты, ён не быў бы такі ўраўнаважаны сваім звыклым настроем. Звечара ён не запальваў агню. Гэта была яго прывычка. Ён скінуў пінжак і ў непадпяразанай, выпушчанай наверх стракатай рубашцы лёг з ботамі на ложак. Праз некалькі хвілін ён задрамаў, але дрымота сышла з яго паволі, неўзаметку, вельмі скора. Кажуць, што ўраўнаважаныя натурай або жыццём людзі чым больш старэюць, тым меншую маюць патрэбу ў сне. Калі гэта сапраўды так, то перад Ксавэрам Блецькам ужо стаяла яго старасць, бо жыццё яго ішло цяпер ураўнаважаным парадкам. Ужо, здавалася, аціхлі яго колішнія парывы. Хто ведаў яго ў маладосці і часта бачыў цяпер, мог бы сказаць, што вока яго ўжо не зайздросціла нічому навакольнаму. Больш таго, яно нават як бы і не заўважала многа чаго навокал сябе. Ён быў ціхі, ветлівы і спакойны. Ён быў адзін. Вельмі добра і дакладна, як бы нават з радасцю, ён рабіў сваю справу ў тутэйшай кааперацыі. Ён варочаў вялікімі грамадскімі і дзяржаўнымі грашыма і праз многа ўжо год мог бы быць узорам сумленнасці і працавітасці. Зранку ён замыкаў хату і, не спяшаючыся, ішоў у вялікі двухпавярховы дом пры самым гасцінцы. Адтуль ён часта, на добра выкармленым і дагледжаным кані, выязджаў на ўсялякія нарыхтоўчыя пункты. А калі не ехаў — сядзеў над сваімі рахункамі і паперамі. Заседжваўся ён позна і часам прыходзіў дадому перад самым заходам сонца. Каля смешнага ён усміхаўся, каля злога праходзіў моўчкі. Калі ішоў паўз тыя дзве яліны, што некалі стаялі на мяжы яго поля з Гальвасаўскім, ніколі яго вочы не спыняліся на іх, быццам усё былое было толькі неабходным этапам у дарозе да цяперашняга. Вечарамі ён доўга не спаў, а курыў і часам глядзеў праз незавешанае акно той абсяг неба, дзе падоўгу пасля заходу сонца ляжалі сляды мінулага дня. Хто ведае, што ляжала на самым дне гэтай уціхаміранай душы? І ці там толькі быў халодны попел ад перагарэлай маладосці, ці яшчэ тлела гарачае вуголле? Але на паверхню нічога не прабівалася. Паляжаўшы вечарам, ён садзіўся к сталу, вячэраў і выпіваў бутэльку піва, часамі яшчэ заглянуўшы перад гэтым у свае рахункі, каб яны былі гатовыя да заўтрашняга дня. Цяпер ён доўга ляжаў, і ўжо зусім змеркла, ужо ледзьве вырысоўваліся вокны. Сцямнела адразу пасля змяркання. Ноч была без месяца. Густа ўзышлі на небе зоры. Быў спакой у Блецькавай душы. Раптам ён пачуў, як хтосьці адчыніў сенечныя дзверы, зачыніў іх і ўжо мацае клямку ў хатніх дзвярах. Ксавэр Блецька нездаволена слухаў, як хтосьці яму непатрэбны парушае яго спакой. Ён з прыкрасцю чуў, як нехта, хто не ведае ходу ў яго хату, не можа абмацаць клямкі ў дзвярах, і трэба ўставаць і адчыняць яму. Але ён яшчэ раней закурыў і ўжо тады ўстаў. Нехта ўвайшоў. «Такі абмацаў клямку», — падумаў Ксавэр Блецька і пачаў запальваць лямпу.

Ужо запаліўшы святло, ён убачыў, што каля яго стаіць Максім Астаповіч. Гэта была поўная нечаканасць. За ўсе годы Астаповіч толькі раз быў у гэтай хаце і вельмі ўжо даўно. Паміж сабою, калі трэба было, яны гаварылі пры выпадковых сустрэчах. Пры лямпе госць убачыў гаспадарова жытло. Хоць тут мэблі і рэчаў было і вельмі мала, аднак жа здавалася, што тут цесна ўсяго панастаўляна. Усё быццам бы стаяла не на сваім месцы. Каля стала на падлозе стаяў шкляны слой з напханай у яго пакамечанай паперай. Максім Астаповіч быў як бы прыбянтэжаны, прынамсі, так здалося Блецьку. І гаворка спачатку не клеілася. Так, пра ўсялякае глупства. Блецька ўжо вельмі злаваў: калі прыйшоў з-за якой драбязы, дык скажы і ідзі сабе, а не займай час глупствам. Але раптам у Максіма Астаповіча стаў нейкі таемны выгляд. Ён пасмялеў і пацвярдзеў. Ён адважыўся.

— Ведаеш, чаго я да цябе прыйшоў? — сказаў ён цвёрда, але яшчэ ўсё быццам азіраючыся.— Спачатку я думаў, што, можа, не варта цябе трывожыць. Я ўжо два дні ўсё думаю — ісці да цябе ці не? Думаю сабе — можа, гэта і няпраўда, можа, растраўляць тваю душу з-за няма нічога... Думаю сабе так: можа, за гэтулькі год усё зарасло ў душы і зраўнавалася. Дык нашто растраўляць цябе... Ты адзінокі...

Ксавэр Блецька стаяў у вялікай трывозе. Трэба думаць, што знадворная яго спакойнасць заўсёды была не глыбокая. Можа, там штосьці было задушана ў душы? Можа, старыя інстынкты не хацелі ўміраць? Бо цяпер ён нешта вельмі адразу ўныў, устрывожыўся і змяніўся з твару. Можа, ён праз усё жыццё сваё думаў, што з ім, можа, калі-небудзь здарыцца штосьці страшнае. У яго з’явілася думка, што прыйшла бяда, калі Астаповіч так гаворыць. І вось страшная нецярплівасць апанавала Блецьку. Ён стаяў панылы і няшчасны. Ён нясмела сказаў:

— Што-небудзь нядобрае дзе здарылася?

— Можа, думаю сабе, я цябе растрывожу, а можа, калі гэта праўда, ты будзеш рад. Я з Марынаю раіўся. Яна сказала, што лепш, каб я не растрывожваў цябе, бо, можа, гэта і няпраўда. А калі праўда, — падумаў я, — то, можа, гэта добра табе сказаць. Бо, можа, ты такі і пануры стаў ад нуды па ім. І, можа, ты ўзрадуешся.

Страшная сваёю нечаканасцю і нязвыкласцю здогадка пранізала ўсю Блецькаву істоту. Ён, быццам адразу аслабеўшы, упаў на табурэт і сядзеў так, як хворы, які чакае доктарскага прысуду — жыць яму на свеце ці не. Максім Астаповіч думаў аб Блецькавым няшчасці — пражыць у смутку гэтулькі год. Блецька ўсхапіўся і моцна сказаў:

— Ну што? Ты кажы!

— Вялічка, як табе вядома, ужо другі месяц у Брэсце, — пачаў гаварыць Максім Астаповіч. — Праз дзён дзесяць ён павінен прыехаць, — быццам апраўдваўся перад Блецькам ён. — Ужо канчаецца яго тэрмін. У пісьме да Марыны ён напісаў, што за Брэстам, дзе іх ваенныя лагеры ці, можа, куды яны ходзяць на сваё абучэнне, перад самым усходам сонца ён бачыў твайго Адама.

Быў першы момант, што Ксавэр Блецька затрапятаўся. Але ў ім ажыў стары яго інстынкт вялікай спрактыкаванасці ў жыцці. Ён саўладаў з сабой і запытаў:

— А хіба Вялічка мог пазнаць яго?

— А чаму ж ён не мог бы яго пазнаць? Ён жа ўжо быў вярнуўся, калі яшчэ Адам быў тут. А змалку дзён хіба не мог памятаць?

— Адам старэйшы за Вялічку.

— Ну дык што? Піша, што Адам ішоў сцежкаю паміж кустоў і вельмі спяшаўся. А Вялічка там вёў свой узвод на абучэнне.

— Не можа быць! Чаго там Адам будзе хадзіць. Я думаю, што яго ўжо жывога на свеце няма.

— Чаму? Можа, ён жыве добра і шчасліва.

— Каб жа бог даў!

— А чаму не. Хіба ты ведаеш, дзе ён і як паварочваецца на свеце? Чалавек, як трава к сонцу, горнецца да лепшага.

— Божа мой, божа мой!

— А што ты думаеш, — суцяшаў Астаповіч Блецьку. — Ну, здарылася было няшчасце, чалавек хварэў душой, мучыўся, перабыў, перажыў месяц за месяцам, год за годам — усё зраўнавалася, зарасло, і чалавек на поўныя вочы глянуў на свет і жыве сабе.

— Братка ты мой! Каб жа ўсё з ім было добра!

— А чаму ж з ім будзе кепска?

— Дык я ж хіба мала перадумаў аб ім за ўсе гады? Жартачкі? Можа, цэлых пятнаццаць год! Каб хоць дзе вестку якую падаў! Можа, жыццё яго праходзіла дзе пад чужым плотам! Можа, бадзяком вечным стаў, без прыстанку.

— Я не веру ў тое, што ты гаворыш. Вядома, у цябе душа баліць.

— А можа, гэта і не ён быў?

— Мне здаецца, што Вялічка каб добра не бачыў, то не пісаў бы... А на свеце ўсяго ўжо было. Можа, ён там жыве сабе дзе шчасліва. І табе, адзінокаму бацьку, калі-небудзь акажацца. Што ж табе сохнуць і нудзець? Хоць ведаць будзеш цяпер, што ён жывы. Паверыш, не дазволіла мне душа, каб не сказаць табе.

Блецька курыў і маўчаў.

— Дзякуй табе, што ты сказаў, — абазваўся ён. — Можа, як яму можна было б цяпер ужо сюды з’явіцца. І жыць тут. Мала што там калі было! Ужо даўнасць зайшла. Я стары стаў. Так і пражывецца чорт ведае як. І ні сям’і ніякай, ні дзяцей пры мне.

Дзіўна, што пасля гэтых слоў ні Астаповіч і ні сам Блецька не падумалі, чаму тут няма ні сям’і, ні дзяцей. Астаповіч бачыў перад сабой адзінокага чалавека, жыццё якога ўсе гады праходзіла ў яго перад вачыма. Ён жыў угнуўшыся. І з людзьмі быў добра. Вядома, гэты чалавек прышыблен вялікім горам. У яго доме ўсё было нерухома ўжо многа год. Здавалася, што тут патухлі ўсе імкненні і ўжо нават у гэтым пачалі адчуваць асалоду. Ксавэр Блецька пачаў гаварыць пра сваю адзіноту і пра сваю старасць, якая неўзабаве пакладзе пячаць і на яго здароўе. Хоць старасці сапраўднай яшчэ і няма, але яна прыйдзе. Усё на свеце прыходзіць і адыходзіць. І гэта Максім Астаповіч, слухаючы Блецьку, востра адчуваў і сам. Блецька нейк дзіўна варухнуў губамі, устаў і пачаў поркацца ў шафе. Ён дастаў адтуль бутэльку гарэлкі, і хлеб, і сала, і сыр.

— Не трэба, што ты робіш? — сказаў збянтэжаны Астаповіч, аднак жа быў рад цяпер з Блецькам выпіць.

— Ты мне сказаў такое слова і такую навіну! Я ведаю, ты з свае добрасці, ты добры чалавек.

— Ксавэр! Як я да цябе не буду добры? Я табе не кажу, што я і так не прыйшоў бы сказаць табе. Але хіба можна забыцца на тое, што ты тады павесіў быў замок на губы, калі я скрываў і хаваў Кірылу Вялічку, і Уладзя Вялічка гэта ведае і памятае, і мы гэтага павек не забудзем. Хіба за дабро можна плаціць злом? Гэта тады быў бы не чалавек.

— А як я мог бы тады прадаць цябе? Каму? Гальвасу? Няхай яму калом зямля будзе, калі ён ужо дуба даў. А яго нашчадкам няхай не будзе ні прытулку, ні спакою на свеце! Ён глытаў паўсвету, а чалавеку каля сябе жыць не даваў.

Блецька наліў шклянку і паставіў перад Астаповічам. Той пасядзеў, памаўчаў і выпіў. Пасля яго наліў і выпіў Блецька. Яны закусілі, пачалі моцна гаварыць, быццам абодва сталі глухія. Пасля пакурылі, яшчэ выпілі па шклянцы, сп’янелі і яшчэ мацней пачалі гаварыць. Максім Астаповіч расказаў нейкае колішняе здарэнне з свайго жыцця, дзе ён уявіўся сам сабе, як чалавек цвёрды і ўпарты, бадай што геройскі. Блецька таксама нешта расказваў, а пасля пачаў аціхаць і, нарэшце, зусім стаў маўклівы і толькі смактаў папяросу за папяросай. Зусім размяклы Астаповіч стаў развітвацца з Блецькам, як з сваім другам. І тут адбылася нечаканая рэч. Блецька абняў Астаповіча сагнутай у локці рукой за шыю і моцна пацалаваў яго ў губы. У Астаповіча гатовы былі стаць мокрымі вочы. Відаць жа да страшнай мяжы жыццё давяло Блецьку, калі ён стаў такім. Думаючы пасля пра гэты момант, Астаповіч быў упэўнен, што гэта здарылася з Блецькам упершыню на жыцці. Яны развіталіся, як родныя браты. Блецька выйшаў за Астаповічам на ганак і вярнуўся назад з шчырай удзячнасцю да яго. Зноў закурваючы, ён ціха гаварыў сам з сабой: «Як чужыя жылі, а які чалавек! Добрая душа. З такім век разам пражыў бы». Але ўжо ў наступны момант ён пачаў забывацца на ўсё гэта. Яго агарнуў смутак і безнадзейнасць. Балячкі яго душы былі разварушаны. Ён прыкруціў у лямпе агонь і лёг з ботамі на ложак. Курыў, уздыхаў, варочаўся, і дрымота не прыходзіла да яго. Так ён ляжаў, можа, больш за гадзіну. Было ўжо вельмі позна. Усялякія думкі апаноўвалі яго.

— Божа мой, божа мой, — многа разоў сказаў ён, уздыхаючы.

Нарэшце ён быццам адранцвеў. Яму стала цяжка паварушыцца.

ІІІ

У гэты час ён і пачуў ледзь заўважны стук у акно. Нават як бы і не стукалі, а толькі паскрэблі па шкле. Ён усхапіўся і з нейкага інстынкту адчуў на сабе позірк знадворку, праз акно, з таго месца, дзе фіранка краем была адхілена ад рамы. Ён зусім адхіліў фіранку і прыпаў тварам да шкла. Таксама пры шкле ён убачыў чужы і незнаёмы яму твар. І раптам ён жахнуўся і бадай што крыкнуў:

— Божа мой! Плечы шырокія! Рост невысокі!

Успамінаючы пасля гэты момант, ён дзівіўся, як гэта ён так адразу — не тое што здагадаўся, а адчуў, хто стаіць перад ім з гэтым аброслым незнаёмым тварам. Яшчэ як той стаяў па той бок акна, ён тут затрапятаўся і вельмі шчыльна прыткнуў край фіранкі да рамы. Гэта было яго першым рухам. Пасля ён выскачыў на ганак і ўвёў таго ў хату. Агонь аставаўся ўсё так жа прыкручаны. Яны няспрытна, бокам, разам пераступіўшы парог хаты, глянулі адзін аднаму ў твар. Ксавэр Блецька страсянуў ніжняй паловай твару і ўсхліпнуў, і рукамі хапіўся за шыю. Перад ім стаяў Адам, але не той малады хлопец, а мужчына, гадоў, можа, пад трыццаць восем, калі не больш. Праўда, ён мог здавацца такім пастарэлым таму, што быў непаголены, непамыты, вывалены ў зямлі, як бы аслабелы, з чорнымі кругамі пад вачыма. І той бачыў перад сабой свайго бацьку ўжо старога. У Ксавэра Блецькі, як і тады, былі падстрыжаныя вусы і кожны волас загінаўся на губу. Твар быў абмяклы і абвялы. Яны абняліся, а пасля бацька пасадзіў Адама на ложак і першым яго словам было запытанне, поўнае трывогі:

— Чаму ты ўночы прыйшоў?

— Мне ўдзень не можна, — адказаў Адам.

На гэты страшны адказ і спадзяваўся Ксавэр. Ён з вялікім смуткам сказаў:

— Значыцца, яшчэ ўсё цягнецца хвост ад таго, што было тады?

— Які там к чорту хвост! Адразу табе і расказаць цяжка. Але, перш за ўсё, памятай: барані божа, каб ніякая жывая душа не дазналася, што я тут. І няма чаго ныць. Цяпер скора павінен прыйсці канец таму, што не давала дагэтуль жыць. Ты адзін? У цябе акяніц няма? Я разуюся, а то мае ногі як бярвенне сталі.

Ксавэр Блецька ўмомант сагнуўся і сцягнуў з Адамавых ног боты. Адам развязаў над ступнямі ног калошы і дастаў з іх пачкі новенькіх трыццатак.

— Што гэта такое? — з неспакоем сказаў Ксавэр.

— Схавай дзе-небудзь у патайное месца. На... Я ўміраю з голаду. У цябе ёсць што-небудзь, каб паесці?

— Дык дзіва што ёсць, божа мой!

Ксавэр заварушыўся, пачаў ставіць на стол усё з шафы. Адам з нялюдскай прагнасцю накінуўся на яду. Яны доўга маўчалі, аж пакуль Адам не мог ужо больш есці.

— Дрэнна ж ты жывеш, бацька, — сказаў Адам.

— Есці ў мяне ўсяго па горла, — вінавата адказаў Ксавэр.

— Не пра яду. Але ўсё, куды ні глянеш. І сам ты нейкі... І хата як да часу... Дзе ж наш дом дзеўся?

Ксавэр памаўчаў, нават як бы дапытліва паглядзеў на сына, пакуль адказаў:

— Тут быў пажар. (Ён з кожным словам зніжаў голас.) Я сам падпаліў дом. Ён быў занадта вялікі для мяне аднаго.

— Табе было занадта прасторна? Табе пачало падабацца, каб было цесна?

— Тут так... не мне, але ім усім.

— Табе трэба было стаць такім, як яны ўсе?

— Калі ў мяне, адзінокага, як ты ўжо быў пайшоў, абрэзалі зямлю і пакінулі мне тры дзесяціны, дык я ад крыўды і гэтую зямлю ім аддаў, а сам пайшоў служыць у кааперацыю. Мне ўсё здавалася, што — не тое што яны, а хто нават і старонні, калі праязджае тут, то ўсё прыглядаецца і пытае — а хто гэта жыве адзін у такім вялікім доме? Я не мог спаць начамі, я думаў, што звар’яцею. А тады раз, пад дзень нейк, выйшаў, стукнуўся лбом аб вішню, і мне здавалася, што мае грудзі разрываюцца аб табе. Я не вытрымаў. Палез на гару. Расклаў там агонь. Усе і пачалі гаварыць, што я паліў у печы і не ўсцярогся агню. Пасля я быў вельмі рад, што зрабіў так. Бо калі паставіў сабе гэтую хату, дык, служачы ў кааперацыі, зраўняўся з кожным з іх і стаў як пралетар. Тут, як калектывізацыя праходзіла, я спакойна служыў сабе і жыў. Але цяпер выйшла так, што калі ўжо ўсе тут на пустым месцы забудаваліся, то многія з іх у два разы большыя дамы сабе паставілі, як той наш быў. Дык мне спачатку зноў пачало здавацца, што хто-небудзь возьме і запытае: а хто гэта жыве тут у такой дробнай хаціне? А пасля мяне пачала есці крыўда: чаму я жыву ў такой хаце? Я толькі цяпер, як ты з’явіўся сюды, бачу, што я нудзеў. Толькі я не ведаю, што ты гаворыш, што зараз прыйдзе канец таму, што не давала жыць?

— Скора ўсё можа пайсці інакш. Каб табе расказаць, то трэба многа дзён. Ты памятаеш Тоўхарта? Дык я пры ім быў у Германіі.

— Гэта аж туды трэба было скрыцца тады?

— Пачакай. Раскажацца ўсё. Будзе на гэта час. Я цяпер не буду нікуды знікаць адгэтуль, а тут чакаць. (Ён гаварыў тонам пахвальбы аб тым вялікім і вельмі важным на свеце, у чым ён удзельнічае.)

— Чаго чакаць?

— Мне Тоўхарт выразна не гаварыў, а ён мяне вучыў слухаць, чуць, здагадвацца і маўчаць. Бачыць, калі нічога перад вачыма няма. Я там праходзіў школу. Доўга вучыўся.

— На каго ты вучыўся?

— Я вучыўся адваёўваць сабе, што мне трэба. Я пачну жыць спачатку. Бо дагэтуль — хіба гэта я жыў? Мы спачатку станем жыць. Гэта павінна быць скора... І Гальвас павесялеў і абнадзеіўся.

— Які Гальвас? Каторы?

— Малады. Стары памёр. Ізноў у нас будзе ўсё тое самае. І дом стане на месцы гэтай хаты. Я так хачу спаць, што як у прорву падаю. А жылы ва мне грукаюць.

Ксавэр Блецька зноў заварушыўся. Вельмі даўно ён такі рухавы не быў. Твар яго ажыў і засвіціўся. Чаканне вялікай радасці гарэла ў ім. Хоць ён і не ведаў, пра што ўсё яго Адам гаворыць. Усё, чым ён спакойна і ўраўнаважана жыў дагэтуль, адышло ўжо далёка, як прыкрае непатрэбства.

Ён шпарка адкінуў на ложку коўдру і падвёў туды за плечы Адама. Той кінуўся на падушку і паспеў толькі сказаць:

— Каб ніхто мяне тут не ўбачыў, на гэтай пасцелі.

— Будзь спакоен... Адам, — ён нагнуўся да яго і прашаптаў: — можа, бог дасць, вайна пачнецца?

Гэтым сваім шэптам ён перарваў першую секунду Адамавага забыцця. Адам расплюшчыў вочы і, нічога не бачачы імі, цьмяна вымавіў:

— А яна... замужам? Дзеці ў яе ёсць?

— Хто яна?

— Марына... Астаповічава.

— Ты пра яе думаеш?

— Я пытаю пра яе, — і сон быццам адышоў ад яго. Ён ужо ляжаў з шырока расплюшчанымі вачыма.

— Замужам яна за Вялічкам. І адна дачка ў яе, малая дзяўчынка.

— А як... Што гэты Вялічка?

— Анічога важнага. Рамеснік. З працы рук жыве.

— А як яна жыве?

— Жыве-то добра. Дом у іх, можна сказаць, самы лепшы тут.

Адам прыплюшчыў вочы, і ў яго зморшчыўся лоб. Раптам ён прыўзняўся на локці і ўпарта глянуў на бацьку.

— Калі сюды з’явіцца Тоўхарт, ёсць тут дзе яго прыняць так, каб ён быў задаволен мною? Каб бачыў, што я яму верны да канца?

— За што Тоўхарту быць верным да канца? Гэты Тоўхарт сын таго маёнткавага Гальвасаўскага эсэсара, які з мяне душу даставаў, калі нам трэба было правесці мяжу з Гальвасавым полем. Ён мяне раз быў сабакамі ўцвяліў, а гэты Тоўхарцік глядзеў і рагатаў, яшчэ быў малады гімназісцік.

— Каб не Тоўхарт, мне суджана было б прападаць век! Праз Тоўхарта я знайду сабе тое, што быў страціў.

— Дык Тоўхарт з’явіцца сюды? Гэта страшна. Цябе аднаго я, можа, ухаваю, а вас двух?! Хоць ты кажаш, яго прымаць трэба будзе? Не баючыся? Нічога не ведаю, што ты гаворыш.

— Калі Тоўхарт з’явіцца сюды, то ўжо тады не трэба будзе мне хавацца. Я тады перад усімі стану і скажу ўсім — вось я тут. Глядзіце! Бярыце мяне і вядзіце ў свой суд. Тады яны ўсе перада мной пачнуць прасіцца: ты, скажа кожны з іх, забіў свайго брата? На, забі і майго, толькі мяне не чапай. Вось што зрабіў для мяне Тоўхарт. А ён сюды ўсё адно з’явіцца. Тут магіла яго мацеры. Тут і мясцовасць усю ён добра ведае. Я тады зраблю ўсё, каб ніякая прыкрасць нават не рэзнула яму вока. Самы лепшы дом, ты кажаш, тут у Максіма Астаповіча?

— Ну, ёсць і лепшыя, з казённых, скажам, дамоў...

— Нічога. Я прыму Тоўхарта, а можа, і сам сябе, у Астаповічавым доме.

— А як жа Астаповіч? Гэта ж яго дом!

— Я выганю адтуль гэтую замужнюю Марыну.

Ён асабліва націснуў на слове «замужняя».

— Астаповіч жа нядаўна сумысля прыходзіў да мяне, каб парадаваць мяне. А я калісь збіраўся гэтага Тоўхарта дзе ў цёмным кутку так прыціснуць, што каб ён і духу не ўказаў. І Гальваса я ненавідзеў.

— Калі моцны цябе крыўдзіць — падзякуй яму і тады будзеш жыць і сам будзеш мець пад сабой слабейшых. Тоўхарт нас вучыў, што гонар — гэта пустая выдумка.

Адам упаў у падушку і ўмомант сцішыўся. Поўны вялікай задумёнасці і нават збянтэжанасці, Ксавэр прашаптаў над Адамам:

— Чаму ж ты не раздзеўся?

— О не, не, — прамармытаў ужо аціхлы Адам, трацячы рэшткі свае ўзбуджанасці.— На ўсякі выпадак. Напагатове быць не пашкодзіць.

Ксавэр на пальчыках адышоўся ад яго і сам сабе прагаварыў:

— І цяпер, небарак, дрыжыць і калоціцца.

— О, Тоўхарт цвёрды чалавек, — ужо ледзь прагаварыў Адам, і Ксавэр ледзь разабраў яго словы.

Некалькі хвілін цягнулася цішыня. Ксавэр згарнуў рукі і стаў над Адамам. Ён шаптаў сам сабе:

— Што ён усё гаворыць? І нічога яснага не сказаў. Як гэта ён пачне жыць спачатку? І як гэта я пачну жыць спачатку? Ці праўда гэта, што ён усё гаворыць?.. Ну, спі сабе, Адамка. Многа ты меў бяды і турбот за гэтулькі год... Ах, божа мой, божа... Каб, здаецца, дзе гармата ляснула... Божа мой, божа.

— Хто тут?! — прахапіўся Адам.

— Гэта я... я... спі...

— Каб аніводная жывая душа не ведала, што я тут.

— Будзь смел. Я цябе буду аберагаць, Адамка.

Але Адам ужо не спаў, а шырока расплюшчанымі вачыма глядзеў у столь. Ксавэр асмеліўся запытаць:

— Вайна гэта пачнецца ці што ты гаворыш? Ты ведаеш? (Адам маўчаў.) І чаму ты нейк так нядобра гаварыў пра Астаповічавых? Не тое, што гэта мяне ўкалола, не падумай, а ўсё нейк дзіўна ў цябе гаворыцца. Я нічога не разумею.

— Не, відаць, цябе ўкалола нешта аб Астаповічавых. Ты ўжо стаў, як салома... Толькі плюючы на чужое, дойдзеш да свайго.

Вельмі можа быць, што апошнюю фразу ён дзе-небудзь пераняў гатовую, бо сказаў ён яе нейк механічна, холадна, але яна, відаць, прыходзілася да яго ўласных думак і цяперашніх рашучых пераконанняў.

— Адамка! Я заўсёды жыў сваім розумам. А гэта як бы я стаў сляпы і ты вядзеш мяне за руку.

— Табе падабаецца сваю ўласную бяду на карку насіць? Плюй ты на іх усіх. А калі ты некалі баяўся, што на цябе пальцамі паказваюць, — дык няхай ім гэтыя пальцы паапухаюць. Хіба ты мала перацярпеў за свой век?

Каб хто ў гэты момант бачыў Ксавэра Блецьку, ён мог бы падумаць, што той стаіць над сваім Адамам вельмі разгублены. Нават як бы бездапаможнасць нейкі час была ў яго панурым одуме. Ён стаяў і не варушыўся. Прайшла, можа, чвэртка гадзіны. Адам пачаў штосьці гаварыць праз свой цяжкі і неспакойны сон. Ксавэр нічога не мог разабраць. Пасля ён з болем душы чуў, што Адам праз сон стогне. Ксавэр перавярнуў яго на другі бок і зноў з чвэртку гадзіны стаяў нерухома. Адам зноў пачаў кідацца, і з прыдушанага сном языка яго некалькі разоў сышло імя Марыны. Ксавэр жахнуўся: ён зразумеў горкую праўду, што ў дадатак да ўсёй іншай бяды маладосць і спеласць яго Адама праходзіла і прайшла ў вечным смутку па жанчыне. Ён сам ведаў: выпадковыя жанчыны не задушаць гэтага вечнага смутку. Вялікая крыўда за самога сябе апанавала ім. Як ён калісьці ненавідзеў Амілю! І ахвяру сваю ён прынёс дарма: і зямлі тае няма, і жыцця таго няма, і маладосць была атручана, і нават цяпер, у яго паважныя гады, па ўсёй істоце ляжыць паганае адчуванне колішняга душэўнага голаду. Ён і цяпер адчуў раптам душэўны голад. У душы было пуста. І чым напоўніць яе? Ён вельмі доўга стаяў як акамянелы. Можа, прайшло больш за гадзіну. Адам накінуў стагнаць і спаў спакойна. Відзён быў яго закінуты ўгару твар. Ксавэр гатоў быў заплакаць над ім. Ужо з’явіліся першыя адзнакі дня, калі ён адышоўся к сталу і сеў на табурэт. І раптам выбухнула ў ім многа рашучай упэўненасці. Адам многа ведае, ён нездарма быў так далёка і нездарма явіўся сюды. Прайшоў нейкі час. Нейкая мера напоўнілася. І тое, што Адам не даваў на тое, што сам гаварыў, яснага адказу, зацягвала ўсё гэта засціламі таемнасці, і штосьці вялікае, непахіснае і аўтарытэтнае стала неўзаметку паміж Ксавэрам Блецькам і ўсім светам. Ён устрапянуўся і рашучым рухам узяў папяросу. Ён сядзеў і курыў і не зводзіў вачэй з Адама. Ён шанаваў гэтую сваю знойдзеную надзею і толькі што народжаную мару пачаць жыць спачатку. І дзіўная рэч — анізвання не з’яўлялася ў яго думкі аб сваёй старасці. Так ён, патушыўшы агонь, сядзеў, аж пакуль пачало ружавець неба на ўсходзе.

Другі раздзел

I

У той час ужо была на свеце істота, дзеля якой увесь шырокі свет быў пакуль што яшчэ вялікай таемнасцю. Ёй толькі што пачаўся восьмы год і звалі яе Настачка. Перш за ўсё перад ёю вырысоўваліся карціны, нарысованыя яе дзедам Максімам Астаповічам. Гэта была тая палавіна часу ў свеце, якая мінулася і больш не вернецца. Прынамсі, яе дапытлівая галава і душа так уявілі сабе свет і так успрынялі яго сістэму. Там, па той бок цяперашняга, у глыбіні мінуўшчыны стаяў нейкі таемны і невядомы пан Г альвас і другі яе дзед нябожчык Кірыла Вялічка, імя якога гучэла для яе, як легенда, уяўленая яе дзіцячым розумам па-свойму. Усё гэта набывала фантастычныя формы і вырастала да велічэзных памераў. Перад ёю вырысоўваліся карціны таго, пра што расказваў ёй дзед Максім Астаповіч. Але дзед быў смешны і жартаўлівы. Яна з ім была, як з роўным сабе, і таму ён не быў ёй вялікім аўтарытэтам. Ён гаварыў занадта нейк проста пра самыя таемныя рэчы і гаварыў так, як быццам бы гэта была нецікавая штодзённасць. І што з таго, што ён сам бачыў сваімі вачыма той легендарны свет! Яму можна было і не да канца верыць. Бо ён кожны свой расказ канчаў тым, што садзіў яе сабе на плечы і дакляроўваў, што ніколі ўжо не спусціць больш на зямлю. Яна рагатала і біла далонямі па яго лысай галаве, а ён рабіў выгляд, што плача. І ўсё прыкідваецца: то раптам закрычыць, убачыўшы казюлю, што яму вельмі страшна, то скажа, што раз ён бачыў, як з лесу выйшаў мядзведзь і граў на скрыпцы. А гэта ж вядома, што ўсё гэта яго выдумка. І таму ясна было: дзесьці па той бок яго звычайных і простых расказаў трымаецца іншы, мінулы свет. Ён ужо ніколі не вернецца, ніколі не паўстане з свае вечнай магілы. Той страшны свет ужо адышоў у нябыт. Усё тое мінулася. Нават з расказаў дзеда ўяўлялася, што там усё было страшнае і цяжкае. І як тады маглі жыць людзі? Было яшчэ некалькі прачытаных вершаў і тонкіх кніжачак. Былі яшчэ расказы старэйшых сябровак, якія шмат што чулі пра той мінулы час у школе. Адным словам, ва ўяўленнях гэтай маладой і дапытлівай галавы ўжо выразна наканаваўся падзел свету ў часе на дзве палавіны: страшная мінуўшчына, калі яе яшчэ не было на свеце, і цяперашняе яе маленства. Была яшчэ тутэйшая настаўніца, якая збірала дзяцей у школе і гаварыла з імі ўсё пра тое ж. І пасля гэтага, узбуджаная прыбягаючы дадому, яна не адставала ад дзеда: такі самы быў той Гальвас, як усе тыя паны? А чаму ты любіш хадзіць на тое месца каля лесу, дзе Гальвас цябе мучыў. Яна ведала з яго ж расказаў гісторыю з той дзялянкай пры лесе, якую ён калісьці так няўдала раскарчоўваў. Але яна не магла сабе ўявіць, як гэта так магло быць, што самому Гальвасу нават і не цікава было, ці мучыцца хто ў тых карчах, ці не. Яна хацела ўявіць сабе Гальваса з бізуном у руках над сагнутым дзедам. Прынамсі, на такое ўяўленне мінулага яна ўжо была пастаўлена. Калі дзед браў яе з сабой на тую дзялянку, яна не магла зразумець, чаму ён з нейкім замілаваннем глядзіць на нейкія там дзікія кусты і на аброслыя імхом каменні. Гэтае месца павінна быць страшнае.

Вельмі можа быць, што яе дапытлівасць не ішла б так глыбока ў гэтым кірунку, каб яна была занята чым-небудзь іншым, апроч свае дзіцячай гульні. Гэта было шчаслівае маленства. Яна не цягалася цэлымі днямі па полі за каровамі, не прабівала босых ног аб палявое каменне і травяністыя карчы, яна не ўставала разам з сонцам і не ведала страшнай дзіцячай пакуты, калі ў галаве стукае боль ад бессані і лягчэй адысці ў нябыт, чым адарвацца ад сну. Яна не ведала той страшнай праўды, што чулая душа мацеры сціскалася ад болю, калі яна не магла не паднімаць сама з дня ў дзень і з году ў год сваіх дзяцей у гэтыя страшныя раніцы.

З кожным тыднем абсяг яе позіркаў на шырокі свет рабіўся шырэйшы. Раней яна ведала, што гэтая шырокая, высаджаная бярозамі дарога называецца Нясвіжскай дарогай. Пасля яна бачыла, што гэтая дарога даходзіць не толькі да таго ўзгорка, каля якога з аднаго пня растуць адразу дзве бярозы і ў дупле адной з іх жывуць нейкія птушкі. Пасля яна ўведала, што дарога гэтая ёсць і за ўзгоркам і што там яна цьмее ў сінявай далечыні, дзе вырысоўваюцца нейкія таемныя контуры чагосьці далёкага. А потым ёй стала вядома, што недзе там ёсць горад Нясвіж і там ёсць замак, апушчаны вадою, і ў тым замку спрадвеку жыў страшны князь, які, як кажа дзед, «уладаў паўсветам» і якому нават і гэтага было мала. І ў той самы горад скрыўся злы пан Гальвас, які так неміласэрна некалькі разоў раскідаў дзедаву хату і цераз якога памёр у лесе той другі няшчасны яе дзед Кірыла. І што ў тым горадзе радзілася і жыла слаўная жанчына, пра якую яшчэ і цяпер часам успамінаюць і называюць яе «несвіжанкай». І што ў той горад доўгія гады нельга было ні пайсці, ні паехаць, хоць ён і вельмі блізка адгэтуль. Бо паміж тым горадам і гэтым месцам многа год была страшная граніца, якую ўсе тут людзі ўспамінаюць з жахам і нянавісцю. Яна ўжо добра памятае, як была тут тая граніца, хоць ніколі яе не бачыла і не была там. Яе дзіцячыя ўяўленні рысавалі ўсё як бы ў застылым моманце. Надалей свет стаяў перад ёю такі, які ўжо будзе вечна. Прыходзіць толькі пасля лета зіма, а хвоі ў лесе заўсёды будуць тыя самыя. І калі маці кажа, што яна калі-небудзь вырасце вялікая, то не можна нават і падумаць, як гэта ўсё можа быць. Прынамсі, гэта будзе так далёка ад цяперашняга часу, што як быццам бы і зусім не будзе. Свет радасны і шчаслівы, і ўсё ў ім добра. Яна верыла ў тое, што бачыла. І, можа, ёй лягчэй было б выклікаць у сваёй фантазіі веру ў тое, што раптам лес пачаў расці не на зямлі, а ў паветры, як у тое (каб хто толькі сказаў ёй), што не больш як праз некалькі кароткіх дзён скончыцца ўсё, што цяпер яна ўсюды бачыць каля сябе і чым і ў чым жыве. І што яна ўведае зусім іншую грань таксама сапраўднага чалавечага жыцця, і што яна замест штодзённага шчасця свайго маленства, якога яна не адчувае, бо не мае з чым параўноўваць яго, пазнае магільны адчай.

Максім Астаповіч гаварыў, што яна падобна да Марыны. Можа, і сапраўды гэта было так, а можа, яму гэтага толькі хацелася. Але ў гэтых яго жаданнях было адно пачуццё, якое ён стараўся перамагчы ў сабе. Яму было нібыта крыўдна перад малой Настачкай за колішнюю малую Марыну. Настачка многа чаго на свеце не ведае і ніколі не пазнае. Яна можа вырасці з думкамі, што жыццё — гэта вечнае свята. Тут выяўлялася яго закаранеласць і несвядомая ўпэўненасць, што кожнаму чалавеку трэба праходзіць праз тое, праз што ён сам прайшоў у сваёй маладосці. Ён сам таго не заўважаў, як у гэтым пункце рабіўся бурклівым старым чалавекам. Часамі на яго находзіла своеасаблівая бесклапотнасць: пра яе не трэба клапаціцца, яна вырасце сама сабой, так як ідзе ўсё на свеце. У такія свае хвіліны ён быў скнарысты духам і, каб ад яго залежала, напэўна, быў бы дрэнным і скупым раздатчыкам чалавечага шчасця. І вельмі скора, у страшны дзень, з пакутамі сумлення ён падумаў, што быў вельмі несправядлівы да свае ўнучкі. Прыйшоў час, калі ён адчуў боль і сорам перад Настачкай.

ІІ

Дваццаць другога чэрвеня, у нядзелю, на ўсёй шырыні заходніх мясцовасцей Беларусі стаяла яснае і з ветрам надвор’е. Уночы, перад гэтым днём, свяцілі зоры, неба было чыстае. Ноч была халаднаватая, вецер дзьмуў няроўна: і гусцеў, і зменшваўся. У хвойных лясах вечны іх гул то чуцён быў далёка ў полі, то ападаў зусім. Ноч канчалася слабым ветрам, спакойным згасаннем зор і страшным утрапеннем чалавечых душ.

Было напісана пісьмо да Марыны і Настачкі. Уладзімір Вялічка пісаў, што яму асталося на лагерным вайсковым зборы ўсяго шэсць дзён і што праз тыдзень ён будзе дома. Было там яшчэ і многа таго, што заўсёды ёсць толькі прыналежнасць кожнай сям’і ў асобку — дробныя звычаі, непаўторныя нідзе і ніколі, толькі іх адных у сваёй сям’і дачыненні, — усё гэта клала пячаць на асаблівасць пісьма, і старонні чалавек мала там што зразумеў бы. А тое, што пісьмо было якраз так напісана, магло сведчыць, як дружна жыве гэтая сям’я, а можа, чалавек занудзеўся па жонцы і малой дачцэ і рвецца хутчэй з’явіцца дадому. Пісьмо не было яшчэ адаслана, яно ляжала, укладзенае ў кніжку на дошках пад матрацам у лагернай палатцы.

Уладзімір Вялічка спаў моцным сном. За цэлы дзень ён быў вельмі стомлен і звечара адразу заснуў на ўсю ноч. Ноч скончылася. Неба пабялела. Плыў дзень. У лагеры яшчэ не было ніякага гуку. Моўчкі, пазяхаючы і злёгку пацягваючыся плячыма, на лінейках стаялі вартавыя. У кустах абазвалася першая птушка і змоўкла, быццам спалоханая, што занадта рана ўстрапянулася і што яшчэ некалькі момантаў належыць ночы. У гэтыя хвіліны, недзе тут зусім блізка, нарадзіўся нечаканы гук. Ён быў шырокі, займаў многа прасторы, і праз яго выбухалі раз-поразу ўзрывы. Шум набліжаўся, ён ператварыўся ў гул. У адзін момант лагер ажыў. Але, можа, цэлую хвіліну ўсе яшчэ маўчалі і слухалі з непаразуменнем. Пасля дзесьці глыбока, бадай што на далёкім канцы цэнтральнай лінейкі, пачулася кананада і сігнал трывогі. На хаду падпяразваючыся, байцы і камандзіры выбягалі з палатак. Вялічка пабег да месца, дзе заўсёды збіраўся яго ўзвод. Ніхто не ведаў, што здарылася, але ўжо ў наступную секунду над лагерам пачаў тузацца гул нямецкіх самалётаў і паміж палатак разарваліся першыя бомбы. Выстраеныя калоны байцоў хістануліся. У Вялічкавым узводзе некалькі байцоў выбеглі са строю і прыгнуліся да кустоў. Вялічка і сам не ведаў, ці трэба ўсім так зрабіць, ці тых пакараць за недысцыплінаванасць. Але ўжо сам сабою парадак яго калоны рассеяўся і ён сам прытуліўся к дрэву. І толькі цяпер ён скамандаваў замаскавацца ў кустах. Але пачулася агульная каманда прабірацца к лініі горада, гэта значыцца ісці насустрач нечаканай навале. Горад быў дзесьці за дрэвамі і ўзвышшамі, яго было не відаць. Вялічка павёў свой узвод вітай дарогай, цаліной паміж двума ледзь заўважнымі ўзвышшамі, пасля праз рэдкія кусты, пасля паўз сцяну недаспелага высокага жыта. Непрыемнае адчуванне таго, што парушылася, і, можа, нават назаўсёды, тое, што было спланована надалей, і нават на гэты дзень, на нядзелю, скончылася адразу, так як і ўзнікла. Ужо вялікая трывога запанавала ў сэрцы. Байцы кідалі адзін аднаму фразы аб вайне. Гэта можа зацягнуцца на тыдні і нават на месяцы. Прыкрасць ад таго, што ён раней не адаслаў пісьма і што пісьмо асталося ў палатцы, прайшла ў душы і патанула ў клопаце цяжкага пераходу пад нямецкімі бомбамі. Групамі па некалькі чалавек байцы дабеглі да горада. Горад бамбілі нямецкія самалёты, ішоў дым ад недзе тут блізкага пажару, але агню нідзе не відно было. Самае непрыемнае і страшнае было — гэта блытаніна на гарадской ускраіне. Усе чакалі нейкага распараджэння, а яго не было. Гэта быў цяжкі момант перайсці на ўласную практыку з таго, што ён прывык толькі трымаць у галаве. У гэты нечаканы момант ён лепш за ўсё меў на ўвазе тое, што пачынаецца пара ўласнай ініцыятывы. У тых шматлікіх дробязях, аб якіх у звычайны час ніхто нават і не здагадваўся. Нарэшце прыйшла каманда рушыць назад ад горада. Паміж горадам і лагерам байцы пачалі маскавацца на зямлі, ляжалі, гатовыя да ўсяго, пра што будзе загад. Але не больш як праз дзве хвіліны рвануліся тут першыя разрывы нямецкай артылерыі. На тым месцы, дзе ляжалі першыя справа ад Вялічкі чатыры байцы, узляцела ўгару чорная зямля, на момант стала цёмна, і пасля Вялічка адчуў, што ён быццам бы ўпаў кудысьці глыбока. Ён пастараўся прыўзняцца. З яго асыпалася зямля, ён выплюнуў з рота гразь і ўжо страціў быў усякую арыентацыю. Тут ён пачуў па ланцугу крык назад да горада. Ён паўтарыў гэтыя словы, але голас яго ледзьве прарваўся праз сударгу, якая сціскала горла. Ён чуў тупы боль у плячах і з усіх сіл крыкнуў тыя самыя словы. Пасля гэтага ён зразумеў, што страціў з вока сваіх байцоў, і яшчэ раз крыкнуў і ўвайшоў у агульны рух. Яго тачыў смутак, што ён штосьці не так робіць, і з такім пачуццём апынуўся на першай гарадской вуліцы. З вялікай радасцю ён бачыў каля сябе знаёмыя твары байцоў і пасля ўбачыў камандзіра роты і камандзіра другога ўзвода. Артылерыйскія снарады рваліся над горадам. Здаровы, плячысты мужчына сагнуўшыся выбег з дзвярэй нейкай нізкай прыбудоўкі к дому якраз у той момант, калі дом скалануўся і аб’ехаў уніз вугламі ў двары. Плячысты чалавек упаў, і Вялічка ўжо не бачыў, ці ўстаў ён, ці не. Гэта быў вельмі шпаркі рух. Камандзір роты апынуўся поплеч Вялічкі і, бегучы разам з ім, тлумачыў яму тое, што той павінен рабіць. Вялічку ўсё было ясна, але ў гэты момант ён не думаў, што ўсё гэта так будзе, як яму кажуць. Страшны смутак па тым, што ён не дабыў тут спакойна свой астатні тыдзень і не заехаў хоць на час да свайго дома і што ўсё гэта пачалося занадта рана, прайшоў праз усю яго істоту. Ён стаў пры сцяне дома, прапусціў паўз сябе першых сваіх байцоў, якія ішлі ўсе ланцугом, адзін за адным, і скамандаваў павярнуць направа ў завулак. Тут было цішэй. Пекла артылерыі і самалётаў кіпела ў вуліцах направа. Ён вывеў свой узвод у цішэйшы квартал і пачаў расстаўляць яго. Байцы стаялі пры сценах дамоў, стаіліся за дрэвамі, увайшлі ў дамы і занялі месцы пры вокнах. Вялічка ўбег у сенцы двухпавярховага мураванага дома, убачыў вузенькія прыстаўныя лескі і, перамагаючы непаслухмянасць сваіх ног, узлез на гару. Акно пад дахам з гонты было запыленае. Ён разбіў шкло і ўбачыў праз дзірку дахі і стрэхі аднапавярховых дамкоў і за імі поле і абрысы лагера. Полем ішлі на горад нямецкія танкі. І вось ён скалануўся ад радасці. Сярод тых танкаў пачалі рвацца снарады з артылерыі, якая абазвалася з горада. Ён нават убачыў, як адзін танк стаў на месцы і пасля агонь успыхнуў над ім. Але неўзабаве артылерыйская стральба па горадзе павялічылася ўдвойчы. Білі нямецкія марціры. І з горада павялічыўся агонь артылерыі. Поле напоўнілася дымам, і ўсё грымела і траслося. Прайшло вельмі мала часу з таго моманту, калі лагер быў выведзен з свайго перадранішняга сну, але можна было думаць, што ўжо скора вечар, а можа, толькі і першая раніца. Адчуванне часу страцілася зусім. Праходзіла хвіліна за хвілінай, а можа, нават гадзіна за гадзінай, і грымучае пекла не змаўкала. Бывалі моманты, калі надыходзіў перарыў у громе, і тады чулася стральба кулямётаў дзесьці ў полі, на захад ад горада, пасля зноў усё танула ў выбухах артылерыйскіх разрываў.

Было яшчэ вельмі рана, толькі мінула шэсць гадзін. Сонца прабівалася праз дым і пыл. Першыя нямецкія пехацінцы пачалі з’яўляцца на вуліцах горада. Вялічка ўбачыў першага немца: гэта быў зусім малады салдат, ён здаваўся крыху разгубленым. За ім з-за нейкай сцяны выбеглі яшчэ два, з ручным кулямётам. Яны стралялі кудысьці перад сабой. Вялічка бачыў, як яны ўдвух адразу ўпалі. У абодвух былі прабіты кулямі твары. Вялічка стрэліў зверху ў таго, першага, і ён упаў зусім блізка, бадай што пры самым тым двухпавярховым доме.

Гэта і быў той момант, калі Вялічка, як ён сам пасля думаў, стаў сапраўдным салдатам. Ён шпарка злез з гары, выглянуў на двор і ўбачыў свайго, яму добра вядомага байца. Гэты чалавек быў родам з-пад Смаленска, з прозвішчам Кадаўбіцкі. Ён ляжаў пасярод двара мёртвы. Цяжка растлумачыць чаму, тут, можа, нават і не было хоць бы якой выразнай абдуманасці, але Вялічка забраў яго вінтоўку і ўсе патроны і зайшоў за заднюю сцяну дома, адкуль бачыў вялікі сад з тоўстымі клёнамі і ясенямі, як пасля ён ужо ўспомніў. Там стаялі за дрэвамі і ляжалі на зямлі яго байцы, цэліліся і стралялі. Ён бачыў, што ўсё гэта робіцца не таму, што ён іх камандзір, а таму, што ўсе яны падначалены таму, што яны павінны рабіць. І ён адчуў прыкрасць, што яго роля камандзіра, з прычын, можа, нават ні ад кога тут не залежных, сышла на няма нішто. Ён заняў месца сярод іх і таксама стаў цэліцца і страляць. Відны былі нямецкія пехацінцы. Яны выбіраліся з-за платоў, дрэў і сцен, і многім з іх удавалася забірацца далей, кудысьці па той бок гэтай вуліцы, глыбей у горад. Многа іх падала. Вялічка ўжо не меў аніякіх думак ні пра Марыну, ні пра Настачку, ні пра неадасланае пісьмо. Усё сплыло зусім з яго свядомасці. Ён не ведаў, колькі часу прайшло. Артылерыя з двух бакоў біла бесперапынна. Ён заўважыў густую групу нямецкіх пехацінцаў у разрывах паміж дамамі. Ён устаў на ўвесь рост, скамандаваў і пабег на той бок вуліцы. Пачуццё вялікага шчасця апанавала ім, калі ён пачуў, што разам з ім бягуць байцы. З сваімі байцамі ён убег у самую сярэдзіну нямецкай групы. Усе стралялі з блізкай дыстанцыі. Крычалі, стралялі, падалі, стагналі, калолі штыхамі. Над самым вухам чуліся нямецкія выгукі. Пасля немцы зніклі, яны рассеяліся за дрэвамі, кустамі і сценамі і адтуль стралялі. І зноў Вялічка стаяў за дрэвам і страляў, а яго байцы таксама па адным былі за вугламі дамоў і ў дамах перад вокнамі, і зноў Вялічка як бы страціў сваю камандзірскую ініцыятыву. Часта стральба на хвіліну замаўкала і пачыналася зноў, калі толькі заўважаўся які-небудзь рух на месцы, дзе былі немцы. Раптам артылерыйская кананада пачала заціхаць, і вельмі шпарка. Пасля нямецкае камандаванне гэты свой перапынак у артылерыйскай стральбе растлумачвала тым, што групы нямецкай пяхоты пераблыталіся з савецкай пяхотай і нельга было вызначыць арыенціры. Сонца стаяла ўжо за поўдзень. Чулася толькі вінтовачная і кулямётная стральба, і так прыйшоў канец дня. У другой яго палавіне, яшчэ за некалькі гадзін да заходу сонца, з вінтовачных залпаў і кулямётаў было дакладна ўстаноўлена, што немцы рвуцца ў горад ужо і з усходняй стараны. Было таксама вядома, што з паўднёвай стараны ідзе нямецкі рух у кірунку на ўсход. Так пачало змяркацца. Уночы пачаўся новы ўваход немцаў у горад. Групы іх ужо былі ў цэнтры горада. Там жа былі густа і нашы групы. Ішлі стральба і рукапашныя схваткі. У другой палове ночы пачаўся выхад немцаў назад з горада. Яшчэ не было вядома, што так загадала нямецкае камандаванне з прычыны таго, што за гэты кароткі час больш паловы ўсіх немцаў, што прабіліся ў горад, ляжалі мёртвымі.

Вялічка быў ужо ў цэнтры горада. У яго ўзводзе байцоў стала менш. Пачало світаць. За суткі ён прывык да таго, што ў першыя гадзіны было яму горкай практыкай. Сонца паднялося высока, як з нямецкага рупара, аднекуль зблізку, пачуўся голас. Гэта была не тое што скалечаная, а не зусім чыстая руская мова:

— Рускія! Брэст у поўным коле нямецкага войска! Выхаду з горада няма. Вас абкружыла вялікая сіла. Яна ў многа разоў большая за вашы сілы. Нямецкія арміі ўжо занялі тэрыторыі далёка на ўсход ад Брэста. Нямецкае войска ідзе далей на ўсход. Ваш лёс ужо вырашан. Вам няма ніякай рацыі працівіцца далей. Пакладзіце зброю. Усе здайцеся ў палон. Вы астанецеся жывымі. Інакш — вам усім будзе смерць.

Некалькі разоў гучэлі праз нямецкі рупар гэтыя словы. Стаяла цішыня. Можна сказаць, што толькі цяпер, стоячы ў цесным завулку сярод сваіх байцоў, многія з якіх ужо не былі жывыя, Вялічка напоўніўся пэўнай свядомасцю таго, што пачалося і што адбываецца. Як адышло далёка і якое стала недасяжнае тое шчасце, што было раней яго штодзёншчынай і пра якое ён і не думаў, што гэта і ёсць тое самае вялікае, сапраўднае, адзінае ў жыцці шчасце. Шчасцем для яго была Марына, шчасцем была Настачка, шчасцем быў стары яго друг з малых дзён — Максім Астаповіч. Шчасцем было ісці кожны дзень на працу і ўвечары прыходзіць з яе, і кожны дзень бачыць клёны паўз дарогу. Смутак сціскаў яму сэрца.

Часамі ўзнікала артылерыйская стральба. Пасля яна змаўкала. Гадзіны цягнуліся ў няпэўнасці. На змроку зноў пачаў гучэць нямецкі рупар. Калі сцямнела, ён зноў абазваўся. І ў гэты самы час прайшла каманда ў атаку на нямецкія групы, якія навокал горада чакалі яго здачы. І зноў Вялічка забыў свой смутак. Выбухнулі залпы і заглушылі нямецкі рупар. Байцы пабеглі ў цемень ночы з крыкамі «ўра». З горада пачала біць артылерыя ў бок захаду. Байцы беглі на ўсходнія часткі немцаў. Немцы адказалі кулямётамі. Яны адыходзілі ад горада, але неўзабаве сцяна агню ўстала паміж імі і байцамі. Была дадзена каманда адысці назад у горад.

ІІІ

Вялічка, які дрэнна ведаў і самы Брэст і не быў якім бы там ні было вайсковым спецыялістам, нават не быў вайсковым прафесіяналам і далёка стаяў ад вайсковых планаў камандавання, калі толькі яны маглі быць у баях за Брэст, не ўяўляў сабе поўнай карціны таго, што ў тыя дні тут адбывалася. Спачатку, пасля таго, калі ён ахамянуўся і пачаў камандаваць сваім узводам, ён думаў, што ён у поўнай уладзе цэлай сістэмы ваеннага камандавання ў гэтых баях і што ў больш ці менш важных момантах ён павінен чакаць цвёрдых распараджэнняў і загадаў. Тады ён і не стараўся асабліва ўведаць да канца цэлую карціну нямецкага нападу на горад і нашай абароны. Калі ж пачалі праходзіць дзень за днём, ён пачаў здагадвацца, што тут ідзе нешта не так, як ён думаў. Гэта быў цяжкі пераход да ўласнай практыкі. Пасля яму стала вядома, што ў горадзе б’юцца з немцам ізаляваныя адна ад другой агнём і нямецкімі часцямі, якія прабіліся ў горад, нашы групы. Змучаныя бессанню і чатырохсутачным няспынным напружаннем, байцы яго ўзвода ўсё больш і больш пачыналі дзейнічаць з нейкага ўласнага інстынкту, які з вялікай сілай ажыў у кожным з іх. Гэтае ж самае пачалося і ў Вялічкі. Тут ужо не было ніякага фронта ў тым сэнсе, як гэта ўстаноўлена разумець. І з кожным днём байцоў рабілася ўсё менш. Трупы ляжалі на вуліцах і ў садах, у дварах каля сцен. Па некалькі чалавек людзі сядзелі ў дамах і кіраваліся самастойна. Пачынаўся пяты дзень, калі Вялічка фактычна ўжо не камандаваў узводам, а быў у другім паверху мураванага дома дзесьці ў цэнтры горада, і каля яго было толькі чалавек сем. Можа, усе іншыя былі ўжо мёртвыя, можа, біліся дзе поблізу — нельга было нічога ўведаць. На вуліцы чуліся ўжо нямецкія галасы, а бой не сціхаў. Артылерыя ўжо больш не страляла. Білі кулямёты і аўтаматы. Чуліся выстралы вінтовак. Праз вокны з другога паверха нават відны былі нямецкія салдаты. І Вялічка, і людзі, што былі з ім, — кожны цэліўся і страляў. Немцы падалі, але аднекуль з-за ўкрыцця яны асыпалі дом градам кулямётных куль і стараліся дапасці бліжэй к дому і ўзарваць яго гранатамі. Бесперапынным агнём з вокан людзі стараліся не падпусціць іх блізка. Гэта была самая важная справа цяпер. І так прайшлі яшчэ адны суткі.

Яны, што сядзелі ў гэтым доме, маглі б падумаць, што яны толькі адны і асталіся ў горадзе, каб не грукат бою навокал іх. Пасля яны ўбачылі праз свае вокны рукапашную схватку на вуліцы. Трое чырвонаармейцаў выбеглі аднекуль з укрыцця і кінуліся на групу немцаў, якія хацелі перабегчы вуліцу. Немцаў было не менш дваццаці. Тое, што трое чалавек беглі на іх з штыхамі, нагнала на іх страх, і ўсе яны адышлі назад, адтуль і пачалі страляць. Вялічка, які бачыў праз акно гэты малюнак, не ведаў, ці гэта самі тыя тры шукалі штыховага бою з немцамі, ці гэта яны выконвалі чыё распараджэнне. Пасля ён бачыў, як яны дабеглі да сцяны дома і скрыліся за ёю. У гэты якраз момант і пачалася бамбардзіроўка горада з паветра.

Горад трымаўся пятыя ўжо суткі, і нямецкае войска прайшло ўжо далёка на ўсход ад яго. Відно было, што немцы страцілі вайсковую цярплівасць. Паўсотня самалётаў асыпала горад бомбамі. Адзін налёт зменьваўся другім, ужо ўсім стала ясна, што доўга так цяжка вытрымаць. Вялічка і хто быў з ім убачылі, што выйсці з дома і дзе-небудзь укрыцца ад бомб няма як: усё навокал кіпела і рвалася. Вельмі можа быць, што немцы думалі, што ў гэтым доме якая-небудзь вельмі важная і вялікая наша групоўка. Яны бралі гэты дом з заядласцю. У перарывах паміж бамбардзіроўкай яны, як і раней, білі па дому з кулямётаў. Асыпаўся адзін вугал дома, у вокнах не было ніводнага шкла. Зноў крычаў рупар аб здачы ў палон і аб тым, што няма ніякай карысці больш працівіцца. Бамбардзіровачная хваля прайшла. Немцы зноў з’явіліся на вуліцы. І зноў з гэтага дома пачаліся залпы ў іх. Вялічка бачыў мёртвых немцаў, і гэта было тое адзінае, што яго цешыла. На гэтым сыходзіліся ўсе яго імкненні.

Відаць, нейкі план выспеў у немцаў. З дзікім крыкам яны пабеглі праз вуліцу. Палавіна іх упала, а палавіна дабегла да дома. Яны рваліся ў дзверы і праз іх абстралялі з кулямёта сенцы. Яны заўладалі першым паверхам, і, мусіць, там ужо не асталося ніводнага жывога байца. Ужо немцы напоўнілі сабой сенцы, ужо білі ў дзверы другога паверха. Усе ляжалі на падлозе. З трэскам ірвануліся дзверы, раскалоліся папалам, і адна палавіна іх упала. На момант мільганула на ўсходах нямецкая постаць і ўпала ўніз, прастрэленая. Немцы лезлі ўгару па ўсходах. Ужо не было больш чым страляць у іх. Разбітыя дзверы заставілі шафаю. Шафа неўзабаве ўпала, і цераз яе ледзь паспелі яшчэ паказацца рулі аўтаматаў, як грукнуў залп. У гэты момант упалі мёртвымі пяць чырвонаармейцаў. Але Вялічка не бачыў гэтага. Ён кінуў гранату ў пралом дзвярэй. Сцены гайдануліся, цэгла сыпанулася на галаву. Настала вялікая цішыня. Усходаў ужо не было. Не было ўжо і таго, што раней называлася сенцамі. Відно было неба, яснае, сонечнае. Пралому дзвярэй не было, а стаў пралом у сцяне. Вялічка глянуў уніз. Пад абломкамі варушыліся і стагналі немцы. Вялічка азірнуўся. Каля яго быў жывы толькі адзін чалавек. Гэта быў смаленец Андрэй Мішурын. Ён сядзеў на закіданай цэгламі падлозе і, як анямелы, глядзеў прыплюшчанымі вачыма ў адзін пункт.

— Мішурын, што з табой? — сказаў Вялічка і адчуў, як цяжка яму выгаворваць словы. Усё ўсярэдзіне яго смактала і ныла. Яго хіліла слабасць і момантамі сонная абыякавасць да ўсяго.

Мішурын ледзьве ўзняўся на ногі, хістаючыся падышоў да самага пралому ў сцяне і міргнуў кудысьці ў прастору. Вялічка ўбачыў там двух немцаў, якія ўстанаўлялі кулямёт. Гэта быў нейкі зараснік нізкіх садовых кустоў. Адсюль зверху ўсё было відно. Не было аніводнага патрона і не было чым страляць. Вялічка і Мішурын ляглі на падлогу. Кулямёт пачаў абсыпаць кулямі сцены. Кулі сыпаліся праз пралом у сцяне сюды. Праз хвілін дзесяць стала ціха. Вялічка ўбачыў групу немцаў. Яны лезлі на абломкі там, дзе былі сцены. Іх было чалавек восем. Трэба думаць, што адзін з іх толькі на ўсякі выпадак крыкнуў угару:

— Рус! Здавайся!

— Гранату, — вяла прашаптаў Мішурын.

Вялічка кінуў гранату. Усё там, унізе, ірванулася ўгару, і ў паўзучых хмарах чорнага дыму ўсё стала ціха. Сцяна асыпалася ўся, асыпалася і апусцілася ўніз столь. Адным краем яна звісла. Здавалася, што трэба толькі дзьмухнуць ветру, каб усё ўпала і рассыпалася ў руіны. І вось зноў кулямёт пачаў абсыпаць кулямі гэтае месца. Гэта была пакута. Было такое адчуванне, быццам хтосьці накручвае на верацяно ўсё з сярэдзіны, з грудзей і жывата, і так бесканцоваю ніткаю пустошыць чалавека. У Мішурына яшчэ аставалася адна граната. Вялічка забраў яе і чакаў. Пасля зноў кулямёт сціх, і зноў каля дома з’явіліся немцы. Гранатамі яны рванулі рэшткі дома якраз у той момант, калі Вялічка кінуў у іх сваю гранату. Усё паплыло і змяшалася з цеменню, і свядомасць сцьмела. Вялічка не мог апамятацца, дзе ён апынуўся, і ці гэта баляць яму плечы і грудзі, ці нешта цяжкае душыць іх. Прайшло, мусіць, многа часу, бо калі ён ачомаўся, было цёмна і свяцілі зоры. Яму цяжка было паварушыцца, і ўсё цела хілілася да цёплага забыцця, але было страшна холадна. У наступныя хвіліны да яго свядомасці дайшло тое, што навокал ідзе бой. Ірвуцца гранаты, чутны кулямёты, крыкі і стогны. Пасля да яго свядомасці дайшоў моцны шэпт, які часам пераходзіў у моцны выгук. Вялічка ўспомніў, што ён, калі быў яшчэ ў забыцці, чуў гэты шэпт, але не мог уясніць сабе яго як сапраўднасць. Ён стаяў у вушах, і цяперашні і мінулы. Гэта быў голас Мішурына. Ён усё цадзіў на адной ноце бесперастанку:

— Вялічка! Вялічка!

Вялічка абазваўся.

— Ты жывы, Вялічка? Ты тут блізка? Я цябе даўно-даўно клічу і не веру, што ты жывы. Абзавіся яшчэ раз, дзе ты? У мяне ёсць яда. Тут мёртвы немец ляжыць. Я распатрашыў яго ранец. Я памацнеў, як пад’еў. Я цяпер ужо ісці доўга магу. Ты не ранен?

— Не ведаю, братка.

І спазмы здушылі Вялічкава горла. Ён быў блізак да таго, каб зарыдаць. І, можа, у такі стан увяло яго тое, што з гэтай хвіліны Мішурын гаворыць яму «ты», калі раней увесь час яны былі нават мала знаёмыя, і ўжо ні ў якім разе ціхманы Мішурын не мог сказаць свайму ўзводнаму камандзіру «ты». Успышкі далёкіх і блізкіх разрываў выхватвалі з цемені Мішурынаву постаць. Ён падсоўваўся бліжэй да Вялічкі. Пасля даў яму нейкую яду, і той еў. Толькі ў гэты момант ён адчуў страшны голад. Ён не разбіраў, што еў, яго зубы гатовы былі скрышыць камень. Мішурын падняўся на ўвесь рост і памог устаць Вялічку. Вялічка застагнаў, такі страшны боль пачаўся ў плячах. «Можа, я і ранен», — думаў ён. Узяўшыся пад руку, яны ўдвух пачалі выбірацца з абломкаў дома, у якім прабылі пяць страшных дзён. Навокал іх усё больш рабілася ціха. Тут ужо запаноўвалі немцы. Па некалькі чалавек яны прабягалі кудысьці далей у горад, дзе яшчэ ішоў бой. Трэба было як-небудзь прабіцца туды. Гэта было ўсяночнае вандраванне. Яны ўдвух усю ноч блыталіся па цёмных закутках, абы не натрапіць на нямецкія вочы. Мішурын нёс і сваю вінтоўку, і Вялічкаву. Многа разоў яны падоўгу сядзелі і чакалі зручнага моманту, каб ісці далей. Ужо світала, пачынаўся шосты дзень, калі яны апынуліся ў цесным праходзе паміж двума дамамі. Адсюль група чырвонаармейцаў вяла стральбу па вуліцы, на якой відзён быў нямецкі танк. Ён стаяў на месцы, і з-за яго біў нямецкі кулямёт сюды. Гэта быў паядынак. Раптам з задняй стараны пачаў біць другі кулямёт. Немцы падкраліся і замкнулі з двух бакоў групу чырвонаармейцаў. Можа быць, яшчэ прайшло б тры хвіліны і яны ўсіх перастралялі б. У адным доме было тут даволі высока акно ў глухой сцяне. Праз гэтае акно чалавекам дзесяці ўдалося ўлезці ў дом і адкрыць адтуль стральбу па кулямётах. Вялічка не быў ранен, але ён не мог паварушыцца. Мішурын уцягнуў яго праз акно ў дом і паклаў на падлогу. Цэлы дзень ішоў гэты паядынак. Немцы насядалі на дом, але тут у байцоў было многа гранат. Дом быў ужо абкружан але не на блізкай адлегласці. Гэта ратавала дом, хоць кулі крышылі яго сцены. Калі немцы падпоўзвалі бліжэй, кідалася граната, і новыя немцы пачыналі зноў сваю работу з большай адлегласці. Прайшла ноч, Вялічку стала лепш. Навокал дома была разварочана зямля, грамадзіліся зваленыя дрэвы, усё было ў пачварнай бясформеннасці. Прайшоў так яшчэ дзень і яшчэ ноч і дзень. Стральба ў горадзе пачала ўсюды заціхаць. Уночы на дзевяты дзень вялікія групы немцаў стараліся ўзарваць дом гранатамі. Стральба з вокан дома дасягла свайго найвышэйшага напружання. Але было цёмна, і не ўсё льга было заўважыць. Ужо світала на дзевяты дзень, калі людзі ўбачылі навокал дома вал з нямецкіх трупаў. Разам з тым на даху дома адбывалася штосьці падазронае. Там грукалі чымсьці, і некалькі разоў пачулася прыглушаная і кароткая нямецкая гаворка. За ноч немцы заўладалі дахам гэтага дома. У горадзе бадай што панавала поўная цішыня. Нідзе перад домам нельга было заўважыць нікога жывога. Раптам у адну секунду, напэўна, па камандзе, з даху спаўзлі да вокан шнуры, на шнурах вісела ўзрыўчатка і палалі кнаты. Агонь бег да ўзрыўчаткі, і праз некалькі секунд усё страсянулася і грукнула страшным узрывам. І пасля запанавала поўная цішыня. Засыпаны трушчанай цэглай, Вялічка чуў стогны двух чалавек і пачаў варушыцца. Ён астаўся жывы таму, што быў з Мішурыным і яшчэ з адным байцом у крайнім малым пакоі, адкуль яны ўтрох абстрэльвалі падыход к дому з паўночнай стараны. Тут узрыву не было, і гэты кут дома толькі асеў і раскалоўся. Вялічка вызваліў грудзі ад трушчанай цэглы і ўбачыў, што іх залівае кроў. З кожнай хвілінай боль у левым плячы рабіўся вастрэйшым. Мішурын трымаўся за правую руку вышэй локця, стараючыся заціснуць кроў, што білася з раны. Трэці быў таксама ранены. Ён стагнаў. Яго нідзе не відно было. Цішыня, якая панавала ўсюды, была жудасная. «Немцы заўладалі горадам», — падумаў Вялічка, застагнаў і прыхіліўся да свае цаглянай пасцелі ад болю і слабасці. Мішурын перавязаў сваю руку вышэй локця і пачаў шукаць на слых, адкуль стогне чалавек. Здаровай рукой ён яго неўзабаве адкапаў з-пад цэглы. Гэта быў вельмі малады чалавек, незнаёмы баец з незнаёмай часці. Вачэй ён ужо і не расплюшчыў. Ніжэй грудзей ён увесь быў у крыві і з кожнай хвілінай стагнаў усё слабей. Мішурын некалькі разоў запытаў яго, адкуль ён і як ён завецца. Ён нічога не адказаў. Пачало ўсходзіць сонца. У гэтых цесных руінах усё заружавела. Вельмі можа быць, што да інстынкту гэтага непрытомнага чалавека дайшоў пачатак сонечнага дня. Твар яго, у першых праменнях сонца, уздрыгануўся ўсімі рысамі. І гэта быў момант яго смерці. Так ён і астаўся тут ляжаць у вечнай сваёй нерухомасці. Усю раніцу сонца ляжала на яго твары. Апаўдні сонца асвятляла яго ўсяго. К вечару ён ляжаў у змроку. Цэлы дзень Мішурын сачыў за ранаю ў Вялічкі. У яго было да самых касцей парвана плячо. Кроў утаймавалася толькі к паўдню. Мішурын адной рукой перавязаў рану. У горадзе былі немцы. Вялікае шчасце, што ніводзін з іх не заглянуў у гэтыя руіны. Раннім вечарам Мішурын памог Вялічку ўстаць і, падтрымліваючы яго, павёў. Па бясформенным насыпу цэглы і дрэва яны спусціліся ўніз і апынуліся ў цемені свежага паветра. Да самага рассвітання яны ўсё выходзілі з горада, трымаючыся самых цёмных закуткаў. Было блізка да дня, калі яны выбраліся за горад. Дзесьці ў старане трашчалі матацыклы. З горада пачулася некалькі адзінокіх вінтовачных стрэлаў. Вялічка напружваў усю сваю памяць, каб успомніць, з якой часткі горада яны выйшлі і дзе праходзіць тая шырокая дарога, з якой можна было арыентавацца. Самае важнае — гэта было, пакуль развіднее, быць на ўсход ад горада. Нарэшце на ўсходзе пачало палавець неба. Ціха ступаючы па роснай траве, яны ўдвух пабрылі паўз зарослыя нейкімі нізкімі засевамі палеткі. Вялічку здавалася, што ён не пройдзе і сотні крокаў. Ён бачыў, што і Мішурын хістаецца ў бакі. «Або дайсці да лесу, або так дзе перачакаць дзень», — думаў Вялічка.

— Ці не відно дзе жытняга поля? — запытаў ён у Мішурына.— Нам есці трэба будзе што-небудзь.

Ужо стала відно, а яны ўсё ішлі, прыціснуўшыся адзін да аднаго. Равы і канавы, вузкія палеткі, паплавы, хмызнякі міналі яны і, нарэшце, дапалі да жытняга поля. Абодва як скошаныя ўпалі яны на зямлю, і забыццё агарнула іх. Дзьмуў лёгкі вецер, жытняе калоссе шастала над іх галовамі. Абодвум ім здавалася, што яны падаюць у прасторную глыбіню. І няўяўныя прывіды апанавалі іх. «Божа мой, божа мой», — прастагнаў Мішурын і заплюшчыў вочы. Прывіды набывалі выразныя формы і, як жывое ўвасабленне ўсяго таго, што было ўведана змалку дзён, паўсталі перад імі. Свядомасць іх абодвух ператварылася ў тупое адчуванне жудаснага, ні з чым не параўнанага, страшнага, як уся горач свету, смутку.

IV

Дзевяцідзённая абарона Брэста, які прыняў на сябе першы ўдар нямецкага войска ў момант, калі яно яшчэ было поўна энергіі і заўзятай упэўненасці ў сваёй непераможнасці і ў хуткай перамозе над Савецкім Саюзам, была адным з тых вялікіх эпізодаў Айчыннай вайны, якія пасля выраслі ў яе шматлікія эпапейныя моманты. Вядома, Брэст гэта не Севастопальская і не Ленінградская эпапеі, але Брэст у Айчыннай вайне быў пунктам, дзе немцы, нягледзячы на нечаканасць свайго нападу, прымушаны былі дзевяць дзён класці свае жывыя сілы і пускаць у ход сваю новую дасканалую тэхніку і вымуштраванасць супроць невялікага Брэсцкага гарнізона, які ўпарта не здаваў горад і трымаўся свядомасцю свае праўды і сіламі свае душы. З Брэста пачалося тое, наконт чаго найбольш цвярозыя нямецкія галовы пасля задумаліся. Брэст быў адным толькі момантам ва ўсім ходзе вайны. А ўсе гэтыя моманты і вызначаюць тое самае важнае, на чым трымаецца і сіла, і своеасаблівасць кожнай краіны. Пачынаючы ад Брэста і канчаючы Пяцігорскам, бяздушны і механізаваны немец спатыкаўся з чалавекам, душу з якога механізацыя не вырывае і не падначальвае сабе. Такім парадкам гэты чалавек, авалодаўшы механізацыяй, не пакіне быць самім сабою і, выступаючы ў форме свае дзяржавы, будзе заўсёды бачыць перад сабой чалавека.

Уладзімір Вялічка быў просты чалавек. Ён зусім, і асабліва ў гэты час, не ўсвядоміў сабе ўсяго значэння той справы, з якой толькі што выйшаў. У жыцці Вялічка займаў малое месца. Можа быць, яго свет быў абмежаваны тым месцам, дзе ён жыў, і тым, што ён калі бачыў. Але ў гэтыя хвіліны, калі ён разам з новым сваім другам Андрэем Мішурыным ляжаў у гарачыні жытняга поля і пакутаваў ад раны ў плячы і ад свайго вялікага смутку, у гэтыя хвіліны, а можа, і пасля ўжо назаўсёды, ад яго так званай, як мы сказалі, абмежаванасці да ўсяго таго, што льга назваць усеабдымнай чалавечай асобай, быў толькі адзін крок. Душа яго раскрылася для пазнання свету, яна шукала гэтага пазнання. Яна інстынктам імкнулася выясніць сэнс усяго. Дзеля яе раптам усё стала на такую грань, быццам бы ўсё, што існавала дагэтуль на свеце, сышло з свайго месца. Лежачы на зямлі, ён убачыў каля сябе нейкую вастралістую расліну, маленькую і купчастую. Вочы яго хацелі паглядзець на яе больш, але нейкая сіла штурханула яго з сярэдзіны, што пасля таго, што здарылася, ужо няма ніякага сэнсу глядзець на тое, да чаго горнецца душа. Быццам бы ён за гэтыя дні пераступіў тую мяжу, з-за якой ужо не будзе назад звароту. Прынамсі, калі находзілі цяпер на яго хвіліны прасвятлення, яму здавалася, што назаўсёды скончылася ўсё, чым ён жыў дагэтуль. І Марына, і Настачка адчуваліся ў гэтыя моманты ім толькі, як нерэальныя прывіды. Хворае ўяўленне яго ўзнімала аслабелыя сілы да раптоўных парываў, якія тут жа ападалі, і яго зноў апаноўвала забыццё. Сонца паднімалася высока, і пачыналася гарачыня. Ён ляжаў тварам угару, і гарачыня мучыла яго. І Марына, і Настачка з’яўляліся перад ім, як недасяжнае яго жаданне. Яго воля змагалася з забыццём. Ён свядома стараўся выклікаць у сваёй памяці і хоць у думках перажыць тое, што толькі цяпер усвядомілася яму, як поўнае шчасце, якое было ў яго. Многа было гэтага шчасця. І ў тую восень, пра якую ён стараўся думаць цяпер, таксама было шчасце.

У тую восень нарадзілася ў Марыны вялікае, як свет, пачуццё, і ён не ведаў пра гэта. Яно прыйшло адразу, але з’яўлення яго нельга было заўважыць. Цьмяным адчуваннем сваім яна здагадвалася, што пераступіла мяжу на сваёй дарозе, і ўсё, што было дагэтуль, мілае і дарагое, саступіла месца нязнанаму шчасцю, трывожнаму і ўсеабдымнаму. Яно адчыніла перад ёю сэнс вялікай радасці, і радасць гэтая стала яе знойдзенай мэтай. І ва ўсім цяпер раскрываўся перад ёю новы сэнс, быццам усё, што жыло і бытавала навокал яе, стала раптам такім, якім павінна было быць заўсёды, і якім дагэтуль не было, і па чым яна сумавала з самага свайго маленства. І цяпер яе душу больш, як калі раней, крануў і лісток на зямлі пад дрэвам, і травіна, выраслая з зямлі паміж насыпанага дробнага камення, і клёны пад дахам іхняга дома, і грукат вадзянога млына па той бок гасцінца, і браскучы скогат жалеза з майстэрняў, куды пасля ён пачаў хадзіць на кожнадзённую сваю працу. Дзіўна было: як усё ў адзін момант зыначылася і страціла сваю ранейшую звычайнасць. Можа ён быў раней такі самы, як і ўсе? І так, як цяпер, некалькі дзён таму назад яна ведала, колькі яму год, і гэта было ёй усё роўна. А цяпер гэта было ёй важна і патрэбна, таксама як важна стала, што ён стаў перад ёю задумёны і нават сумны. Яна адчувала, што гэта ўсё дзеля яе адной і што яна адна гэтаму прычына, і была абавязана яму чымсьці вялікім і неабходным.

Кожны дзень, калі ён спяшаўся на сваю работу або прыходзіў адтуль, ён усё шукаў яе вачыма. І кожны раз яна падпільноўвала яго ў гэты момант і старалася як-небудзь выпадкова натрапіцца яму на вочы. І гэтая штучная выпадковасць ніколі не ўдавалася. Ён здагадваўся, што яна сумысля трапляецца яму на вочы, і тое, што ён здагадваецца, было вядома ёй, і ўсё гэта ўстанаўляла паміж імі блізасць змоўшчыкаў супроць усяго свету, і гэта было важнае ім абоім. І ўсе заўважылі, што Марына стала не такая, якая была дагэтуль. А ёй самой здавалася, што яна такая ж, як і заўсёды была: думалася ёй — нецікавая. А трэба стаць дзеля яго нейкай іншай і незвычайнай. Прыходзячы к канцу дня з поля ці з агародаў, яна адразу мылася і пераадзявалася, каб ён не ўбачыў яе як-небудзь у злінялым плацці, так як заўсёды бачыў раней, і гэта тады было ёй усё роўна. Яна падаставала з шафы ўсе свае чыстыя плацці, і кожнае з іх здавалася ёй нязграбным. І цяпер прыйшла пара да вішнёвага аксаміту, які яшчэ ў мінулае лета купіў ёй бацька.

Цяпер ёй не давала спакою яе нецярплівасць. Саромеючыся бацькі, яна ціхом дастала вішнёвую тканіну і панесла шыць. Чатыры разы яна хадзіла прымерваць і кожны раз знаходзіла якую-небудзь хібу. Нарэшце ўсё дайшло да ладу, і перад вечарам, пасля работы, Марына зазіхацела ў сваім новым выглядзе. Вішнёвы колер інакш адценьваў яе твар і пышныя валасы. Пояс збіраў тонкія фалды на яе стане. Яна стала як бы вышэйшая ростам. І ўсё ёй здавалася, што яна асталася нязграбнай. Некалькі разоў яна парывалася пераадзецца ў старое, добра вядомае яму плацце. Аднак жа быў вечар, у Гальвасаўскім, як і цяпер казалі, парку збіраліся гуляць, і яна, засмучаная, пайшла туды. Ніколі яшчэ яна не хадзіла з свайго дома куды-небудзь з ім разам. Неўзабаве прыйшоў і ён, і яна ўбачыла, што вочы яго засвяціліся ад захаплення. Зайшло сонца, ружовае неба доўга блекла над цёмнай сцяной ельніку, і Марына і ён не пайшлі танцаваць, а моўчкі доўга хадзілі далёка ад усіх. Яму ўвесь час здавалася, што ён перад ёю пачварная нязгрэба, і што яго новы гарнітур, які ён адзеў дзеля яе, нічога не варты, і што лепш было б быць у старым, да якога і ён і яна прывыклі. Яны ўбачылі ружовасць неба на ўсходзе, і ён павёў яе к дому. Як святыню, якую трэба аберагаць і пакланяцца ёй, ён адчуваў сваімі рукамі цяпло яе рук. Паміж імі не было сказана аніводнага слова аб тым, што прыйшло ў іх жыццё, аднак жа ўжо ўсё мінулася, што было дагэтуль. Іх жыццё ўвайшло ў новыя сферы. Якраз тады пачыналася восень. І цяпер гэтая восень стаяла перад ім, як балючае напамінанне аб коратка пражытым жыцці.

Вялічка не быў чалавекам ні бязвольным, ні баязлівым, але тое, што адбылося, страсянула ўсю яго істоту. Перавязанае Мішурыным плячо яго балела сухім болем, але ўзбуджанне яго нерваў было такое, што боль гэты не адчуваўся ім як вялікая пакута. Трэба думаць, што гэтая ўзбуджанасць вырывала яго раз-поразу з забыцця. Было і яшчэ ў яго адчуваннях: яму штосьці рупела, быццам ён стараўся ўспомніць тое важнае, ад чаго залежаў яго лёс. І нарэшце гэтае адчуванне стала непераможным жаданнем зрабіць смерць хоць бы яшчэ аднаму немцу, але так, каб ён доўга мучыўся. На доўгі час пачыналася яго нянавісць і жудасная сваімі памерамі пагарда. У гэтыя хвіліны ён узнімаўся над сваёй слабасцю і яму здавалася, што можна ўстаць і ісці. У адну з такіх хвілін ён працягнуў руку і ўзяў у пальцы жытнюю саломіну. Адной рукой ён доўга важдаўся з жытнім коласам, пакуль дастаў з яго некалькі зярнят. Мішурын сядзеў на зямлі і глядзеў на яго.

— Табе стала лепш? — запытаў Мішурын.

Чалавечы голас так блізка ўвёў Вялічку ў стан рэальнага адчування самога сябе. Узбуджанасць яго ўмерылася, і ён пачуў боль у плячы, ён пачаў яе ўсвядомліваць. Ён ціха кіўнуў галавой, і яму стала як бы горш, прынамсі, слабасць большая, як раней, заўладала ім.

— А я спаў, — сказаў Мішурын. — Нешта на дарогах ціха стала... Сонца ўжо высока... От каб вады дзе...

Ён пачаў ірваць жытнія каласы, расціраць на сваёй шапцы і класці зярняты ў рот Вялічку. Ён ціха гаварыў з Вялічкам і дамогся таго, што той заснуў. Вялічка спаў цяжка, часта ён гаварыў штосьці праз сон і часта усхватваўся. Але ўсё ж гэта быў сон. Праходзілі гадзіны, сонца ішло ніжэй, Вялічка ўжо не спаў і сцямнелымі вачыма глядзеў у неба. Абодва яны маўчалі і абодва адчувалі нейкае задаваленне, што блізіцца вечар. Штосьці было ў іх чаканні вечара такое, што як быццам бы вечар і ёсць уся іх цяперашняя мэта. Ім здавалася, што сонца цэлую вечнасць вісіць над даляглядам і змяркаецца занадта доўга. Некалькі разоў адвячоркам яны чулі рух аўтамашын на дарозе. Як толькі сцямнела, яны падняліся, і толькі цяпер Вялічка па-сапраўднаму пачуў, як ён аслабеў і які страшны боль ірвецца ў яго раненым плячы. Прыціснутыя, як і раней, адзін да аднаго, трымаючыся адзін за аднаго, яны падаліся полем на ўсход і пачалі ісці вузкай травяністай дарогай. Безнадзейнасці ў іх было больш, як надзеі. Вялічка не мог ісці. Праз некалькі ўжо крокаў па-няўмельску пакладзеныя Мішурыным павязкі аб’ехалі з яго пляча, і зноў пайшла кроў. Боль у плячы аддаваўся ва ўсім целе. Ногі ледзьве ступалі. Пачыналася, мусіць, гарачка. Галава хілілася да грудзей. Праз хвілін пятнаццаць хады ён быў блізка да непрытомнасці. Мішурын абняў яго здаровай рукой і бадай што нёс так. У такой пакуце яны ішлі гадзін дзве. Часам Вялічка пачынаў стагнаць, і Мішурын сцішаў яго. Вялічка даходзіў да думкі і напружваў усе сілы, каб ісці далей. Ён стараўся перасіліць і боль, і смутак, і слабасць, і безнадзейнасць, абы-толькі ісці ўсё далей на ўсход. Доўга яны ішлі краем нейкіх нізкіх зараснікаў. Пасля пайшлі краем лесу. Было так цёмна, што дрэвы ад правай рукі Мішурына толькі адчуваліся ім. Ён сам ледзь перастаўляў ногі. Звінела дзесьці вада наперадзе. Лясная рачулка імчалася на багавіністым лясным карэнні. Гэтая вада проста-такі пахла. Мішурын пасадзіў Вялічку на зямлю і набраў у сваю шапку вады. Абодва яны пілі доўга. Вялічка сказаў, што ў яго плячо зусім замакрэла і што кроў дайшла ўжо да нагі. Мішурын, нічога не бачачы, вобмацкам зняў з яго пляча рэшткі павязак, скінуў з сябе кашулю, а гімнасцёрку адзеў на голае цела і кашуляй нанава ўбінтаваў Вялічку плячо. З гадзіну яны адпачывалі моўчкі. Зорная цішыня ночы вісела над ім, як пакутны сум аб мінулым. Яны пайшлі далей і яшчэ гадзін дзве мучыліся ў гэтай бязмэтнай хадзе. Нарэшце Вялічка не вытрымаў:

— Я нікуды не дайду, калі буду цяпер ісці.

— І я пра гэта думаў.

— Мне трэба дзе-небудзь тут астацца.

— Толькі трэба не патрапіць на чужых людзей.

— Мне ўжо бадай што ўсё роўна, на каго натрапіць.

— Калі хоць трохі паздаравееш, то не будзеш так казаць.

— Давай пацягнемся далей, — сашчаміўшы зубы, сказаў Вялічка.

І яны ішлі яшчэ хвілін дваццаць, доўгіх, як дваццаць сутак. І вось скончыўся лес. Зорнае неба стала як бы вышэйшае. На няроўным полі стала ісці цяжэй. І раптам — вялікая радасць: чорныя абрысы хат і гумен. Іншай рады не было, як прасіцца ў хату. Мішурын ціха пастукаў у акно, і па той бок шкла абазвалася жанчына, але пасля таго, калі прыйшлося стукаць разоў дзесяць. Ясна было — у хаце не спалі, але баяліся абазвацца.

— Чаго трэба? — сказала жанчына.

— Два раненыя чырвонаармейцы. Адзін можа ісці далей, а другому трэба дзён два паляжаць. Пусціце ў хату.

— Зараз, — сказала жанчына і выйшла на двор. Яна пачала шаптаць у самае вуха Мішурыну: — Мы гэтага зрабіць не можам, у нас вельмі люднае і вялікае сяло. Тут чалавека не ўхаваеш. Я вас выведу на дарогу і пакажу, куды ісці. Там жыве, па той бок лесу, чалавек, які можа вам памагчы. Ён адзін астаўся. Што яму! А ў нас бітае месца. У нас тут гэтулькі немцаў пераваліла і танкаў прайшло!

— А далёка немцы прайшлі?

— Кажуць, што ўжо на той бок Мінска, а можа, і далей.

— А так што гавораць?

— Усяк гавораць. Гавораць, што Сталін астаўся адзін, усе яго кінулі, і многія, хто быў каля яго, паўцякалі за граніцу. І Масква гарыць, кажуць, яе запалілі нямецкія самалёты.

— А хто гэта казаў?

— Хіба я ведаю, хто гэта казаў? Усе кажуць. А хто першы сказаў — то ці ведае ён што, ці не ведае — гэтага мы знаць не можам. Я вас правяду, пакуль цёмна, бо зараз світаць пачне.

— Дай нам малака і пакажы дарогу.

— Наце вам малака, толькі, людзі добрыя, каб хутчэй вы ішлі, світаць пачне, людзі ўбачаць. Мы ж цяпер пад немцам ужо.

Яна вельмі шпарка вынесла малака, напаіла іх і павяла кудысьці ў цемень поля. Праз крокаў пяцьсот паўстала перад імі сцяна лесу.

— Тут дарога вельмі вузкая, — шапнула яна. — Я пайду наперад, а вы за мной. Паволі і асцярожна.

Яна гаварыла так, што як быццам бы ёй можна было верыць. Здавалася, што лесам яны ішлі вельмі доўга. Мінулі лес. Зноў было поле. Зноў лес і зноў поле. А дарога была простая, як струна. Нарэшце жанчына паказала ўлева:

— Бачыце ўзгорачак? Павінны бачыць, калі вочы добрыя. Ужо світае. Унь адно дрэва чарнеецца. Туды ідзіце і проста ў акно пастукаеце.

— А хто там жыве?

— Я ж казала, адзінокі чалавек.

— А хто ён такі?

— Вы не бойцеся.

— Цётка, давай па шчырасці.

— Сынок! Братка! У мяне два сыны ў Чырвонай Арміі. Маладыя, адзін за адным. Можа, і яны дзе так, як вы цяпер.

— Правядзі нас да самай хаты.

— Лепш рабіць усё так, каб ніхто не бачыў.

Вялічка траціў апошнія сілы і цярплівасць.

— Хадзем, — прашаптаў ён да Мішурына.

Жанчына шпарка пайшла назад. Яны падышлі да вялікага адзінокага дрэва. Абодва яны ляглі адразу на мокрую траву пад дрэвам. Перад імі была хата, такая малая і старая, што здавалася знойдзенай на непатрэбным месцы непатрэбнай цацкай. Яна стаяла ў змроку рассвітання.

Неяк дзіўна пачынаўся дзень. Яшчэ бадай што было цёмна, а неба на ўсходзе гарэла агнём.

V

Прайшло хвілін дзве. Мішурын устаў, каб ісці прасіцца ў хату. І тут жа з сянец выйшаў высокі стары чалавек. Ён быў сухі і худы на выгляд і здаваўся здаровы сілай і здароўем. Прынамсі, ва ўсёй яго постаці было многа рухавасці і як бы энергіі. Ён раскурваў люльку: прыкрыў вялікім пальцам тытунь і дробна пацягваў з цыбука. Ён быў босы, з падвязанымі ўнізе калошамі нагавіц з нейкай злінялай крамніны. Сівая выстрыжаная пад дробны кліночак бародка, выстрыжанае пад машынку сівое шчацінне вянком каля вушэй і лысіны. Быццам бы яму ўсё гэта было звыкла, што адзін чалавек ляжыць у яго пад ігрушаю нерухома, з плячом і ніжэй да самага пояса ў закарэлай крыві, а другі стаіць над ім. Можна было падумаць, што каб увесь свет перавярнуўся верхам уніз, ён не здзівіўся б і не паглядзеў бы на гэта, як на незвычайнасць. Так спакойна і роўна глядзелі яго вочы. Ён сабе пыхкаў люлькаю на доўгім цыбуку, падышоў да самага платца, каля якога былі незнаёмыя людзі, і холадна запытаў:

— Дзе былі ў бядзе?

— У Брэсце, — адказаў Мішурын.

— Гэты ісці далей не можа?

— Ледзьве сюды я з ім дацягнуўся.

— Як жа вы сюды дайшлі? Гэта ж у баку ад Брэсцкай дарогі.

— Жанчына паказала дарогу.

— Вось як?!

Стары задумаўся і змоўк. Ён курыў і пляваў сабе пад ногі.

— Мы спадзяёмся на вашу дабрату, — пачаў гаварыць Мішурын.

— Спадзявацца на маю дабрату не трэба. Што значыць дабрата?

Мішурын падумаў, што з гэтым чалавекам гаварыць цяжка і што тут, мусіць, нічога не будзе добрага. Ні з сяго ні з таго ён сказаў:

— А ці далёка мы ўвайшлі ад Брэста?

— Адсюль да Брэста дзевятнаццаць кіламетраў.

І Мішурын здзівіўся. Як Вялічка так многа мог прайсці?

— Гэта дрэнна, што вам баба сюды дарогу паказала. Калі адна баба ведае, дык і ўвесь свет ведаць будзе. Эй, таварыш ваенны, прысядзь, з цябе трэба зняць гэтыя закарэлыя транты. Чуеш? Ён маўчыць. Спіць ці ў бяспамяцтве? (Тут ён шпарка адшатнуўся да нізенькай прызбы, хапіў там вядро з вадою і жменяй пачаў ліць ваду на Вялічкава плячо.) Няхай усё гэта паскудства адмокне. (Збегаў у хату і вынес чысты ручнік.) Калі адмокла — знімай перавязку. (Ён камандаваў Мішурыным, ступіў некалькі разоў доўгімі нагамі да ўзмежка каля град і нарваў там у пук цындалеі.) Ёду ў мяне няма, а гэта не горш за ёд гоіць. Вымывай яму рану. (Вялічка застагнаў.) Калі чалавек стогне — значыцца, жыве. Пастагні сабе, сынку... Каб яна згарэла, гэта баба, каб не яна, каб вы самі прыйшлі — я быў бы спакоен. («Паехаў у другі бок, стары дзівак», — радасна падумаў Мішурын.) Паднімі ты мне яго пад плечы, я перавяжу яго. Не слухай, што ён стогне, а падымай. (Ён памыў рукі, не з мылам, а з жвірам, якога набраў з-пад прызбы.) Мыла ў мяне няма. Бадай што і нічога ў мяне няма. І душа, чалавеча, у мяне як бы спустошана. (Ён змачыў у вадзе цындалею, расцёр моцнымі сухімі пальцамі, непамерна доўгімі, і памазаў жоўтым цындалейным сокам Вялічкаву рану.) Ніякіх куль тут, здаецца, няма. Так парвана. О, добра. Перавязвай ручніком. Цяпер раздзявай яго дагала. А цяпер паднімай за ногі, а я за плечы і — марш у хату. О, так. Кладзі цяпер ногі на ложак, а галаву я пасля пакладу. Не, я раней галаву пакладу, а пасля ты ногі. О, так. А цяпер — на табе маю старую верхнюю рубашку, яна чыстая. І нагавіцы вось гэтыя ўсцягвай на яго. Няхай ляжыць цывільным чалавекам. А вайсковую абмундзіроўку яго я запратору так, што аж каб самы старэйшы на ўсю дзяржаву нос нюхаў тут і вывіжоўваў шаснаццаць год, то каб нічога не знайшоў бы. Чуеш, як стогне? Гэта добра. А цяпер хадзі за мной. (Ён адчыніў у сенцах вузенькія дзверы ў сцяне з дошак. Там была клець.) Тут ён будзе ляжаць. З паўдня і аж да заходу тут будзе праз гэтае акенца свяціць яму сонца. А пасля — і ў цямноце паляжыць. Не навек жа гэта. Кладзі гэты сяннік на той тапчан, вось падушка. Хадзем назад у хату. Бяры за ногі, а я зноў пад плечы. О, так. Кладзі. Ну, дай, божа, добры час. Вылежвайся і праўся. Так, маладзец, пастагні крыху, каб мы ведалі, што ты жыў. Толькі не падымай залішне голасу... Ёсць у мяне збанок з кіслым малаком. Салодкага няма. Скора пакармлю цябе. А ты — садзіся. На гэты кубёлак садзіся. А я сяду на калодку. (Удвух яны селі і пачалі глядзець на Вялічкаў твар.) А цяпер — ці здалёку вы самі?

— Я з-пад Смаленска. Па той крыху бок яго.

— А ён?

— А ён — не ведаю.

— Як жа ты разам ідзеш з чалавекам і не ведаеш, адкуль ён?

— Не да таго было.

— Як жа! Не ведаючы чалавека, адкуль ён... Пачакай, — раптам перарваў ён сам сябе,— ты кім быў да вайны?

— Я каваль з чыгуначных майстэрняў.

— Ага! — Ён раптам змоўк, і выгляд яго змяніўся. Відно было адразу, што ён ірвануўся быў з сваёй гаворкаю, нешта хочучы выказаць сваё, а можа, нават чамусьці навучыць свайго слухача. І раптам убачыў, што гэты слухач не для яго. Ён адразу перайначыўся і ўвайшоў у іншую каляіну. Неўзабаве ён унёс сюды хлеб і кіслае малако, і яны з Мішурыным паснедалі і пакармілі, цераз сілу, Вялічку. Час цягнуўся гадзіна за гадзінай. Мішурын адчуваў сябе добра. Лёгкая рана на руцэ не мучыла яго. Вялічка ляжаў увесь час ціха. Ужо з паўдня ён пакінуў стагнаць. Мішурыну здавалася, што ён думкамі або вельмі далёка ад усяго навакольнага, або стаіць на мяжы з бяздум’ем. Некалькі разоў ён спрабаваў пагаварыць з Вялічкам і кожны раз бачыў, што з гэтага нічога не будзе. Нарэшце, калі ўжо сонца далёка ўвайшло з паўдня, Вялічка пачаў углядацца ў Мішурына, штосьці як бы ўспамінаючы, і раптам сам абазваўся.

— Падыдзі сюды, — прашаптаў ён Мішурыну. — Братка мой, я не магу сказаць, і ты не ведаеш, дзе немцы і ці далёка яны ўвайшлі. Ты шчаслівы чалавек, да твайго дома яны не дойдуць. А да майго могуць і дайсці. Усё адно нам трэба будзе ісці адгэтуль. Дык ты ідзі без мяне, калі гаспадар згодзіцца пакінуць у сябе тут мяне аднаго.

— Як жа я цябе такога пакіну?

— Ты не ведаеш, што я хачу сказаць. Старайся зайсці да майго дома. Арыентуйся на горад Нясвіж. Але гэта малы горад. А дарога твая блытаная, інакш табе ісці не прыйдзецца, як нацянькі. А калі табе прыйдзецца арыентавацца на Баранавічы, то адтуль, з-пад Баранавіч, будзеш пытаць дарогі на Клецак, а адтуль ужо блізка на Нясвіж. Тады будзеш старацца выбіцца на Слуцкі гасцінец. Але самім гасцінцам лепш табе не ісці... (Ён доўга і вельмі дакладна тлумачыў. Ён такія меў узнятыя і хворасцю і ўзбуджэннем душы нервы, што яму здавалася, як бы Мішурын не пазабываў усяго, што ён яму гаворыць.) І там будзеш глядзець сам: калі будзе пагражаць вайна блізка або калі якім-небудзь парадкам ужо дайшоў туды немец — старайся, братка, вывесці іх усіх адтуль. Бацька стары, Марынін, паможа табе. Ён спрактыкаваны чалавек. Глядзі толькі, братка, Настачкі. Выратуй яе. І калі можна будзе гэта ў вас там — хоць да сябе ў дом як-небудзь возьмеш іх. Я табе астануся, як брат родны, так я табе заўсёды буду дзякаваць. Дзе твой дом пасля шукаць?

— Ведаеш Дарагабуж? Станцыя за Смаленскам. Пройдзеш горад (на станцыю, а горад, за дваццаць кіламетраў ад станцыі) на ўсход. Убачыш таксама гасцінец. Бярозы растуць паабапал. Направа будзе лісцяны лясок. За ім вёска Ямшчына. За Ямшчынай проста дарога на поўдзень. Адлічыш па дарозе дзве першыя вёскі...

І доўга давалі яны адзін аднаму тлумачэнні аб сваіх родных кутках. І кожны гаварыў з асалодаю і душэўным уздымам, сам перажываючы асалоду сказаць пра родныя дарогі. Стары гаспадар стаяў, прыпёршыся да сцяны, і слухаў. Ён усё пыхкаў сваёю люлькаю і пасля сказаў:

— Добра. Ты ідзі, ратуй яго сям’ю. Пакінь яго на мае рукі.

Пасля яго слоў Мішурына ўзяў одум. Ён не хацеў, каб пра яго думкі здагадаўся Вялічка. Ён узяў пад сваю падазронасць шчырасць старога гаспадара гэтай цеснай клеці. «Вельмі ён адразу такі руплівы прыхільнік. Хто яго ведае: дзіўны чалавек. З выгляду мужык, а ў гаворцы як бы не. Як бы спрактыкаванымі рукамі каля раны хадзіў. Штосьці пачынаў гаварыць і адумаўся, не скончыў. Можа, яму на што патрэбен ранены камандзір. І месца незнаёмае, і жанчына чамусьці проста сюды паказала...» Мішурын акінуў гаспадара вачыма і пачаў раздумваць.

— А можа, я з табой пабуду тут колькі дзён, пакуль табе лепш стане, а тады...

— Ідзі, ратуй яго сям’ю, — яшчэ раз сказаў стары, і Мішурын зноў нядобрае падумаў пра яго. — Ты ведаеш, што немец страляе ў натоўп людзей, калі дзе запарве на дарозе? Васемнаццаць жанчын з дзецьмі ў нас ляжала на Брэсцкай дарозе.

І яшчэ больш недавер’я абудзілася ў Мішурына. Але ён убачыў Вялічкавы вочы: той прасіў яго ўсім тварам сваім. Мішурын пастаяў у нерашучасці і пасля пачаў паволі збірацца ў дарогу. Стары накарміў яго на дарогу халоднаю заціркаю з макам, і ён, яшчэ ўсё думаючы — ісці ці не, падышоў да Вялічкі развітацца. Вялічка зноў быў як бы ў забыцці. Аднак жа ён адчуў з’яўленне каля сябе свайго новага друга. Мішурын правёў па гэтым твары вачыма, і яму стала ясна, што Вялічка ахоплен толькі адным: тым, дзеля чаго ён пасылае яго ад сябе.

— Ратуй Настачку, — некалькі разоў прашаптаў ён, зноў упадаючы ў забыццё.

Мішурын пацалаваў яго ў галаву, і той нават не паварушыўся.

— Хаця каб ён выжыў, — сказаў бязвольным голасам Мішурын.

Стары паціснуў плячыма, і выгляд яго быў бездапаможны.

— Калі ён выжыве — то і без цябе выжыве, — сказаў ён. — А ты не Хрыстос, каб паднімаць мёртвых. Ідзі ў дарогу.

На дварэ змяркалася. Мішурын пайшоў, куды расказаў і паказаў яму стары. Ён ішоў усю ноч. Ад рассвітання да паўдня ляжаў, пасля ўвайшоў у прыдарожную хату і папрасіў паесці. Паесці яму далі, але сказалі, што недзе тут поблізу стаяць немцы і калі хто ўбачыць, дык дрэнна прыйдзецца таму, хто карміў і не выказаў чырвонаармейца. Мішурын да вечара праляжаў у густым жыце і на змроку зноў выйшаў у дарогу. І ўсё думаў, ці добра ён зрабіў, што пакінуў аднаго Вялічку ў гэтага старога, які ўсё больш і больш рабіўся яму падазроным. Але чым больш дзень за днём аддаляўся ён ад Вялічкі на ўсход, астрэй апаноўваў яго ўласны клопат. Хоць ён быў упэўнен, што немец не дойдзе да Смаленска, і нават да Мінска, і, можа, нават да таго месца, дзе жыве Вялічкава сям’я, але ён ірваўся душой як-небудзь, пакуль з’явіцца куды-небудзь у вайсковы штаб, дапасці і да свайго дома. А раней дайсці да Вялічкавага дома і там (ён быў у гэтым упэўнен) колькі дзён у цішыні і спакоі адпачыць, няхай сабе хоць там, можа, і немцы. Ён яшчэ не ўяўляў сабе, што такое немец. У душы сваёй ён не верыў, што трэба будзе выводзіць далёка на ўсход Вялічкаву сям’ю. Пра самога ж Вялічку нічога пэўнага ён падумаць не мог: ён пакінуў яго ў такім стане, што можна было думаць і дрэнна аб яго здароўі і нават жыцці. Можа, ён яшчэ горш аслабеў і, можа, памрэ. А можа, выжыве.

Вялічка ж чамусьці адчуваў, што Мішурыну прыйдзецца ратаваць яго Марыну і Настачку. Гэтыя думкі пачалі ў яго з’яўляцца ўжо ўмомант, калі ён з Мішурыным даходзіў да таго жытняга поля, на якім яны праляжалі цэлы дзень. І яны пакінулі на яго сэрцы вялікі цяжар. І цяпер, калі пайшоў Мішурын і ён астаўся адзін, гэты цяжар зноў пачаў душыць яго. Усё было нядобра, цяжка, хоць надзея ў гэтыя моманты яшчэ не пакідала яго. Яна да яго вярнулася, як толькі ён апынуўся ў спакоі і пад страхой. Сваёй свядомасцю ён усё больш адыходзіў да таго, што цяпер навокал яго. Усе помыслы яго, у той меры, у якой яны маглі вызваляцца ад стану яго слабасці і схільнасці ўпасці ў бяздум’е, накіроўваліся да таго ціхага дома, дзе тая малая істота, імя якой Настачка. Яна з’яўлялася перад яго вачыма чамусьці з занадта ўжо белым тварам і ў той самай чорнай вопратцы, якую ён ёй яшчэ нядаўна купіў і якую Ксавэр Блецька перадаваў яму ў рукі праз кааперацыйны стол. Настачка ўсё ішла і ішла да яго і ніяк не магла падысці. І разам з ёю стараюцца падысці і Марына, і Максім Астаповіч, і Ксавэр Блецька, і нябожчык бацька, Кірыла Вялічка. А Марына не такая, як цяпер, а такая, якая была тады, калі ён толькі быў вярнуўся з сваіх тых вандраванняў. А Ксавэр Блецька такі, як і цяпер, — стары і прысутулены. А Максім Астаповіч такі, як і быў у момант бацькавай смерці. І раптам ён пачаў адчуваць, што гэта добра, што яны ўсе сабраліся адразу: такі ніякая сіла іх не возьме. І вось Настачка пачала спяваць. Стаіць босая, у чорнай вопратцы і спявае. Калі ён прахапіўся ад гэтага кашмару, над ім панавалі дзве рэчы: тое, што над ім стаіць стары яго гаспадар і глядзіць яму ў твар, і тое, што ён, мусіць, не вытрымае: у сто разоў большы за ўвесь цяжар свету душыў яго смутак па Настачцы. І ў наступны момант ён зноў пачаў падаць кудысьці ў цемень — у ранейшы кашмар, дзе Настачка зноў заспявала.

Ці мала ён, ці многа быў у такім стане — ён не мог ведаць, калі праз нейкі час дайшоў да памяці і ўбачыў над сабой нізкую столь і першы промень ранішняга сонца. Цяпер ён нічога не чуў, што навокал яго рабілася. Ён не чуў, як стары яго гаспадар некалькі разоў пракрычаў яму, стараючыся яго пабудзіць. Пасля шпарка выбег з клеці ў сенцы і шчыльна прычыніў за сабою дзверы. Знадворку ў сенцы грукалі ў дзверы і крычалі штосьці па-нямецку. Стары чалавек адчыніў сенцы. Ужо добра бралася на вячорны змрок. У сенцы ўвайшлі два немцы. Стары стаяў перад імі і маўчаў. Немцы запатрабавалі есці. Стары моўчкі павёў іх у хату і паставіў перад імі чыгун з халоднаю адваранаю бульбаю. Немцы нездаволена пакруцілі галовамі: — Дзе ж я вам чаго іншага вазьму? — сказаў стары абшарпаны гаспадар гэтай гнілой хаты чыстай нямецкай мовай. Гэтыя два нямецкія салдаты былі самымі дасканалымі гітлераўскімі тупіцамі. Бо каб яны былі не такімі, яны ў лепшым выпадку маглі б хоць здзівіцца — адкуль гэты мужык умее так чыста гаварыць па-нямецку. А то яны не ўзялі гэтага аніяк на ўвагу і пачалі шукаць у хаце, у сенцах, але дзвярэй у клець не заўважылі і думалі, што гэта глухая сцяна. Ніякай яды нідзе не было. У адным толькі дробным кубёлку было насыпана ў дне ячменю, а ў другім ляжала паўбулкі хлеба. Хлеба яны не ўзялі і, аблаяўшы старога, пайшлі з сянец.

— Ці далёка які-небудзь пасёлак? — запыталі толькі яны, самаўпэўнена пасвістваючы.

Чыстай нямецкай мовай стары растлумачыў ім дарогу, і яны пайшлі зусім у супрацьлеглы бок, дзе за чвэрць кіламетра ад хаты тырчэлі з травы пні пасля даўно высечанага лесу, а далей стаяў нізкарослы хваёвы лес з вузкай дарогай праз яго. Стары спакойна і абыякава закурыў сваю люльку і сеў на нізенькую прызбу глядзець, як пад яго трухлявым уладаннем адна за адной успыхваюць зоры. Вялічка на сваёй пасцелі ў цёмнай клеці кідаўся без памяці ў гарачцы.

Трэці раздзел

І

Праз некалькі дзён пасля таго, як Адам Блецька з’явіўся да бацькі, якраз тады, калі Вялічка і Мішурын яшчэ былі пад Брэстам, у мясцовасці кіламетраў за дзевяноста на захад (крыху к поўдню) ад таго месца, дзе жыла і чакала дадому бацькі Настачка, каля лесу, на полі, працавалі нейкія людзі. Іх было чалавек нешта больш як паўсотні, і яны вельмі шпарка завіхаліся. Яны працавалі ў поўным маўчанні і вельмі зладжана адзін з другім. Зладжанасць была ў іх проста дзіўная, механічная. З той прычыны, што і адзеты яны былі аднолькава, у шэрыя з зялёным адценнем мундзіры, яны маглі здавацца як бы злітымі ў адно роўнымі часткамі нейкай рухавай машыны. Калі яны толькі што пачалі сваю работу, у чыстым летнім небе аддаляўся на захад і сплываў у прасторы гул самалётаў. Гул быў няроўны, ён тузаўся і рваўся на аднолькавы тон праз кожную секунду. Перш за ўсё чацвёра з іх, тыя, якія раней за іншых адвязаліся ад сваіх парашутаў, без усялякай каманды, механічна пасталі з аўтаматамі на варту. Усе складалі свае парашуты ў адно месца, пад нізенькую каржакаватую ігрушу, якая дзіка расла, растапырыўшыся і пакрывіўшыся над шырокім жытнім полем. Адны кінуліся даводзіць да парадку два новенькія грузавікі, якія здалёк бадай што з-за жыта і не відны былі. Другія заняліся дзвюма легкавымі машынамі. Трэція пацягнулі к лесу два кулямёты. Чацвёртыя пачалі грузіць на грузавікі парашуты. Пятыя пачалі грузіць нейкія забітыя цвікамі скрынкі. Шостыя грузілі на машыну наглуха зашытыя мяшкі. Адзін з іх, відаць, іх начальнік, ускінуў да вачэй бінокль і акінуў шпаркім позіркам усё навокал, што не закрывалася лесам, а пасля пачаў глядзець у карту, як відаць, арыентаваўся на мясцовасці. Праз хвілін дзесяць усё было гатова, і ўвесь гэты натоўп ірвануўся к лесу і згінуў там у дрэвах. Следам рушылі і чатыры вартавыя.

Гэта было зранку, перад усходам сонца дваццаць трэцяга чэрвеня. Сонца было яшчэ дзесьці ў глыбіні далягляду, але яно ўжо адчувалася. Узнімаючыся высока ў неба, птушкі ўжо бачылі яго і поўніліся сваім інстынктыўным шчасцем. Жытняе поле перарэзвалася шасэйнай дарогай з усходу на захад. Лінія лесу ішла наўскасяк дарогі і ў адным месцы даходзіла да дарогі, і там ужо лес быў на кіламетраў чатыры скрозь паўз шашу. У той бок лесам і рушыла са сваімі машынамі паўсотня чалавек. На тым месцы, дзе яны селі на зямлю, асталіся пасля іх толькі памятая трава і некалькі абрыўкаў непатрэбнай шэрай паперы. Увесь гэты атрад спыніўся пад хвоямі ў гушчыні ядлоўцавых і арэшнікавых зараснікаў. Адразу ж ён раздзяліўся на дзве групы, і пры машынах асталося толькі некалькі чалавек. У кожнай групе быў кулямёт. Групы адышлі адна на кіламетр, другая на паўкіламетра ад свае стаянкі і стаіліся за кустамі і дрэвамі пры дарозе. Рухавы і малады, год пад дваццаць шэсць, салдат выйшаў з той групы, якая была на паўкіламетра ад стаянкі. На ім была тонкая зялёная накідка, нешта накшталт плашча з кароткімі шырокімі рукавамі. Аўтамат вісеў на ім. Ён выбраў крайнюю бярозу, адну з самых высокіх, і палез на яе. Ён зусім скрыўся ў зялёным вецці, якое пагойдвалася ў густой і роўнай плыні паветра. Неўзабаве ён два разы піснуў па-птушынаму і стаў моўчкі ўглядацца ў дарогу. Яна была адтуль відна яму далёка. Дзесьці здалёк у лесе закукавалі зязюлі, некалькі адразу. Ён ведаў, што гэта з таго атрада, які быў далей. Нешта з паўгадзіну ён углядаўся ў дарогу. За гэты час па ёй праехала ўсяго дзве пустыя грузавыя машыны. Ён нават і не паварушыўся. Каб хто праходзіў тут гэтым краем лесу, ён думаў бы, што тут, як і заўсёды, спакойна і пуста. Толькі дзіўна было, што празмерна многа тут абзываецца зязюль.

Гэтая шасэйная дарога хоць і была гэтую паўгадзіну бадай што зусім пустая, але ўночы па ёй часта чуліся матацыклы і машыны. На самым рассвітанні тут прайшло некалькі натоўпаў жанчын і дзяцей у кірунку на ўсход. Наводдалек ад гэтага месца, на захад, чуліся ўсю ноч артылерыйская кананада і ўзрывы авіябомб.

Салдата, які сядзеў на дрэве, апаноўвала нецярплівасць. Ціхая паўгадзіна здавалася яму вельмі доўгай. Ён ірваўся да дзейнасці. Настрой у яго быў вельмі добры. Ён з прагнасцю ўглядаўся ў далечыню дарогі. Па той бок дарогі, глыбей у поле, яму відны былі два паселішчы. Паміж дрэў ён бачыў дахі будынкаў і ў адным месцы мураваныя сцены. Усё было яму тут новае і экзатычнае. Аддаючыся такім сваім настроям, ён ні на момант не траціў свае пільнасці. І ён, нарэшце, убачыў доўгачаканы рух на дарозе. З заходняй стараны імчаліся чатыры грузавікі, на якіх сядзела многа жанчын. Салдат абазваўся голасам нейкай птушкі, але ўжо інакш, як тады раней. Хоць гэта было і не вельмі ўдалае перайманне птушкі, але больш ад яго і не патрабавалася. Сярод салдат, якія былі пад дрэвамі, адбыўся раптоўны рух. Яны прыліплі да стволля старых бяроз і хвояў і нарыхтаваліся. Машыны імчаліся ўжо тут, і раптам заслона агню з аўтаматаў загарадзіла ім дарогу. Пярэдні шафёр ірвануўся наперад, прыгнуўся і даў машыне яшчэ большую хуткасць. Ён праскочыў і імчаўся далей. Але другая машына зменшыла ход і праз некалькі момантаў зусім спынілася. Кулі з аўтаматаў асыпалі яе таксама, як і астатнія дзве машыны. Крыкі і енкі чуліся з машын. Дзве акрываўленыя жанчыны, што сядзелі на борце першай машыны, упалі на дарогу. Ірвануўся дзікі голас перапалоханага дзіцяці. І з другой машыны ўпалі дзве жанчыны. Першы момант страшнай нечаканасці прайшоў. Жанчыны з дзецьмі пачалі ратавацца з машын і скрывацца дзесьці ў жытнім полі. Агонь з аўтаматаў не спыняўся. Праз некалькі хвілін машыны апусцелі. Усё стала ціха. І ў лесе панавала цішыня. Тры машыны стаялі на дарозе. Пад машынамі ляжалі прабітыя кулямі жанчыны. Хто астаўся жывы, сядзеў у жыце або выбіраўся з яго паўзком далей ад страшнага месца на дарозе. Салдат усё сядзеў на сваім дрэве. Неўзабаве ён зноў абазваўся птушкай. Дарогай, у тую старану, адкуль нядаўна ехалі на грузавіках жанчыны, ішоў грузавік. На ім было два чырвонаармейцы. Машына ішла з таго боку, дзе сядзела тая другая група. Салдату машына была добра відна. Салдаты ўнізе нарыхтаваліся. Яны чулі, як там застукалі аўтаматы. Салдат з свайго дрэва бачыў, як машына наддала ходу і прарвалася сюды. Адзін чырвонаармеец ляжаў ужо ў машыне мёртвы. Другі прыпаў да дна і прыліп к самаму борту. Машына падыходзіла сюды. Салдат абазваўся другі раз. Машына і тут трапіла пад агонь аўтаматаў. Шафёр стараўся даць яшчэ большую хуткасць. Чырвонаармеец пусціў з машыны ў лес доўгую чаргу з свайго аўтамата. Тры салдаты зваліліся нежывымі пад дрэвамі. Кулямётчык пусціў у машыну чаргу з кулямёта. Шафёравы рукі ўпалі з руля, і ён увесь хістануўся ўніз. Машына з’ехала ўбок і перавярнулася пад адкос. Два салдаты, асыпаючы яе кулямі з аўтаматаў, пабеглі да яе і адзін рускай мовай закрычаў чырвонаармейцу вылазіць з-пад машыны. Ніхто не адказаў. Тады немец пачаў страляць пад машыну. Чырвонаармеец выйшаў і стаў. І адразу ногі яго захісталіся, і ён апусціўся на зямлю. Немец загадаў яму ўстаць. Той паспрабаваў падняцца і застагнаў. І толькі цяпер немец заўважыў, што ў яго пад пахаю кроў. «Бяжы на дарогу!» — крычаў немец. Чырвонаармеец, ледзьве перастаўляючы ногі, рушыў з адкоса ўгару. Немец апошні раз стрэліў, і чырвонаармеец развітаўся з жыццём. Пасля гэтага пачулася каманда, салдат злез з дрэва, і ўся група пайшла лесам у бок свае базы, мінула яе і выйшла да самай шашы за паўкіламетра ад таго месца, дзе ляжалі забітыя жанчыны і чырвонаармеец і былі разбітыя машыны. Гадзін са дзве немцы пякліся ў жыце на сонцы, прапускаючы паўз сябе адзіночныя машыны. Гэта быў дзень, калі чырвонаармейскія часці яшчэ не адыходзілі ў тыл, а затрымліваліся на флангах нямецкіх калон, якія рваліся на ўсход вялікімі дарогамі. І ў гэтым месцы на шашы вайсковага руху яшчэ не было. Дзве гадзіны ішло ў немцаў пустое чаканне. За гэты час праляцелі нізка іхнія самалёты, і сюды даходзіў гром скінутых імі бомб. Пасля яны і над гэтым месцам скінулі лістоўкі, дзе нахабна гаварылася, што немцы не ваююць з мірным насельніцтвам, каб тое не баялася, і што яны нясуць нейкае «вызваленне». Як быццам бы з нейкай злой іроніі адна такая лістоўка, надрукаваная на жоўтай паперы, упала на твар адной забітай на дарозе жанчыны і асталася так ляжаць у спакоі ціхага дня. Пасля чуўся доўга грукат разрываў авіябомб аднекуль з захаду, пасля з усходу. Гадзіны ішлі за гадзінамі, і вось на дарозе відзён стаў вялікі натоўп. Белыя і чырвоныя хусткі на галовах, клункі за плячыма, дзеці на руках і побач сваіх матак. Пакуль што яны ішлі яшчэ дарогай. Напэўна, яны былі з мясцовасці, не вельмі далёкай адсюль, і горкая практыка яшчэ не навучыла іх туляцца ляснымі і глухімі сцежкамі. Але яны былі маўклівыя. Некалькі гадзін таму назад яны былі выгнаны нямецкімі авіябомбамі ў свет. За сваімі плячыма яны пакінулі пажар сваіх дамоў. У іх маўклівасці было адзінае для ўсіх іх пачуццё — вялікае і наймацнейшае за ўсё, што асталося цяпер у іх жыцці. Гэта была нянавісць, ёй не было канца і меры, яна была большая за іх смутак. Найбольш гэта былі жанчыны. Былі маладыя, былі сярэдніх год, былі і старыя. Кожны з іх перажываў сваю асабістую крывавую драму. Адзін не ведаў, дзе ў страшную хвіліну дзеліся бацькі, другі не ведаў, дзе дзеліся дзеці. Дзеці, што ішлі адны, не ведалі, дзе маці. Але ўсе ішлі на ўсход ад ворага. І ўсё асабістае злілося ў кожнага ў адно з усімі. Мера дайшла да краёў. Калі яны падыходзілі да гэтага месца на дарозе, каля якога сядзеў на дрэве салдат і дзе ляжалі трупы жанчын, дзесьці на захад адсюль выбухнула вялікая артылерыйская кананада. І не спынялася ўжо аж да самага змроку. Раз-пораз імчаліся нізка над зямлёй нямецкія самалёты і секлі кулямі зямлю. Натоўп жанчын і дзяцей пачаў разбягацца па полі, і тады аўтаматчыкі з лесу далі залпы. Праз гул самалётных матораў чуліся крыкі і енкі. Палавіна натоўпу лягла навекі. Жывыя, самі не ведаючы куды, беглі полем. Праз вельмі малы час яны разышліся па ўсёй тут шырокай мясцовасці, і скрозь панаваў жах і разгубленасць.

Было дзіўна, як пасля гэтага ішоў тут яшчэ жывы чалавек. Ён ішоў з палкай, за плячыма з торбай. На выгляд яму было год пад пяцьдзесят. Праўда, ішоў ён не дарогай, а наводдалек паўз яе, жытнім полем. Праз некалькі крокаў ён прыгінаўся к жыту і, чуючы, што як быццам бы пацішэла, зноў ішоў. Пасля ён шпарка пайшоў к лесу. Наўздагон яму паляцела куля. Ён сеў у жыта. Вельмі смелым крыкам, ужо не баючыся, што хто-небудзь заўважыць месца ўсёй лясной групы, салдат з дрэва закрычаў чалавеку, каб той варочаўся на дарогу. Чалавек мог бы нават падумаць, што гэта які-небудзь дабрачынец раіць яму не ісці ў лес, бо, можа, гэта адтуль ляцела куля. Чалавек выглянуў з жыта і пайшоў, прыгнуўшыся, да дарогі. Ніхто нідзе не страляў, толькі артылерыйская кананада на захадзе не заціхала. Але нават і нямецкія самалёты гулі ўжо недзе далей, схаваныя лесам. Цішыня падбадзёрыла чалавека. Ён пайшоў шпарчэй і ступіў праз вузкую, усю зарослую травой канаўку на дарогу. Каб хто зблізку бачыў у гэты момант яго твар, сам жахнуўся б: рысы на твары чалавека ўздрыгануліся і застылі. Вочы не міргаючы глядзелі на зямлю ў адно месца. Застылы ў адной паставе, забыўся на ўсё навакольнае. Уся ўвага яго была на тым, што ён бачыў перад сабою. Ён глядзеў на нежывое дзіця. Гэта быў хлопчык гадоў дзевяці. Твар яго быў скурчан ад пакуты і рукі падмяты пад грудзі. Ён ляжаў на самай сярэдзіне дарогі, крыху наводдалек ад іншых мерцвякоў. Дзесьці за дарогай абзывалася палявая птушка, і на момант чалавек як бы сумысля стараўся адцягнуць сваю ўвагу. Ён ускінуў вочы і глянуў у далечыню поля. Але тут яму здалося, што нежывы хлопчык заварушыўся. Чалавек умомант прыгнуўся і ўставіўся вачыма ў дзіця. Не, яно не варушылася. Быццам толькі цяпер чалавек апамятаваўся. Першым яго рухам у гэты момант было схапіць хлопчыка на рукі і кінуцца з ім з дарогі. Спачатку ён паволі пачаў спускацца з адкосу, але як толькі ён апынуўся ўнізе, сухі і злосны, без якога б там ні было пачуцця крык спыніў яго: — Стой на месцы!

Чалавек стаў і азірнуўся. — Ідзі сюды, — сказаў цішэй салдат з дрэва. Ён так ужо асмялеў, гэты салдат, што нават не баяўся, што ўбачаць, дзе ён скрываецца. Чалавек, як у бяздум'і, пайшоў на гэты бок дарогі. З-за дрэў выйшаў немец і зірнуў угару на дрэва. Салдат з дрэва спусціўся на зямлю, і другі палез на яго месца. Гэтая змена сігнальшчыкаў адбылася на вачах у чалавека, які як анямелы стаяў пад дрэвам з нежывым дзіцем на руках. Салдат, які злез з дрэва, сказаў чалавеку рускай мовай:

— Куды ты хацеў ісці?

Чалавек як бы не пачуў адразу. Ён маўчаў. Немец яшчэ раз запытаўся.

— Я нёс сваё дзіця. Гэта мой хлопчык. Як усё загарэлася і пачалі рвацца бомбы, яны з маткаю пабеглі. Я дома не быў. Я ішоў даганяць іх.

— А хто ты такі?

— Я тутэйшы. Туды, далей у той бок. (Ён паказаў рукой на захад.) Унь адтуль, з-пад самых Баранавіч.

Слова «Баранавічы» нейк уразіла немца. Ён на момант як бы задумаўся.

— А як ты завешся? — невядома дзеля чаго запытаўся ён з самым жорсткім выглядам. Гэты допыт вёўся, напэўна, з мэтай зрабіць уражанне і давесці чалавека да стану бяздумнага ўтрапення.

— Я завуся Антон Цвірка.

— А куды ты цяпер хочаш ісці?

— Я і сам не ведаю, куды мне ісці?

— Куды будзеш ісці? — раўнуў немец і даў чалавеку кулаком у твар.

Чалавек хістануўся, але не выпусціў з рук дзіцяці. Немец загадаў яму пакласці дзіця на зямлю. Чалавек, можа, нават і не чуў. Ён маўчаў. Немец вырваў з яго рук дзіця і адкінуў яго далёка на траву. Чалавек уцягнуў галаву ў плечы, і калені яго ўздрыгануліся. Немец пракрычаў яму ў самы твар:

— Няма ўжо больш вашай арміі! Мы скора разаб’ём і ўсё, што ад яе асталося! Ты чуеш?

— Чую, — як з-пад зямлі абазваўся чалавек.

— Цяпер бяжы ў поле цераз дарогу! (Чалавек перавёў вочы на нежывое дзіця. Немец даў яму нагой у грудзі.) Бяжы! Бяжы!

Чалавек не пабег, а пайшоў цераз дарогу, кінуўшы сваю торбу. Немец пачаў страляць цераз яго галаву ўгару. Чалавек усё ішоў павольна, абыякавы да ўсяго. Немец і гаварыў, і крычаў, і страляў механічна, як раней усё гэта дакладна сабе засвоіўшы. Ён стрэліў гэтулькі разоў, колькі яму трэба было, і тады пайшоў у лес. Чалавек ішоў полем па той бок дарогі. Доўга відна была яго галава з жыта. Ён ледзьве перастаўляў ногі. Дайшоўшы да забалочаных зараснікаў, ён стаў і прыпёрся плячыма да топкай хісткай крушыны. Ён быў даволі невысокага росту, з вусамі і на выгляд здаровы. У картовым, з дробнаю латкаю на адным локці, пінжаку і ў ботах. Можа хвілін дваццаць ён так стаяў, а пасля вяла і абыякава пайшоў немаведама куды, праз мокры лог, дзе нават у яго пад нагамі і сцежкі ніякай не было. Праз паўгадзіны такой хады ён выбраўся на палявую дарогу, агледзеўся навокал сябе і, стаўшы на месцы, у сваёй страшнай адзіноце зарыдаў, страсянуўшыся ўсёй сваёй постаццю. К вечару Антона Цвірку бачылі пешаходы гэтай дарогі ўсё на тым жа месцы. Ён стаяў тварам у бок да той вялікай страшнай дарогі і не сыходзіў з месца. Ён стаяў тут нават і тады, калі там на дарозе, у самы заход сонца, загрымеў бой.

Сонца вісела нізка над краем лесу. Ужо скрозь хадзіла чутка пра гэтую дарогу, і натоўпы выгнанцаў з сваіх попелішч абыходзілі яе. Людзі ішлі лясамі і лагчынамі, у поўным маўчанні. Група нямецкіх салдат, не бачачы руху на дарозе, адпачывала ў гушчырні, непадалёку ад краю лесу. І толькі адзін з іх сядзеў на бярозе і акідаў вачыма дарогу. Так пачало заходзіць сонца. У гэты час салдат на бярозе і заўважыў вялікі рух. Ішла вайсковая часць. Чырвонаармейцы ішлі з вінтоўкамі на рамянях. Якраз у гэтым месцы калону абагналі грузавікі, напакаваныя вайсковай маёмасцю. Салдат з дрэва абазваўся па-птушынаму. Начальнік выскачыў з лесу і, замаскаваўшыся ў зарасніку, акінуў вачыма калону. Ён раздумваў: калона была вялікая, ці не лепш ціхом прапусціць яе? Ён хацеў бы так і зрабіць, але ён разам з тым не забываўся і аб сваіх абавязках. Усё ж такі ён паспадзяваўся на тую групу, якая была далей. Ён зрабіў бягом некалькі крокаў у лес і па тэлефоне, яшчэ зранку праведзенаму ў тую групу, сказаў аб чырвонаармейскай калоне. Адтуль яму адказалі, што яны там спаткаюць часць, а каб ён ударыў з тылу. Ён паклаў трубку. Прыбег на ранейшае месца і стаў наглядаць. Ён бачыў, як той, што вёў калону, раптам убачыў перад сабою разламаныя машыны і трупы і спыніў на месцы часць. Шпарка азірнуўшыся, ён не ўбачыў нідзе слядоў паветранай бамбардзіроўкі і скамандаваў падрыхтавацца да бою. У наступную мінуту ён скамандаваў даць некалькі залпаў па ўзлессі. З лесу ніякага адказу не было. Ён павёў сваю часць з дарогі, думаючы весці далей патайнымі сцежкамі. З вінтоўкамі напагатове ўся часць пайшла на лес, і нямецкія дэсантнікі шпарка пачалі адыходзіць углыб. За першымі дрэвамі камандзір затрымаў сваіх людзей і паслаў разведку ў тры кірункі. Разведчык і заўважыў у лесе рух дэсантнікаў. Камандзір рушыў часць рассыпаным строем за імі следам. Пачаўся бой у лесе. За першай градой падлесных зараснікаў пайшоў лес чысты. У гэтым якраз месцы і закончыўся бой у моманты, калі ўжо бадай зусім сцямнела. З-за цемені камандзір не мог устанавіць, ці знішчыў ён дэсант, ці так патрапаў яго. Ён чуў, што немцы заціхлі, і сам наткнуўся на некалькі нямецкіх трупаў. Ён вывеў сваю часць к дарозе і цяпер, у цемені ночы, павёў далей на ўсход абочынамі і паўздарожнымі сцежкамі. Паўз другую нямецкую групоўку яны прайшлі без ніякіх прыгод. Тыя маўчалі, стаіўшыся. Але на дарозе не стала ціха. Пачынаўся на ўсю ноч рух машын і людзей. На дарозе плакалі дзеці, іх суцяшалі маткі і сёстры, грукалі грузавікі, цокалі капытамі коні, грымела маршам артылерыя. Так як і ўдзень ішла з захаду артылерыйская кананада. І зноў палілі самалёты і абстрэльвалі ўсю мясцовасць з кулямётаў. І страшныя ўзрывы бомб пачуліся то там, то там. Пачыналася прыфрантавое пекла першых дзён вайны, і чалавечае шчасце адплыло далёка ад чалавека. Чалавечае жыццё стаілася ў смутку і трывозе. Святло ў цемені заўсёды радавала чалавека, цяпер частыя ўспышкі агнёў на даляглядах і грымучых агнёў дзесьці тут зусім блізка былі жахам і горам.

Той нямецкі салдат, які сядзеў зранку на бярозе, умеў гаварыць па-руску і гнаў пасля кулямі ў поле Антона Цвірку ад яго нежывога дзіцяці, бадзяўся цяпер у цемені паміж хвояў. Ён быў у часе таго бою ў лесе ранен лёгка ў нагу. Настрой яго пагоршыўся, але не стаў вельмі дрэнны ці тым больш цяжкі. Нядобра было тое, што ён астаўся адзін і не можа нікога знайсці з сваіх таварышаў. Ён ведаў, што некаторыя з іх забітыя тут дзесьці ляжаць. А жывыя, напэўна, адышлі кудысьці, і ён адбіўся ад іх. Ён паспрабаваў дайсці лесам да той другой групоўкі, але і там нікога не знайшоў. І тыя пакінулі сваё месца. Ён вярнуўся назад, але ўжо не патрапіў туды, адкуль выйшаў, а ўбіўся ў нейкае балота. Ён аніяк не баяўся таго, што трапіў у якое б там ні было варожае абкружэнне ці што ён адзін, без сваіх, апынуўся на чужой тэрыторыі, якою ўладае той, з кім ён ваюе. Наконт таго, што тут праз дзень ці праз два ўжо будзе нямецкая армія, ён нават і не меў няпэўнай думкі. Непрыемна было толькі чакаць такі доўгі час, як дзень ці два. Дзіўная рэч, але на яго не зрабіла вялікага ўражання і тое, што недзе тут ляжаць трупы тых, з кім ён з’явіўся сюды. У горшым выпадку, гэта толькі злы выпадак, і больш такіх з’яваў многа быць не павінна. Самае горшае, што яму цяпер уяўлялася ў яго лёсе, гэта перспектыва мець навек які-небудзь дэфект на ўсё жыццё ад раны ў назе. Ён заўсёды клапаціўся аб дасканаласці свае асобы, і тым больш цяпер, калі перад ім так рэальна і ясна вырысавалася карціна шчасця на ўсё яго далейшае жыццё. І гэтае шчасце пачнецца хутка, не больш як праз тры месяцы, калі скончыцца вайна і ён, разам з усімі, пераможна прамаршыраваўшы па гэтай невядомай яму заваяванай зямлі, са славай вернецца ў Германію дзеля радаснага жыцця. Далейшае жыццё ўяўлялася яму, як няспыннае свята. Такія думкі ўзвесялілі яго, палепшылі яго настрой, тым больш што раненая нага бадай што і не балела. Страціўшы надзею знайсці тут каго-небудзь, ён выбраў зручнае месца пад кустом, лёг чакаць дня і неўзабаве заснуў. Салдат зваўся Эміль Клебер.

ІІ

Гэтаму Клеберу было цяпер год пад дваццаць сем. Ён быў даволі рослы і з выгляду і з твару лічыў сябе прыгожым. Прынамсі, ён насіў у сабе заўсёды гонар, што ў жанчын ён мае нязменны поспех. Гэтая акалічнасць пэўным чынам клала след на яго натуру: ён быў, можа, нават занадта легкадумны, калі трэба было ў важныя моманты пакіравацца ў жыцці. У кожным разе ён сам пасля пра гэта падумаў, калі шмат што скінуў з свае веры. З малых дзён і ў маладыя гады ён пазнаў нястачу сям’і, дзе заўсёды думалі аб тым, каб сцягнуць канцы з канцамі. Бацькі свайго ён не памятаў. Калі ён здзекаваўся нядаўна з Антона Цвіркі, тутэйшага невядомага яму чалавека, першага чалавека, якога ён зблізку ўбачыў на гэтай нязнанай яму зямлі, і калі гэты чалавек назваў Баранавічы, Клебер як бы аб чымсьці падумаў, хоць толькі на момант. Імя горада Баранавіч было ў іх сям’і словам страшным. У кожным разе Клеберава маці заўсёды плакала, калі чула гэтае слова. А гэтае слова ў іх маленькім гарадку ўспамінаў шмат хто. У тысяча дзевяцьсот шаснаццатым годзе каля Баранавіч назаўсёды развітаўся з жыццём Клебераў бацька, салдат кайзераўскай арміі. Пасля таго даволі яшчэ маладая ўдава пайшла замуж за старога і дробнага чыноўніка гарадскога магістрата. Радзілася трое новых дзяцей у дадатак да ранейшых двух. Яна раней адчувала сябе на свеце лепш таму, што дзяцей было менш і муж быў малады. Эміль Клебер і пакінуў у сваёй памяці імя горада Баранавіч, як нейкую фамільную непрыемнасць. Для яго маці гэта была цяжкая драма, ён жа не мог так перажываць тое, чаго не ведаў. Ён нават і не ўяўляў, які быў яго бацька. З некаторага часу ён пачаў разумець гэта па-свойму: яго бацька быў слаўны салдат вялікай Германіі, якая павінна стаць яшчэ большай. Такі кірунак думкі ў яго сфармаваўся толькі некалькі год назад. Маладосць яго пачалася нудна: яму трэба было знайсці працу. Ён пачаў працаваць у магістрацкім рахункаводстве. Там жа ён падхапіў сабе жонку, маладую асобу, але даволі практычную ў справах хатняй гаспадаркі. Яна яго і пачала накіроўваць на пошукі лепшай службы. Гадоў два цягліся гэтыя пошукі, і, нарэшце, ён астаўся ў рахункаводстве буйной гандлёвай фірмы двух братоў. Гаварылі, што яны вельмі шпарка пачалі багацець апошнімі гадамі, і шмат хто прарочыў, што яны могуць дайсці да мільённых гандлёвых зваротаў. Можа, і сапраўды яны да гэтага ішлі і вельмі практычна заняліся рэарганізацыяй свайго прадпрыемства. Гэтая рэарганізацыя скончылася тым, што яны спросцілі свае канторы і скарацілі шмат службоўцаў. Пад гэтае скарачэнне трапіў і Эміль Клебер. Стары айчым угаворваў яго ехаць на яго, не вельмі даўно купленую на сабраныя скупасцю грошы, зямлю і займацца гаспадаркай, бо дагэтуль зямля выпускалася ў арэнду. Клебер адвярнуўся ад гэтай прапановы. У яго мазгах засела думка, якая ператварылася ў прагнасць: адцурацца назаўсёды правінцыі. Яго вуха лавіла кожны слых пра тое, як хто дзе здолеў так павярнуцца, каб лёгка і спрытна зрабіць сабе кар’еру. Ён пачаў думаць аб горадзе якога-небудзь буйнога маштабу. Трэба сказаць, што ён правільна ў сваіх мэтах скеміў сітуацыю. Ён зблізіўся з пэўнымі асобамі і пайшоў за моднай тады ў пэўным сэнсе палітычнай плынню: яго пачалі заўважаць, як прыхільніка нацыянал-сацыялісцкай партыі. К таму ж ён быў яшчэ вельмі малады. Перад ім была, так сказаць, будучыня, а яго маладосць была прывабная таму, да каго ён ішоў. І вось перад ім паставілі задачу: стаць адмысловым вайскоўцам. Не звычайным салдатам, а такім, які будзе выконваць адмысловыя заданні. Яму гэта не было вельмі прыемна, і не сказаць, каб ён з вялікай ахвотай за гэта браўся. Але позна было ўжо варочацца назад. Ён быў ужо членам нацыянал-сацыялісцкай партыі, а ўсялякая недысцыплінаванасць магла пацягнуць за сабой вялікія непрыемнасці, нават і тое, што яго маглі абязвечыць дзе-небудзь з-за вугла. Разам з тым ён бачыў, як гэтая партыя ўсё больш прыбірае да сваіх рук усё, і гэта перабольшвала яго страх перад вайсковай муштраю і дысцыплінай. Ён стаў вайсковым чалавекам, але не ў прывычным нам сэнсе. Перш за ўсё ён трапіў спачатку ў адну, а пасля ў другую школы. Яго пачалі вучыць рускай мове. Поспехі ён меў слабыя, але ён ужо і сам пачаў старацца: ужо як мае быць ён уясніў сабе, што пасля заваёў ён стане багатым, будзе мець раскошу, спакой і сытасць і тады ўжо скіне з сябе даволі цяжкі вайсковы мундзір. Некалькі год прайшло ў чаканні таго паходу. За гэты час ён прывучыўся як мае быць шанаваць сваю «партыйную асобу» і на ўвесь свет глядзець з пункту гледжання таго, якую ён карысць можа даць яму аднаму. Вядома, ён адзін тануў у масе іншых, але і да ўсіх іх ён ставіўся, як да сваіх канкурэнтаў. У яго пачало развівацца жаданне стаць як мага вышэй нават і сярод сваіх, і гэтага ён не мог зрабіць з прычыны свае абмежаванасці, і гэта рабіла яго як бы заўсёды злосным. К гэтаму часу ў яго было ўжо двое дзяцей, яму ўжо не трэба было думаць, як бы сцягнуць канцы з канцамі, і ён прагнуў усё большага і большага. Ён стаў навек удзячан фюрэру і за тое, што ён цяпер ужо меў, і за прывабныя перспектывы на далейшае. Ён засвоіў сабе, што многа земляў і краін на свеце будзе лёгка заваявана і ўсё будзе гатовае там узята для нямецкай радасці і што за ўсё гэта ён мае права і нават павінен з гордасцю і смела глядзець у вочы таму, у каго ўсё будзе забрана. Ён засвоіў бязлітаснасць і поўную свядомасць свае вялікасці ўсюды за межамі Германіі. Да таго часу, калі ён апынуўся на бярозе і пасля гнаў полем Антона Цвірку, ён пабываў ужо ў Францыі і Бельгіі і на практыцы праверыў, як усё гладка ажыццяўляецца тымі спосабамі, якім яго вучылі. Але ён ведаў, што там ён выконваў другарадную работу, бо яго рыхтавалі для Расіі. Дзеля гэтай краіны ён вучыўся рускай мове, усім спосабам шпіянажу, допыту, запалохвання, стварэння фальшывых чутак, ашуканства, жорсткасці і ўпэўненасці ў сабе. Таму ён са спакойным духам перабыў ноч у лесе, адзін, непадалёку ад сваіх трупаў, і з адчуваннем, што ўсё гэта выпадковае непаразуменне і яго не спасцігне такая доля, якая спасцігла гэтых знаёмых яму мерцвякоў. Бадай што гэта льга было б назваць яго ўласным шчасцем, што ён ці не задумваўся, ці наогул не думаў. Так ён лёгка ўсё ўспрымаў і хоць першыя тыдні вайны пабыў у ружовасці сваіх настрояў.

Пачынаўся дзень. На ўсходзе, праз рэдкае хвойнае стволле, ён убачыў на небе агністае святло: маладое сонца стаяла над краем зямлі і плыло ўгару, і здавалася, што яно стаіць на адным месцы і толькі зменшваецца яго круг. Клевер не быў ні лірык, ні рамантык, і асабліва тут. Перад ім была зямля, якую ён упершыню бачыў, хоць пра якую і вельмі многа чуў раней. Незвычайнасць яго стану не кранала яго душы. Далягляд, над якім паднялося сонца, нічога не гаварыў яго сэрцу. Лес, які быў навокал яго, не вабіў яго. Куст травы, што быў у яго перад вачыма, калі ён ляжаў на жываце, быў нейкі нябачаны раней, і мятліца на ім невядомая. У гэтыя хвіліны першай раніцы ён вельмі быў схілен да аналізу чаго-небудзь практычнага ў той справе, якая пачалася і ў якой ён удзельнічае. З яго галавы ўжо выветрылася ўчарашняя прыгода з Антонам Цвіркам, ён ужо назаўсёды забыўся пра ўсё гэта. Ён радаваўся таму, што праз тры месяцы скончыцца вайна і ён дасягне паўнаты свае мэты. Ён благаслаўляў той момант, калі паверыў у тое, у што верыць цяпер, бо вера гэтая прывяла яго цяпер сюды. Ён быў повен свае радасці аб блізкай сваёй шчаслівай будучыні. Пажаваўшы чагосьці з свайго паходнага ранца, ён употайкі падышоў да краю лесу. Цяпер повідну ён ужо арыентаваўся як мае быць. Ён стуліўся за той бярозай, на якой учора сядзеў, і зірнуў на дарогу. Учарашнія трупы ўсё яшчэ ляжалі. І гледзячы на іх, салдат Клебер нават і не падумаў, за што ён адабраў жыццё ў гэтых людзей. Тым больш не было ў яго і заваду думкі пра тое, што яны мелі сваё жыццё і яно было ім важнае і дарагое і што яны нават не ведалі і не хацелі ведаць, што ёсць недзе на свеце нейкі Клебер і ён сам прыйшоў сюды да іх. Чужое жыццё было яму і не жыццём, і нават не рэальнай сапраўднасцю. Ён убачыў на траве і ўчарашняе нежывое Цвіркава дзіця. Ніякая пячаць не лягла на яго твар. Ён стаяў і чакаў далейшай шчаслівай хады свайго лёсу. Абочынамі дарогі пачалі ісці групы чырвонаармейцаў: стомленыя ішлі адзін за адным. Пасля зноў прайшлі жанчыны з дзецьмі. Клебер глядзеў на ўсё гэта, як на цэль, у якую трэба было б страляць, каб ён быў тут у іншых умовах. Калі ішлі чырвонаармейцы, ён падаваўся глыбей у лес, калі яны праходзілі, ён падыходзіў зноў бліжэй к дарозе, каб арыентавацца, што робіцца. Людзі ўжо, здавалася, за гэты кароткі час прывыклі да ўсяго: яны ўжо моўчкі праходзілі паўз трупы на дарозе, не спыняліся і не кідаліся ўбок. Якраз апаўдні Клебер пачуў некалькі адзіночных выбухаў. Ён пазнаваў гук, яму здавалася, што гэта танкавыя гарматы. На твар яго лягла пячаць задавалення: ён жа і ведаў, што так і павінна быць. Праз некалькі хвілін ён убачыў і танкі, свае, нямецкія. Гэта была невялікая танкавая калона. Яна сярэднім ходам ішла на шасэйнай дарозе з заходняй стараны на ўсход. З пярэдняга танка далі яшчэ адзін гарматны стрэл. Клебер налічыў шэсць танкаў. Яны прайшлі паўз яго наперад, скрыліся ў далечыні дарогі і пасля зноў з’явіліся тут. Клебер бачыў, што гэта разводка. Танкі варочаліся назад. Клебер выйшаў з лесу і пайшоў да іх наперарэз. «Вось заваёвана ўжо і гэтая мясцовасць», — думаў ён, махаючы рукою пярэдняму танку. Танк спыніўся. Клебер паведаміў у танк аб аперацыі свайго дэсанта і паказаў на сваю перавязаную нагу. Калоша на самым калене была ў яго ў крыві. Яго тут жа забралі ў танк, і ён адчуў сябе ў поўным шчасці. Яшчэ ніколі так не было ў яго лёгка і добра на душы. Танкі шпарка пайшлі на захад, і неўзабаве яны ўвайшлі ў горад. Ён нейк увесь скалануўся, калі яму сказалі, што гэта Баранавічы. Тут ужо былі скрозь нямецкія салдаты. Бой тут ужо скончыўся. Дзесьці толькі ў старане ішла страляніна — білі аўтаматы і кулямёты. Але на вайне так і трэба, таксама як трэба і тое, што Клебер апынуўся так лёгка тут. Танкі мінулі горад і яшчэ нейкі час ішлі дарогай, мінаючы ядлоўцавыя і альховыя зараснікі і грады хвойнага лесу. Пасля танк спыніўся, і Клеберу паказалі, дзе шукаць перавязачны пункт. Ён адзін пабрыў палявой дарожкай да нейкага мястэчка, якое выразна відно было паміж двума аброслымі лесам узгоркамі. Яму далі на папраўку восем дзён, пасля чаго ён павінен быў з’явіцца на пункт, дзе збіраліся салдаты з рассеяных часцей. Ад няма чаго рабіць ён з’явіўся туды адразу і спаткаў там камандзіра сваёй дэсантнай групы. Дэсант лічыўся разгромленым, і ён чакаў новага назначэння. У тыя дні танкі пайшлі з Баранавіч на ўсход. Баранавічы лічыліся ўжо ў тылу, хоць лясамі і глухімі дарогамі яшчэ ішлі тут на ўсход чырвонаармейскія часці і групы і скрозь па лясах яшчэ ішлі баі і дробныя сутычкі. Клебер і яго камандзір бачыліся штодзень. На шосты дзень камандзір узяў Клебера глядзець акопы мінулай вайны. Клебер быў рад. Яны паехалі на выпадковай машыне, і ў часе гэтага падарожжа Клебер быў не то ахавальнікам свайго камандзіра, не то яго слугой, хоць гэты камандзір і меў самы малы чын. Клебер убачыў зацэментаваны край колішняга акопа, на дне якога ўжо раслі кусты і малады беразняк. Там, дзе не было цэменту, край аб’ехаў і быў спусцісты. Трава буяла там. З травы віднеліся каменне і цагліны. Некаторым месцам жвір упарта змагаўся з травой і аставаўся голы. У адным такім месцы Клебер убачыў, што з зямлі тырчыць высахлая рука. Тырчэла ўся далоня з пальцамі. Пальцы былі тонкія, як ніткі, і іх абцягвала скурчаная чорная скура. Клебер прыгнуўся, і яму здалося, што на адным пальцы астаўся счарнелы пярсцёнак. Жах апанаваў яго адразу. «Хто ведае, можа, гэта якраз і ёсць мой бацька?» У містычным страху ён рушыў далей адтуль і быў рад хутчэй вярнуцца ў горад.

У тыя дні камандзір атэставаў Клебера, як салдата, які адданей за ўсіх папрацаваў у дэсанце. Нават была адзначана яго вынаходлівасць і ўласная ініцыятыва. К таму ж ён быў ранен. І яго пакінулі ў нейкім рэзерве, дзе ўсе чакалі адмысловых, пакуль што ім яшчэ не вядомых, назначэнняў. Тут усё былі тыя, хто ў першыя дні вайны ўжо выявіў і паказаў сябе як трэба. Сёй-той з іх падумваў ужо аб узнагародах.

Першымі днямі ліпеня месяца Клебера назначылі ў асабовую ахову нейкага буйнога чына, які з’явіўся ў Баранавічы з Германіі якраз у тыя дні. Гэты чын сам, і вельмі дакладна, азнаёміўся з прыстаўленымі да яго салдатамі, можна сказаць, ён сам іх і выбраў сабе паводле рэкамендацый і характарыстык. Клебера ён узяў на асаблівую сваю ўвагу. Ён сам распытаў яго пра ўсе падрабязнасці дэсантнай аперацыі і пра асабістую там Клебераву дзейнасць. Клебер на вачах свайго новага начальніка бачыў, што той ім задаволен. Адчуваў, што тут будзе яму спакайней, і ўжо як мае быць лічыў, што радзіўся пад шчаслівай зоркай. Неўзабаве будзе ад’езд. Куды? Дакладна ён не ведаў і ведаць не мог. І не думаў ён пра гэта. Ён добра засвоіў свой абавязак: выконваць. Так яшчэ і лягчэй было. Галава заўсёды была спакойная. Гаварылі, аднак жа, паміж салдатамі, што гэты чын — адзін з тых, што павінны будуць устанаўляць у заваяванай зямлі цывільную нямецкую ўладу і што ён, з прычыны некаторых сваіх асабістых спраў, прыехаў сюды раней чым трэба. Але ўсё гэта не мела да Клебера аніякага дачынення. Новы яго начальнік даволі буйнога складу і, можа, празмерна таўставаты з выгляду і сапраўды не спяшаўся ехаць. Некалькі дзён ён аддаў нейкім сваім заняткам за сталом, а пасля выехаў паглядзець тыя старыя акопы, у якіх скончылася першая імперыялістычная вайна. Клебера ён трымаў неадлучна пры сабе, і той яшчэ раз убачыў тыя акопы. Зноў рэшткі зацэментаваных краёў, зноў жвірыстыя абвалы, і ў адным месцы чэрап з рэшткамі прысохлай скуры з валасамі напалову відзён быў з акопнага дна. На твары Клеберавага начальніка была як быццам нейкая глыбакадумнасць, хоць вочы і аставаліся ўраўнаважанымі.

Перад самым ад’ездам з Баранавіч Эміль Клебер ужо ведаў, што яго начальнік завецца Генрых Тоўхарт.

ІІІ

Паводле сваіх паўнамоцтваў Тоўхарт занадта яшчэ рана прыехаў сюды. Але тут у яго былі свае асабістыя меркаванні. Ён ехаў сюды як паўнапраўны гаспадар усёй вялікай тутэйшай акругі, і яму хацелася як найхутчэй выехаць на месца, але трэба было чакаць, пакуль далей на ўсход адыдзе ваенная хваля і прыйдзе пара, калі вайсковая ўлада павінна будзе саступіць месца цывільнай. Ён быў повен нецярплівасці. Хоць ён і не быў ні ў якім разе чалавекам настрою ці якіх-небудзь душэўных парываў, аднак жа ён перажываў цяпер моманты ажыццяўлення таго, чаго ён многа год чакаў і што абдумана падрыхтоўваў. Ці верыў ён за ўсе гэтыя часы, што яно так будзе? Ён не меў у гэтым упэўненасці, але лічыў, што трэба, каб яно так было. Самае ж галоўнае было ў тым, што за апошнія год шэсць ён паднімаўся ўсё вышэй і хоць не дайшоў да самай вышыні, адкуль кіравалі ўсім рухам, аднак жа там яго ведалі і нават раз хтосьці з самых вышэйшых успомніў і заслугі перад Германіяй яго бацькі, які многа год папрацаваў у Расіі. Вядома, пра заслугі яго нікому невядомага бацькі ведалі з яго ж уласных слоў. Прызначэнне на тую дзейнасць, на якую ён цяпер ехаў, ён атрымаў ужо за паўтара гады да вайны, калі ўсё было ўжо спланована. І нават тэрыторыя яму была вызначана тады ж: ён сам яе выбраў, і з ім ахвотна згадзіліся — ён ведаў усю мясцовасць, тут радзіўся і вырас, калі бацька яго тут працаваў для свае кішэні ў Гальваса і для Германіі ў Расіі. Ён лічыўся адным з тых, хто быў спецыялістам наконт Расіі.

Седзячы цяпер у Баранавічах і наглядаючы нямецкі вайсковы рух на ўсход, ён яшчэ не ведаў, дзе ён выбера і абсталюе сабе рэзідэнцыю. Гэта будзе залежаць ад характару падзей і таго, якія змены тут адбыліся за часы яго выезду адгэтуль. Але ён яшчэ ў Германіі і ўжо даўно наважыўся заехаць і пасля часта наязджаць у былы Гальвасаўскі маёнтак, які ён лічыў сваёй другой радзімай пасля Германіі, тым больш што тут была пахована яго маці. Адам Блецька некалькі разоў і адзін раз Цэзары Гальвас успаміналі яму, што магіла яго маці асталася ў доглядзе, але гэта было даўно, і цяпер невядома, што там.

Пакуль што ўсё ішло так, як і было спланована. Свой спынак у Баранавічах ён назначыў сабе яшчэ дома. На пяты дзень свайго чакання тут ён атрымаў ад Эльзы пісьмо. Практычная немка адшукала нейкую раптоўную аказію, хоць у пісьме і пісала, што піша без упэўненасці, што пісьмо да яго дойдзе. Яшчэ не распячатаўшы канверта, Тоўхарт скрывіўся. Як чалавек разважлівы, ён адчуваў тут пустую жаночую нецярплівасць і дурную прагнасць да экзотыкі. Так яно і было. Яна пытала, калі ж ёй выязджаць і чаму ён так доўга не падае вестак. Доўга не падае вестак? Дурная. Як яна ніяк не можа трапіць у тон яго важных і дакладных спраў, якія стаяць так далёка ад якой бы там ні было забавы і легкадумства. «Мы ж дамовіліся, — пісала яна, — што я з табой буду, у кожным разе неўзабаве да цябе прыеду. Я хачу быць там адразу, я не магу сядзець тут, калі я там спатрэблюся. Ты даў мне слова, дык чаму ж ты маўчыш?» Ён адразу ж адказаў ёй, што яшчэ не настала пара і каб яна дарэмна не турбавалася. Тут была і яшчэ адна акалічнасць: ён хацеў адпачыць ад Эльзы, з якою пражыў ужо многа год і ад якое меў ужо двое дзяцей. Старэйшы быў сын, цяпер яму ішоў чатырнаццаты год, і зваўся ён таксама, як і яго бацька — Генрых. Яго-то ён вельмі хацеў мець пры сабе, каб ужо з гэтых год уводзіць яго ў свае справы на заваяванай зямлі. Няхай з яго вырастае дзеяч Германіі, практычны, дасканалы ў веданні таго, што важнае і патрэбнае, а што другараднае. Але ён баяўся яшчэ браць яго з сабой, пакуль не адхлыне фронт далей.

Генрыху Тоўхарту цяпер было год ужо крыху за сорак. Годы, аднак жа, не паклалі на яго глыбокіх слядоў. На выгляд ён здаваўся маладзейшым. Праўда, ён патаўсцеў, і, можа, нават занадта. Але твар яго быў свежы і дагледжаны. Хоць практыкай свайго жыцця ён бліжэй стаяў да старэйшага пакалення, да таго, якое так ці інакш выйшла з эпохі першай імперыялістычнай вайны, але і некаторымі рысамі сваёй натуры і да пэўнай ступені выглядам і характарам жыцця ён хутчэй належаў да моладзі. І ён сам пра гэта часта гаварыў, і гэта было яму прыемна. Ён любіў часам трапіць у кампанію маладога халасцяцтва, і тады нічога не паказвала, што ў сваім доме ён сталы гаспадар у асяроддзі дзяцей і жонкі. Ён мог і ўмеў быць душой у такой кампаніі, але ведаў у гэтым меру. Яго стан і рэпутацыя дыктавалі трымацца асцярожна, і парывы яго не асмельваліся асабліва паднімаць галаву. У Баранавічы ён прыехаў у вайсковай форме. Гэта было неабходна дзеля аўтарытэту той цывільнай улады, якую ён збіраўся тут устанаўляць. Назаўтра, пасля таго як ён адправіў пісьмо да Эльзы, ён адумаўся, што яна вельмі будзе незадаволена і закапрызнічае па свайму жаночаму звычаю: пісьмо было даволі сухое і без важкіх довадаў. І ён напісаў другое пісьмо, у якім галоўным матывам таго, што ёй яшчэ рана сюды прыязджаць, прыводзіў патрэбу прывезці сюды Генрыха. А яго яшчэ боязна сюды везці. Але і пасля гэтага пісьма ён думаў, што яна палічыць гэта за звычайную адгаворку і зноў-такі будзе нездаволена і гэтым нарушыць іх сямейную ўраўнаважанасць. І ён быў усе гэтыя дні не ў гуморы. Ён холадна абыходзіўся з самым блізкім да яго салдатам Клеберам, і той з усіх сіл пачаў старацца наравіць яму. К часу ад’езду з Баранавіч Эміль Клебер стаў вельмі падобны да Тоўхартавага слугі.

Трэба сказаць, што, можа, і занадта асцярожны быў Генрых Тоўхарт. Гэту мясцовасць нямецкае войска прайшло вельмі шпарка, а ён усё чагосьці марудзіў. Далей ён не спадзяваўся на тое, што там адразу можна смела быць. Але ён меў тут некаторую рацыю. Там далей пачыналіся баі ўсюды. Савецкія часці без баёў не адыходзілі. К таму ж там больш, як тут, збіралася чырвонаармейскіх груп, якія адступалі не так часцямі, як па некалькі чалавек, дзеля большай рухавасці і скрытнасці. Так што дзе-небудзь з бакавой дарогі, дзе не было нямецкіх вайсковых пунктаў, ад іх трэба было чакаць усяго. І ён пабойваўся і лічыў за лепшае чым найбольш пачакаць.

Нарэшце з’явілася Эльза. У якім яна была ўзрушаным настроі! Як была ўражана няўвагаю да сябе! Можна было падумаць, што яна, нягледзячы на свае трыццаць пяць год, асталася непрактычным дзіцем. Занадта ўжо яна не хацела ведаць ніякай асцярожнасці. Яна не гаварыла, а крычала:

— Ты выдумаў гэтыя страхі. У самых аўтарытэтных колах у Германіі сцвярджаюць, што найбольш тры месяцы асталося да канца вайны і што бальшавіцкая армія разбіта і хутка ўся або будзе знішчана, або цалкам забрана ў палон. Як ты сам не падумаеш аб тым, што за некалькі дзён ад пачатку вайны апынуўся ў гэтым горадзе! Ты проста не хацеў стрымаць таго, што дакляраваў мне, і выдумляеш усялякія адгаворкі.

— Аднак жа ты сама не ўзяла сюды Генрыха.

— Генрых яшчэ дзіця.

— А ты горш за дзіця.

— Я жанчына! А жанчына тут патрэбна будзе, пры табе. І пры вас усіх патрэбны будуць жанчыны. І пры генеральным камісару краю, як толькі настане час яму прыехаць, паглядзіш — ён не будзе абыходзіцца без жанчын. Тое, што мужчына зробіць кулаком, то жанчына зробіць — дзе словам, а дзе проста таму, што яна не мужчына. Вы ўсе недаацэньваеце жанчын! А тут — ты ж сам заўсёды казаў — тут прыйдзецца ламаць нанава людзей. Рускі мужык дурны, але хітры. Чые гэта словы? Гэта твае словы.

Ясна было, што яна прэцца ў дзяржаўныя справы. Яна шукае тут нейкай свае місіі. Усё гэта ні ў якай меры не ўваходзіла ў погляды Тоўхарта і на самога сябе, і на кожную жанчыну. Але ён цярпець не мог згрызот, ды яшчэ з жанчынай, і тым больш з жонкай. Ён занадта дзеля вялікай справы і жыў, і сюды прыехаў, каб так апускацца. Ён нічога не адказаў Эльзе на яе ўзбуджаныя, нават са злосцю, словы і холадна заўважыў:

— Генрых дзіця? Але ж ён мужчына. І павінен стаць мужчынам.

— Генрых хлопец, а таму сам сабой стане мужчынам.

Тоўхарт паціснуў плячыма і паглыбіўся ў штосьці зусім іншае. Эльза не вытрымала:

— Ты хочаш, каб я назад паехала?

Тоўхарт перавёў на яе вочы і ўбачыў яе запылены з дарогі твар. Ён ведаў, што яна ўжо тут з ім і астанецца і трэба гэтую непрыемнасць ператварыць у жаданую прыемнасць. Ён гукнуў Клебера і загадаў яму служыць Эльзе. Клебер умомант прыгатаваў для свае пані пакой і ваду, цёплую і халодную. К вечару Тоўхарт з мірным настроем убачыў Эльзу. Хоць яны і многа год пражылі ўжо разам, аднак жа з чыста жаночай кемлівасцю яна знаходзіла заўсёды ўсё новыя спосабы, якія-небудзь дробныя і адразу, можа, і незаўважныя дэталі ў тым, як надзець плацце, як не заўважыць, што дзе-небудзь фалдачка не лягла на сваё месца. Тоўхарт зірнуў на яе і раптам узрадаваўся, што яна да яго прыехала. Згода адразу ўсталявалася як мае быць. Можна сказаць, што яна і прымусіла яго хутчэй выехаць далей. Праз некалькі дзён яны пакінулі Баранавічы. Ужо на першым кіламетры язды Тоўхарт узяў выгляд чалавека, які самаахвярна выконвае сваю вялікую місію. Ён тлумачыў Эльзе пра ўсё, што траплялася на дарозе, і ёй было прыемна падначаліцца ўладзе свайго мужа.

Чацвёрты раздзел

І

Добрага паўдня Андрэй Мішурын шукаў людзей, каб распытаць бліжэйшай дарогі на Нясвіж. Каб не Вялічкава даручэнне, ён ішоў бы проста на ўсход. Урэшце ён мог бы далучыцца да якой-небудзь групы чырвонаармейцаў, каб разам выходзіць з нямецкага тылу. Але тады яму нязручна было б адрывацца ад усіх у патрэбным яму месцы. Усе мелі толькі адзін клопат — выбіцца ў зону свае арміі, у яго была яшчэ і Вялічкава просьба. У душы сваёй ён не спадзяваўся, што Вялічка выжыве, і гэта тым больш прымушала яго не абысціся легкадумна з яго сяброўскім даручэннем. І ўсё гэта прымушала яго вельмі спяшацца. Лёгкая рана на яго руцэ не вельмі мучыла яго, і ён не кепска адчуваў сябе. У адной з вёсак ён натрапіў на бывалага чалавека, які даў яму маршрут. Ён яму растлумачваў дарогу і гаварыў, што ўсё гэта павінна ісці раўналежна старой Маскоўска-Варшаўскай шашы. Але ён не раіў выбівацца на самую гэтую людную дарогу: цяпер тут бесперапынна шнырылі нямецкія машыны і дробныя патрульныя раз’езды. Яшчэ ўсё ішлі на ўсход рэзервныя матарызаваныя часці, імчаліся то на ўсход, то на захад санітарныя машыны і абозы. Гэта ўжо былі першыя і другія нямецкія тылы.

Андрэй Мішурын шпарка ішоў лясістай мясцовасцю. Пасля ўсяго перажытага адзінота ў гэтай маляўнічай мясцовасці ўціхамірвала яго душу. Шмат якія куткі былі тут падобны да яго роднай Смаленшчыны, і толькі смуга па адкрытых даляглядах была як бы танчэйшая і аддавала сінявасцю. Але гэта, можа, яму толькі здавалася ад свядомасці таго, што ён далёка ад мілага роднага месца, дзе прайшло ўсё яго жыццё ад дня нараджэння. Ён так спяшаўся ісці, што мала аддаваў увагі пошукам яды. Там, дзе ён правяраў на людзях, ці не збіўся ён з дарогі, там ён стараўся падсілкавацца, а сумысля не займаўся гэтым. Не спыняючы хады, ён зрываў жытнія каласы, калі дзе ішоў адкрытым палеткам, і стараўся ісці і ўночы. Аднак жа ён не разлічыў сваіх сіл і к канцу другога дня пачаў адчуваць вялікую стомленасць. У яго быў хлеб, якога ён расстараўся на хутары, калі правяраў сваю дарогу. Заход сонца ён перачакаў непадалёку ад шасэ, на якое і намерыўся выйсці, каб так ісці ўночы. Ён здорава зрабіў ужо дарогі. Уночы, думаў ён, льга будзе ісці і па шасэ: ночы цёмныя і рух меншы. І важна, каб ноч не прапала дарма. Ён спаў у лесе цэлы вечар і выйшаў у дарогу, калі было зусім цёмна і свяцілі зоры. Напрасткі, полем і кустамі, ён кіламетраў чатыры ішоў да дарогі, якая ледзь шарэла ў цемені ночы. Натура ў Андрэя Мішурына была больш ураўнаважаная, як у Вялічкі. І маленства яго і маладосць прайшлі без якіх бы там ні было вялікіх прыгод і неспакою. Ён роўна пражыў свае гады фізічнай працы. Бацькі яго, ужо зусім старыя людзі, яшчэ жылі. Жонка яго была здаровая і прыгожая жанчына, родам з той жа самай вёскі. І трое дзяцей раслі ў здароўі. Дом свой яны пабудавалі праз два гады пасля рэвалюцыі, будавалі самі, спакойна і не спяшаючыся. І ўсё пры новым доме год за годам удасканальвалася, прыбудоўвалася і станавілася на месцы на ўсё доўгае жыццё. Каб хто цяпер сказаў Мішурыну, што і яго мясцовасць зоймуць немцы, каб нават самыя важкія довады былі пададзены, ён не згадзіўся б ніколі на свеце. І ў душы яго жыло пачуццё вечнай усталяванасці яго дамоўкі, якая з часу напалеонаўскіх войнаў не бачыла ворага, і — занадта ўжо далёка адгэтуль было да яго роднага месца. Душа яго не рвалася па чым-небудзь сваім, асабістым. Ён спяшаўся, але гэта трымалася на ўпэўненасці, што ўсё ўдасца зрабіць, што ўсё скончыцца добра і скора. Хоць ён і не мог сваіх адчуванняў сфармуляваць дакладнымі словамі, бо і не думаў пра тое, што перажываў, але ўсвядомліваў, што перажывае незвычайныя моманты ў сваім жыцці. Шэры змрок над дарогаю і цішыня зорнай ночы з’ядноўвалася ў яго душы з паэзіяй не раз перажытых ім ночаў у родным кутку. Ці ён часамі ехаў куды ўночы ў недалёкую дарогу, ці так чаго прыходзілася не спаць ноч — і зорнае неба, і змрок, і абрысы ночы ў блізкай далечыні — без яго свядомасці адчуваліся ў яго душы. І цяпер ён у такім настроі прайшоў вялікую адлегласць, пакуль не пачало шарэць неба. Некалькі разоў за ноч ён сыходзіў у бок з дарогі, каб прапусціць цэлыя калоны машын, напэўна, нямецкіх, лажыўся ў траве ці ў кустах на зямлю, а пасля зноў ішоў.

І чым больш аставалася за плячыма пройдзеных кіламетраў і пражытых дзён і гадзін, тым больш ён паглыбляўся ва ўпэўненасць, што не пройдзе і некалькі тыдняў, як немцы прымушаны будуць бегчы назад. Ні на якіх фактах усё гэта не грунтавалася, ён быў просты баец і адчуваў у сабе сілы нават і пасля Брэста, а можа, і з прычыны гэтага, для таго, каб самому тут быць важнай асобай. Каб разварушыць яго душу, там льга было б знайсці і гонар за тое, што ён дзевяць дзён рабіў у горадзе пад Брэстам. Гэта быў гонар салдата, які ўсё сваё жыццё будзе расказваць: «Як мы тады былі пад Брэстам, дык я адзін цэлых чатыры дні...» Адным словам, раніцу гэтага дня свае дарогі Андрэй Мішурын спаткаў, можна сказаць, без таго ўтрапення, якое многіх тады гнала вельмі шпарка з захаду на ўсход. Ён ведаў, што, напэўна, яму і не прыйдзецца трапіць дадому, што, мусіць, ён сілаю акалічнасцей і ваенных законаў прыстане дзе-небудзь да новай часці. Але ён не заглядваў далёка наперад, а рабіў тое, што было яго бліжэйшым абавязкам ці мэтай. Пачало развідняцца, ён адышоўся кіламетраў на тры ў бок ад дарогі, апынуўся ў лагчыне, густа зарослай ядлоўцам, лазою і алешынай, паглядзеў і здагадаўся, што гэтая хмызнячная цішыня цягнецца на даволі вялікую разлегласць, выбраў месца, дзе не праступала пад нагамі вада, укусіў некалькі разоў хлеба, лёг і заснуў адразу. Калі ён прахапіўся, сонца ўжо рушыла з паўдня. «Што ж я так доўга спаў? Можна і ўдзень ісці гэтым глухім месцам». І тут ён убачыў перад сабою чалавека. «Як я раней не заўважыў, што лёг спаць каля самай дарогі? Відаць, я быў вельмі стомлены». Гэта была дарога вузенькая, як праехаць з калясьмі ў адзін бок. Яна была выразна відна ў вузкую прагаліну паміж кустамі. На ёй стаяў чалавек і не зводзіў вачэй з Мішурына.

Ён быў невысокага росту, у ботах, у пінжаку, без шапкі, з палыселай галавой і з вусамі. Здавалася, што ён аслупянеў ад нейкага быццам здзіўлення. А можа, нават кепскае здарылася з яго памяццю, можа, нават з нейкіх прычын ён страціў здольнасць бачыць сувязь паміж рэчамі і з'явамі. У кожным разе яго выгляд сведчыў пра тое, што гэты чалавек не ў сваім звыклым стане. Вочы яго не міргаючы кіраваліся толькі ў адзін пункт, і позірк гэты быў страшны. Страшны быў самы воблік яго, яго ненатуральна выпрастаная пастава, яго абсалютная нерухомасць і застылая на яго твары рыса смутку, якая межавалася і з адчаем, і з поўнай разгубленасцю і беспараднасцю. Да таго ж ён быў вельмі схуднелы, як бы выйшаў з галоднай магілы. Быў вывалены ў пяску, укрыты пылам, і калені яго былі ў гліне. Мішурын з нечаканай непрыемнасцю некалькі хвілін глядзеў на яго. Яму хацелася хутчэй скрыцца з вачэй гэтага незнаёмца, якога ён аніяк не баяўся. Ён падняўся на ногі, шпарка паправіў на галаве пілотку, адразу ўспомніў, у які бок трэба ісці, і апошні раз зірнуў на дзіўнага чалавека. І раптам твар яго пачаў зменьваць рысы, і новая пячаць наплывала на яго. Ужо зусім сышлі адзнакі анямеласці і застыласці. З'явілася маўклівая і баязлівая просьба, і — магло б здавацца, што раптам калені яго падагнуцца і ён упадзе на зямлю мёртвы. На адзін найкарацейшы момант губы яго ўздрыгануліся, вочы заварушыліся, у іх ажыло нейкае пачуццё, і ён увесь як бы на момант ажыў. У той меры, у якой Мішурын зрабіў свой першы рух, каб ісці, і чалавек хістануўся за ім, але з месца не саступіў. Гэта быў рух як раптоўны, так і безнадзейны. Мішурын спыніўся і не пайшоў. Чалавек заўважыў гэта і зрабіў адзін толькі крок да Мішурына і спыніўся. Але пасля гэтага подбегам даскочыў да Мішурына і працягнуў руку. Што гэта была за рука. Пальцы і ўся далоня былі ў нейкім тлустым брудзе, каля пазногцяў былі струпы і закарэлая кроў, як бы ён дзёр пальцамі каменны грунт. Гэтаю рукою ён прасіў хлеба і гэтым абмяжоўваліся ўсе яго дачыненні да Мішурына, і Мішурын гэта адразу зразумеў. Ён адшчыпнуў ад кавалка крыху і даў чалавеку. Той усё ўкінуў у рот і, жуючы, павярнуўся ісці. І раптам ён зноў стаў тварам да Мішурына. Вялікая прага ўладала яго вачыма.

— Куды ты ідзеш, чалавеча? — запытаў Мішурын. (Чалавек маўчаў.) Адкуль жа ты?

— Па той бок Баранавіч. Сцяпуркі. Не чулі? Сцяпуркі лічацца як бы мястэчкам.

— А куды ты ідзеш? (Ён зноў маўчаў.) Як ты завешся?

— Антон Цвірка.

— Што ты робіш тут?

— Я ўжо тут два дні. Раней я ішоў там. А цяпер — выйду за лес і назад вярнуся. Некалькі разоў.

— А куды табе трэба ісці?

— Мне нікуды не трэба ісці. У мяне быў дом.

— Дома няма цяпер?

— Няма. І нічога больш няма.

Ніжняя палова яго твару ўздрыганулася, і ён зрабіў крок да Мішурына.

— А сям’я твая дзе? Ці сям’і не было ў цябе?

— Уся мая сям’я ляжыць на дарозе. Жонка звісла тварам у канаву, а хлопчык ляжаў грудзьмі на бакавым камені.

— Што ты цяпер рабіць думаеш?

— Нічога. На свеце ўжо няма мне больш чаго рабіць. Што ж рабіць? Каб і хацеў, дык няма за што рук зацяць.

— Але ж ты жывы астаўся.

— Які ж я жывы? Жывы павінен жыць. А нашто мне жыць? Хіба каб сышоў куды ў далёкі свет, можа б, там забыўся, што жыў некалі ў гэтым месцы.

— А дарогу ты далей ведаеш?

— Куды далей?

— Пра Нясвіж ты чуў калі-небудзь?

— У Нясвіжы я многа разоў быў. А вы несвіжанін?

— Не, але мне ў той бок трэба. Хадзем разам, калі хочаш.

— Дарогі вы не ведаеце?

— Не.

— Ну, то хадзем.

ІІ

Ужо ў той момант, калі Эміль Клебер вырваў у яго з рук мёртвага хлопчыка і шпурнуў на траву, ён адчуў сябе так на свеце, што яму няма дзе дзецца. І тут няможна быць, і ісці няма куды. І не таму ён пайшоў упоперак ад дарогі цераз поле, што яго гнаў кулямі з аўтамата невядомы яму нямецкі салдат. Ён і ішоў вельмі павольна, і, можа, нават да яго слыху і не даходзілі грымучае лясканне аўтамата і свіст куль. Ён ішоў таму, што ішоў, і мог на месцы стаяць таму, што стаў і пакінуў ісці. Некалькі разоў за той дзень ён украдкам варочаўся да дарогі і кожны раз адыходзіў назад. Але вялікая сіла прывязала яго да гэтага месца. Увечары і ў раннюю ноч ён чуў тут бой. Як узышло сонца, ён прайшоў па той траве і мёртвага дзіцяці не ўбачыў. На дарозе трупы былі ўжо раздушаны жалезнымі коламі. Ён пайшоў назад, і доўга ішоў у бяздум’і і безнадзейнасці. Мэта перад ім ніякая не стаяла. Некалькі дзён бадзяўся ён па глухіх дарогах, не маючы і не жадаючы прыстанку. Начамі ён не спаў, днямі не меў ні мэты, ні дзейнасці. Ногі яго чапляліся адна за другую, шчацінне на твары адрастала шпарка. Выходзячы з дому шукаць ці даганяць жонку з дзіцем, ён набраў торбу хлеба. Цяпер ён не памятаў гэтага. Голад яго не мучыў, ён і не думаў пра гэта і слабеў з кожным днём. Але ён мог хадзіць і аддавацца раптоўным парывам. Нервы яго маглі ў адну секунду ўскінуцца да вялікай узбуджанасці і апасці да амярцвення. У стане такой абыякавасці да ўсяго ён і пайшоў разам з Андрэем Мішурыным. Цяпер-то ўжо пачала вырысоўвацца перад ім мэта: паказваць чалавеку дарогу пад Нясвіж.

— Значыцца, ты чалавек тутэйшы? — сказаў Мішурын, прайшоўшы моўчкі з паўкіламетра.

— Тутэйшы.

— Дык як жа ты так... нічога не думаеш?.. Жыць жа табе прыйдзецца, ты ж не стары чалавек. Колькі табе год?

— Мне сорак дзевяты год.

— Ну, от бачыш. Яшчэ многа табе жыць асталося. Сям’і, можа, і не завядзеш другой, а жыць...

Тут Антон Цвірка ўзняў на Мішурына вочы. У вачах засвіціўся пратэст. І гэта было тое новае, што апанавала чалавека за ўвесь час, як яго ўбачыў Мішурын. Вельмі можа быць, што гэта і быў першы момант яго звароту да жыцця.

— Як гэта можа так прыйсці ў галаву, што чалавек такі, як я, можа заводзіць другую сям’ю? — пачаў ён спачатку ціхім голасам і пакуль што яшчэ з нотамі развагі. — У мяне жонка не памерла сваёю смерцю. І дзіця маё не памерла сваёю смерцю. Мая сям’я не мінулася так сабе, а яна адарвалася ад мяне жывая. Чалавек так жыць не можа, як усё іншае жывое... Я раз здзівіўся быў таму, што пачуў на свеце.

Гэты раптоўны пераход ад нечага некалі пачутага не ўразіў Мішурына: ён быў падрыхтаваны да ўсялякіх нечаканых паваротаў у думках, словах і, можа, нават учынках свайго выпадковага спадарожніка. І ўжо ні ў якім разе ён не спадзяваўся, што гэты чалавек з гэтых хвілін на ўсё жыццё робіцца звязаным з ім не дружбай нават, а ўсім існаваннем на свеце.

— Што ж ты такое пачуў быў? — абыякава запытаў Мішурын.

— Я чуў страшную няпраўду зранку, у нядзелю, у касцёле.

— Ты каталік?

— Я каталік. У той дзень, як пачалася вайна, я якраз і пачуў гэта. Ксёндз з амбоні расказваў, як бог выпрабоўваў веру Іава. Ён напусціў на яго ўсялякія няшчасці. Уся жывёла ў яго падохла. Дамоўка яго згарэла. Жонка і дзеці яго паўміралі. Ён астаўся адзін як стаіць, без нікога і без нічога. Так, як я цяпер, — павысіў ён раптам голас. — І ўсе сябры ад яго адвярнуліся. І страшная хвароба апанавала яго. Навалілася на яго гора такое, якое чалавеку вытрымаць цяжка. — Ён усё павышаў голас. Мішурын бачыў, што яму проста-такі асалода разварушваць і свае, і чужыя думкі аб страшэнных пакутах чалавека. Здавалася, што здзекуецца сам з сябе. — Пошасць ішла на ўсіх людзей ад яго хваробы. Усё цела яго пабілася на раны, і з іх ліўся гной. Чалавек гэты нават сам для сябе прасмерд. Яго загналі ў нейкі выгараджаны ад людзей катух, і ён там сядзеў і чэрапам з глінянага гаршка абскрэбаў гной з сваіх ран. Ён ведаў, што гэта бог яго так карае, але не пакінуў маліцца богу, і хваліў бога, і не ўзняў слова на бога. Бог за гэта вярнуў яму ўсё: і здароўе, і сілу, і маёмасць, і багацце, і ў доме новым, яшчэ лепшым, як раней, ён пачаў жыць, і жывёлы меў больш, і жонку лепшую ўзяў, як была тая, што памерла, і дзеці ў яго другія нарадзіліся, якраз гэтулькі, колькі было тых, што памерлі. І гэта ж тысячы год гаворыцца людзям, і няўжо ніхто не падумаў ні разу, што не можна так гаварыць чалавеку, бо гэта вялікая няпраўда. Калі вы мне сказалі, што новай сям’і я, можа, з прычыны сваіх год, не завяду, то мне як ланцуг на душу ўсклалі. Божа мой, божа мой... Сама што ўзнімаўся на ногі. Прыеду я адкуль, а ён выбежыць насустрач і кідаецца каня распрагаць. Каб яго не кідаць у скруху, я дам яму за павады патрымацца, ён рад, ходзіць за мной следам, распытвае пра ўсё і сам мне свае дзіцячыя справы расказвае. Усё яму хацелася ведаць — а чаму тое, а як гэтае. Пакуль ён быў жыў і пры мне заўсёды — ну, быў у мяне сын. А цяпер, калі яго, замучанага, вырвалі з маіх рук і шпурнулі вобземлю, аж стукнула як каменем у дрэва, дык які ж я пасля гэтага Цвірка з мястэчка Сцяпурак? Я ўжо больш не прыеду дадому, ён больш не выбежыць мне насустрач. Каб я завёў другую сям’ю і каб зноў вярнулася да мяне маё жыццё — і каб дом новы, і каб хлеб свой, і каб зноў сын малы выбягаў мне насустрач, дык у доме я магу і другім жыць, на кані я магу і другім ездзіць. А дзіця маё — той жа жыў, глядзеў на свет, ведаў, што я яго бацька! Дзіця будзе другое, а не тое, якое мела пакуту, і пакута гэтая асталася на векі вечная, бо яна была і ніхто ўжо не зробіць так, што яна не была. А калі так, дык і гнойныя струпы ніколі з мяне не злезуць, хоць бы я быў здаровы і хадзіў у блішчастай манішцы. Так яно ўжо мне будзе. Ніхто ўжо не ашукае мяне. Увосень адрастае атава такая ж самая, як і ўвесну зялёная трава. Але над ёю і вецер халодны, і імгла хмурная. Усё бывае толькі раз на свеце. Так мне прыйдзецца і веку дажываць са сваімі струпамі і балячкамі.

— Дык што ж табе цяпер асталося на свеце?

— Што мне асталося на свеце? — Антон Цвірка змоўк. Тое, што сказаў Мішурын, захапіла яго знянацку. — Мне цяпер усё роўна, ці жыць буду, ці не. Але толькі каб далі мне ў рукі таго самага, што шпурпуў вобземлю маё дзіця. Я яго не забіў бы адразу, а ён у маіх руках даходзіў бы дзён тры. Я з яго дастаў бы душу так, каб ён чуў, як смачна з душой развітвацца. Каб ён бачыў над галавой сонца і каб ведаў, што яно ўжо яму чужое. Каб ён яшчэ пажыў крыху ў магіле. Каб з яго ўсё выварочвалася і каб за жывую галаву яшчэ ўсё парвалася на кавалкі. Без гэтага я не памру. Дзеля гэтага мне яшчэ асталося жыць. Я хацеў бы бачыць, як яго нямецкія шчаняты курчацца, здыхаючы ў яго на вачах, і каб ён не мог сарвацца з месца, каб падбегчы да іх. Ніякай літасці мая душа ўжо не мае. Я акамянею яшчэ больш, і ніхто мне нічога не зробіць. Хоць бы каб увесь свет крычаў мне ў вушы, што я не чалавек, дык я ўсім ім на гэта скажу — вы самі не людзі.

Антон Цвірка ажыў. За гэты час, пакуль гаварыў, ён так зыначыўся, што Мішурыну не верылася, што гэта той самы, які нядаўна яшчэ, як ціхі вар’ят, стаяў на хмызнячнай дарозе. Ён выгаварыўся, выказаў тое, што так неспадзявана нарадзілася ў ім, жыло і ўсё больш брала пад сваю ўладу ўсю яго істоту. Твар яго пачаў укрывацца жывымі рысамі. Вочы страцілі сваю зямлістую цьмянасць. Ён пачынаў ісці раўнейшай хадою, як быццам бы і сапраўды быў перад ім такі пункт, куды яму няйначай трэба было дайсці. Мішурыну стала весялей быць з ім. Ён бачыў, што знайшоў сабе спадарожніка. Спадарожнік гэты ведаў дарогу. Ён ведаў усю мясцовасць і неўзабаве пачаў называць паселішчы, якія яны абыходзілі стараною. Ён ведаў усе лясы і дзе якая ішла дарога. Ён пачаў расказваць, што калісьці бываў тут усюды, праўда, не далей Слуцка. Ён вёў Мішурына патайнымі дарогамі, паплавамі без дарог і сцежак, кустамі, хваёвымі лясамі і лагчынамі паміж узгоркаў. У адным месцы ён сказаў, што тут недзе павінна быць дробнае азярцо, якое называецца Сіні Лужок. Калі яны ўвайшлі ў лог паміж ядлоўцавых зараснікаў — і сапраўды там было азярцо. Невялікі круг балота, падсохлага ад сонца і ветру, і вада, не зусім чыстая, але і не стаячая. Вузенькая, на скупы крок, ручаіна плыла праз гэтае малюсенькае возера. Аер шапацеў пад ветрам, матыль тросся над самай вадою, і абзывалася ў траве птушка. Была тут вялікая цішыня і бязлюднасць.

— Божа мой, — сказаў Цвірка. — І той самы імшысты камень над самай вадою. Я тут дваццаць пяць год не быў. Я тут начаваў, як у тую вайну ехаў на выгнанне. Праўда, даехаў быў толькі да Слуцка і там перачакаў вайну. Я быў тады малады хлопец... Каб ты ведаў, браце, канчаюся з голаду.

І тое, што ён хацеў есці і што сказаў Мішурыну «ты», сведчыла, што гэты чалавек уваходзіць у сваю каляіну. Мішурын быў рад. Яны з’елі ўвесь хлеб, які быў у Мішурына. Мішурын купаўся ў азярцы. Наглядзеўшыся на яго, Цвірка доўга адмываў свае рукі, і твар, і ўсю галаву. І тут дачакаліся часу, пакуль сонца не пачало спускацца да свайго заходу. Тады яны зноў пайшлі, трымаючыся блізасці старой Маскоўска-Варшаўскай шашы. Перад імі была Случчына.

Скрозь гнулася каласамі ў зямлю, як сцяна, жыта. Падыходзячы бліжэй да шашы, яны бачылі непахаваныя яшчэ трупы людзей і непрыбраныя абломкі машын. Не дайшоўшы яшчэ да былой Піліпаўскай пагранічнай заставы, яны ўбачылі, як плазам ляжалі на самай дарозе і на яе абочынах немцы. Іх было з паўсотні. Цвірка не мог адарвацца ад гэтага месца. «Хоць бы адзін жывы яшчэ быў». Але яны ўжо смярдзець пачыналі. Тут, відаць, сутычка была дзён некалькі да гэтага. Яны або ўсе былі перабіты, або не паспелі пахаваць сваіх мерцвякоў. Мішурын спяшаўся адысціся далей як мага — ім трэба было начаваць у полі ці ў лесе. Яны дайшлі да хвойнага лесу. Спалі, лёгшы плячыма адзін да аднаго, і ўсталі з рассвітаннем. І Мішурын, і Цвірка, абодва яны, ірваліся хутчэй дайсці да таго месца, куды Мішурыну сказаў Вялічка. Ужо тут недалёка была паваротка з шасэ на Цімкавічы. Так выкіроўваў маршрут Цвірка. Вайна ўжо адышла далёка на ўсход. На шасэ было ціха ў гэты час дня і, здавалася, пуста. Града хмызнячнага зарасніку ішла ў гэтым месцы паўз дарогу. Гэтым хмызняком, вельмі блізка ад дарогі, яны і ішлі. З гадзіну сапраўды на дарозе было пуста. А пасля загулі ў іх за плячыма машыны. Іх было тры. У пярэдняй відны былі праз шкло тры ці чатыры салдаты. У задняй таксама былі салдаты. У сярэдняй побач шафёра сядзеў салдат, а за імі пара, мужчына і жанчына. Мужчына быў у вайсковай адзежы. Гэтая сярэдняя машына зменшыла ход і стала, спыніўшы і сваю заднюю машыну. Пярэдняя ад’ехалася і таксама стала. Салдаты выйшлі з машын. Дарога была пустая. Ранішняе сонца ляжала на ёй, і з поля цягнула свежым і чыстым ветрам. Вылезла з свае машыны і пара, мужчына і жанчына. Салдат выскачыў раней і трымаў дзверцы, пакуль яны вылазілі.

Мішурын і Цвірка ляжалі ў кустах, стаіўшыся. Ад дарогі яны былі ўсяго за некалькі крокаў. І ці гэта здалося Цвірку, ці гэта і сапраўды было так, але дзверцы ў машыне трымаў той самы салдат, які шпурнуў быў вобземлю яго нежывое дзіця. Хоць яны ўсе і вельмі падобны адзін да аднаго, але гэта той! Цвіркаў твар пабялеў. Вачэй сваіх ён не зводзіў з салдата.

Жанчына прыклала далоню да лба і акінула вачыма шырокі слуцкі далягляд. Твар яе быў вясёлы. Лёгкімі крокамі шчаслівага чалавека яна падышла да абочыны. Пячаць як бы здзіўлення была ў яе вачах. На зялёнай абочыне многа было палявых кветак: дробная цантурка, і малачайнік, і рамонак. Гуллівым рухам рукі яна сарвала некалькі кветак і прыклала да свайго носа, пасля сцёбнула імі па руцэ свайго мужчыны. Ён усміхнуўся, і яна яму. Салдаты закурылі і пачалі размінаць ногі каля сваіх машын. Шчаслівая пара трымалася разам, мужчына нешта тлумачыў жанчыне і паказваў рукой удалечыню. Іх незразумелыя словы выразна даходзілі да вушэй Мішурына і Цвіркі.

— Ох, каб тут кулямёт, — шаптаў сам сабе Мішурын, прыпадаючы яшчэ ніжэй да зямлі пад кустом.

Неўзабаве ўсе зноў селі ў машыны, знаёмы Цвірку салдат паслужліва зачыніў дзверцы. Машыны рушылі. Тоўхарт паехаў далей у сваю жаданую мэту.

— Ты бачыў, якая яна шчаслівая, — шаптаў Мішурын.

Цвірка ляжаў тварам у траве, і раптам плечы яго страсянуліся. Можна сказаць, што шчаслівая немка давяла свядомасць гэтых двух чалавек да канчатковай яснасці, быццам толькі цяпер іх вочы да канца раскрыліся на тое, што адбылося за ўсе гэтыя дні.

— Божа мой, божа мой, — прастагнаў Цвірка.

Страшны цяжар душыў яго. Ні з чым непараўнаны смутак ірваў яго душу. Яго апанавала прага вярнуцца назад і хоць апошні раз зірнуць на попелішча роднага дома. Там, можа, ён убачыць яшчэ які-небудзь уцалелы куст або хоць камень, знаёмы з даўняга часу. А пасля гэтага — няхай сабе і памерці.

Пяты раздзел

І

Пажар калісьці з’еў Блецькаў сад, і толькі некалькі вішань расло цяпер пры цяперашняй яго хаце. Навокал было прасторна і гола. Расла трава, стала штосьці накшталт выгану, дзе хадзілі пасёлкаўскія гусі. Ад іншых дамоў хата стаяла наводдалек. Яна была вельмі відна адусюль, і гэта было вельмі невыгодна Адаму. У яго было такое пачуццё, што і ўся сярэдзіна хаты відна знадворку і здалёку. Ён баяўся. Праляжаўшы першы дзень у цёмнай клеці, адгароджанай у сенцах дошкамі, ён на другі дзень яшчэ да рассвітання выбраўся ў лес з торбаю хлеба і сала. Ён далёка адышоўся лесам і ў вялікай гушчырні ўвабраўся ў нейкае імшыстае прыбалочанае логавішча, цэлы дзень то еў, то драмаў. Да ночы, ён выпусташыў цэлую торбу. І так праходзілі яго дні. Начамі, без агню, ён і Ксавэр падоўгу гаварылі пошапкам. За гэтыя часы ён душэўна зблізіўся з бацькам, і абодва яны былі сталыя і задумёныя. Ніводнага пустога слова, і ўсё на высокай струне, у бесперапыннай напружанасці. Пакрысе ён увёў бацьку ў курс сваіх спраў і абавязкаў, і Ксавэр Блецька ўжо да канца ўвераваў у сына. Ён ужо ведаў, што ў таго ў лесе, па той бок млына, схаваны сігнальныя ракеты, якія ён атрымаў непадалёку ад Брэста, з’явіўшыся да чалавека, да якога меў пароль. У адну з начэй яны ўдвух з бацькам хадзілі ў тое месца і знайшлі ракеты і перахавалі ў бліжэйшае месца.

І абодва яны пачалі баяцца, каб усё не зацягнулася. Гэта будзе жах так доўга чакаць. Барані божа, каб не чакаць год. Як жа тады будзе зімой жыць?

Дрэнна было тое, што Адам не мог разгледзець добра ўсё, што тут пабудавана стала за ўсе гады. Але ён пачаў спадзявацца на бацьку, і яму стала спакайней. Бацька яму расказаў, дзе стаіць машынна-трактарная станцыя, дзе база з гаручым, дзе майстэрні, дзе бровар і лесапільня, і скураны завод, і склад з віном тутэйшага бровара, і рамесніцкія арцелі, і калгасны цэнтр, і кааперацыйная база, і малочны завод са сваім складам. Дзе бліжэйшы элеватар, нават сталярні і пункты, дзе марынуюць грыбы. Гэтыя кааперацыйныя пункты якраз і былі пад Блецькавым ведамам. Адам стараўся ўявіць сабе з бацькавага расказу, дзе ссыпана калгаснае збожжа і колькі яго. Так праходзілі ночы ў заклапочанасці. І кожны раз, пад дзень, калі Адам выбіраўся ў лес, абодва яны павольным шэптам даканчвалі тое, што не было дагаворана ўночы. І так гэта ўсё было ў іх глыбакадумна і стала, што як быццам бы яны рыхтаваліся не да страшнага злачынства, а мірным парадкам рабілі сваю ўласную хатнюю справу.

І кожнае з таго, што называў Ксавэр Блецька, не толькі невядомае Адаму ў тыя гады яго маладосці слова «элеватар», а нават «смалярня», «бровар», «маслазавод», усё гэта калола яму душу, бо нічога гэтага тады не было, калі ён пакінуў свой куток і панёс па ім свой смутак у чужую Германію. І хоць да канца не было ў яго веры, што ўсё вернецца такое, якое было і што застыла ў яго душы без руху, як яго адзінае жаданне, але была ў яго надзея. Таксама як не падумаў ён, што прайшлі гады і ён сам пастарэў і Марына ўжо не тая, як была тады. У яго была прага хутчэй яе ўбачыць, і не можна было. У душы яго шчымела, усё гняло яго, але перад бацькам ён трымаўся і не падаваў прычыну таму падумаць, што не такі ён упэўнены, як здаецца. Нарэшце настаў дзень, калі скончыліся яго трывогі, гэты дзень быў дваццаць другога чэрвеня. Ён быў такі асцярожны, што нават пасля таго радаснага яму моманту і начаваў дзве першыя ночы ў лесе.

Даходзілі спачатку ўсялякія чуткі. Гаварылі, што нібыта Чырвоная Армія разбіла дзесьці на граніцы немцаў, і гэтая чутка, якая была жаданнем усіх навакольных людзей, як бы кінула яго ў магілу. А што, калі так усё і скончыцца? Ён бачыў, што бацька таксама ўныў душой. Моўчкі яны чакалі. Нарэшце зноў найшло ім прасвятленне. Першыя нямецкія самалёты з’явіліся над гэтым кутком на рассвітанні дваццаць чацвёртага чэрвеня. Ужо тут ішлі першыя натоўпы выгнанцаў з захаду і трапляліся невялікія вайсковыя групы. Надыходзіў момант убачыць яму Марыну.

Сонца падымалася ўжо даволі высока, калі Марына, з рукамі і прыполам у зямлі, увайшла з агарода ў дом. Яна зазірнула ў бакоўку і ўбачыла, што Настачка яшчэ спала тварам у падушку. Відны былі з-пад коўдры толькі густыя яе валасы, абы-як заплеценыя ў дзве кароткія касы, растрапаныя і ўскудлачаныя. Яе цёмныя валасы толькі нядаўна пачалі запускаць у косы. З вялікім смуткам Марына стаяла над гэтай малой галавой і пасля не вытрымала і дакранулася лбом да Настаччыных валасоў. Густавалосая галава зварухнулася, сонны твар з заплюшчанымі вачыма паказаўся з-пад коўдры. Рысы твару яшчэ спалі, але ўжо білася праз сон усмешка. З усмешкі і пачынаўся дзень для гэтай малой дзяўчынкі. Вочы яе расплюшчваліся, але ўсмешка ўсё больш завалодвала тварам, і была яна з наіўнай і мілай дзіцячай хітрасцю. Гэта можна выказаць такімі словамі: «Вось бачыце, якая я важная і патрэбная вам усім і якая я цудоўная ваша Настачка. Хоць я яшчэ і сплю і хоць для вас усіх дзень даўно пачаўся, аднак жа гэта ўсё не тое, калі я сплю. А вось калі я ўстану, тады пачнецца ўсё так, як трэба і важна вам. І інакш быць не можа. І нічога на свеце інакш не зменіцца. І гэта вельмі добра. І кепскага нічога не можа быць ніколі». Сон ужо сышоў з твару, рысы яго ўжо жылі шчасцем таго, што ўсё такое, якое яно ёсць. Ужо анізвання не было не толькі сну, але і дрымоты, а вочы былі ўсё заплюшчаныя. Настачка прыкідвалася, што яна спіць. Мілым свавольствам пачаўся дзень.

— Ну добра, — сказала Марына. — Калі ты спіш, то я пайду. Паспі сабе.

Але Марына не пайшла. У такія моманты кожная маці пераймае шмат што ад свайго дзіцяці. На Марыніным твары ляжала такая ж дзіцячая хітрасць, як і ў Настачкі. Толькі што Марына скончыла гаварыць, як Настаччыны рукі ўскінуліся ўгару і ўся яна павісла на Марынінай шыі.

— Паднімай! — закрычала Настачка, але ўжо ў наступны момант выскачыла з пасцелі і, яшчэ не асвойтаўшыся ў святле сонечнай раніцы, пачала адзявацца. Марына стаяла над ёю з болем душы, што ўсё гэтае жартаўлівае Настаччына ўставанне з пасцелі, якое толькі што адбылося так, як адбывалася заўсёды, кожны дзень, ужо не тое самае, як заўсёды. Сёння гэта ўжо толькі так сабе і ўжо гэта непатрэбна. Усё скончылася. Іншы змест напоўніў усё жыццё, і яго не абмінеш, і трэба праз яго прайсці. І раптам і Настачка ўспомніла, што ўсё ўжо не так, як было кожны дзень, і выгляд яе стаў вінаваты, быццам яна зрабіла злое свавольства. Яна змоўкла, заклапацілася хутчэй адзявацца і шпарка прагаварыла:

— Мама, вайна ўжо скончылася?

А гэта пачынаўся толькі трэці дзень вайны. «Што ад яе хаваць праўду?! Можа, ёй прыйдзецца ўведаць гэтую страшную праўду так, як мільёны людзей раней не ведалі яе». Марына сказала:

— Сёння на світанні нямецкі самалёт лятаў над намі.

— А бомбы не скінуў?

Але ў гэты момант хлынуў недзе над галавой няроўны гул і пачаў тузацца з вышыні. Зашпільваючы яшчэ сукенку, Настачка следам за Марынаю кінулася на двор. Нямецкі самалёт ляцеў зусім нізка, здавалася, што ён зараз зачэпіцца за вяршаліны бяроз. Відзён быў на ім чорны знак, падобны на павука. Здавалася, што гэта яго вока, якім ён углядаецца ва ўсё, над чым ляціць. Настачка і Марына стаялі, прытуліўшыся да сцяны свайго дома. Напроці сябе, над клёнам, Настачка ўбачыла свайго дзеда Максіма Астаповіча і з ім Ксавэра Блецьку. Абодва яны стараліся хутчэй дакурыць свае папяросы. Гул пачаў аддаляцца. Астаповіч паспрабаваў выйсці з-пад клёна, як раптам усё неба ўкрылася новай хваляй гуду. Усё раўло і тузалася.

Многа кругоў яны зрабілі над гэтым кутком. Яны адляталі назад і ізноў варочаліся. Вельмі можа быць, што іх цяглі сюды два каміны бровара. Блецька стаяў з белым тварам. Хто ведае, можа, ён у гэты момант перажываў пакуту страху перад занадта вялікімі памерамі таго, што пачалося. Ёсць натуры такія, што баяцца гучнага злачынства. Ціхом ён можа зрабіць табе што хочаш. Можа, Блецька думаў, што занадта шырока і далёка ўсё пачалося? Ён яшчэ ззамаладу шукаў сабе аселішча на адзіноце. Пасля ён спаліў дом, баючыся, што пасля таго забойства на яго глядзяць людзі.

— Божа мой, божа, што гэта будзе, — сумна сказаў Блецька, выходзячы з-пад клёна.

Ён бачыў, як Максім Астаповіч нейк раптам асунуўся і ніжняя палова яго твару страсянулася.

— Бяда прыйшла, — сказаў Астаповіч.

— Бяда, вялікая бяда і гора наваліцца, — адказаў Блецька.

Настачка чула гэта, і сэрца яе заныла: за свой век яна яшчэ ні разу не чула, каб дзед Максім Астаповіч хоць раз калі казаў, што бяда прыйшла.

— Калі што будзе страшнае, дык хіба трымацца разам трэба будзе, — сказаў Астаповіч.

— Разам, толькі разам, — адказаў Блецька. — Адзін пры адным трэба будзе трымацца, добра ты кажаш.

— Каб гэта праўда, што Адам твой недзе ходзіць, ды каб яго бог дадому прынёс, то ў такі час было б добра табе. Ты ўжо ў гадах, — шчыра спачуваў Блецьку Астаповіч.

Блецька на гэта нічога не адказаў. Ён яшчэ доўга так стаяў моўчкі і, гледзячы на Настачку, абазваўся ціхім голасам, і сапраўды многа жалю было ў яго слове і тоне:

— А гэтае дзіця? Што тады з ёю рабіць прыйдзецца?

Гэта была тая мера, што перавысіла берагі Астаповічавай пакуль што яшчэ раўнавагі.

— Зойдзем у хату, — сказаў Астаповіч.

Яны ўвайшлі, і Блецька моўчкі сеў. Нешта яму не гаварылася. У гэтыя хвіліны ў яго думках узнікалі паасобныя карціны ім пражытага за ўсё жыццё. Ніколі раней так з ім не было. Можна сказаць, што ён добрага паўдня прасядзеў у Астаповічавай хаце, быццам бы сам не свой. Наглядальны чалавек адразу сказаў бы, што яго нешта мучыць, можа, нават часамі цяжкае прыгнечанне кладзецца на яго душу. Астаповіч усё стараўся пачаставаць яго, у некаторай меры з прычыны таго нядаўняга яго пачастунку ўночы, а найбольш з свае шчырасці. Блецька нічога ў рот не ўзяў і не параіў піць і Астаповічу: не такі час настаў. З Настаччынай галавы не выходзілі яго словы аб бядзе і горы. Ахопленая трывогай, яна выйшла ў памежны пакойчык і стала глядзець на маленькі вазончык, як на жывую істоту. Вазончык стаяў на акне. Пасля яна выйшла на двор, і як бы адчуванне таго, што ўсё навокал яе мае зусім іншы сэнс, чым ёй раней здавалася, апанавала яе душой. Яна доўга стаяла сярод усяго таго, што заўсёды было ёй тым непарушным светам, праз які яна ўяўляла ўсю астатнюю рэшту свету.

ІІ

Перш за ўсё гэта была тая яе сапраўднасць, на якую мерылася ўсё, што дзе-небудзь магло існаваць. Гэта быў новы яе свет. Ён складаўся з усяго шматлікага, што мела сваё ўласнае жыццё. У гэтым годзе мела сваё жыццё высокая метлаватая травіна. Нейкім чынам яна прарасла праз кучу дробнага камення, назбіранага дзедам Максімам Астаповічам на полі і складзенага ля брамы. Далей раслі два дубы. Адзін быў тонкі і высокі, другі, як расказваў дзед, у сваёй маладосці зламаўся і рос нізка і раскідзіста. Быў вялікі камень, аброслы кругом травой, непадалёку ад сцежкі пад Блецькаву хату. Гэты камень быў выдатны тым, што на ім раз сядзеў і грэўся на сонцы каршак. На ўзлессі, вышэй за ўвесь лес і за кусты пад ёю, стаяла старая хвоя. Яна вызначалася тым, што калі заходзіла сонца, кожны раз хвоя стаяла, як у золаце, нават і тады, калі сонца ўжо не відно і лес спахмурнее. Тады дзед Максім Астаповіч заўсёды казаў, нават тады, калі лес трашчаў пад ветрам:

— От жа, цішыня якая!

Зусім блізка ад таго вялікага камення была дробная і сухая паплаўная купіна. Пад ёю жылі рыжыя мурашкі. У бярозе было дупло, дзе жылі птушкі. Увосень вецер атрасаў з яблыні пачарнелае лісце. Уначы аж з-пад коўдры ў пасцелі чуўся грукат вадзянога млына, і тады здавалася, што вельмі добра было б пайсці туды і стаяць папацёмку па мастку. У познюю восень вада пад мастком чыстая і халодная. У агародзе на ўзмежку цвіло «бабіна лета», і калі нападае першы мокры снег і няма марозу, аблепленыя снегам блакітныя кветкі, дробныя, як іскры, цвітуць сабе. Тады дзед Максім Астаповіч прынясе ў хату мокрую кветку і скажа:

— От жа, мой божа, снег нападаў, а яно цвіце.

У хаце на акне стаяў вазончык. Гэта быў малюсенькі дубок. Максім Астаповіч прынёс жолуд і сказаў ёй:

— Пасадзі ў зямлю, што з гэтага будзе.

Усё гэта і незлічонасць падобнага абкружвала яе малую, і цяпер здавалася, што ўсё гэта стала як да часу. Інстынкт у чалавека аднолькавы, ці то стары чалавек, ці то дзіця. У дзіцяці інстынкт астрэйшы. Настачка стаяла адна сярод гэтага свайго свету. У гэты самы час самалёты зноў наляцелі і пачалі абстрэльваць з кулямётаў усю шырокую мясцовасць. Пасля гэтага, за паўгадзіны да заходу сонца, у поўным бязлюддзі ўсюды навокал, па той бок лесу, што пачынаўся поблізу Астаповічавага дома, сеў парашутны дэсант. І ніхто тут пра гэта не ведаў. Пачынаючы з гэтага моманту і аж датуль, калі сонца спусцілася за лес, панавала цішыня. І зародак нейкай падзеі закрануўся ў душы людзей. Але як толькі патанула сонца і змрок згусціўся, зноў, як навісь гора, паплыў страшны і агідны гул, створаны дзесьці ў Германіі. Немцы ляцелі адтуль, дзе зайшло сонца. Яны рабілі кругі ў небе, і гэта цягнулася доўга. Ужо зусім сцямнела. Высвецілі зоры. Захад сцьмеў. Тады недзе далей (цяжка было адразу пазнаць, у якім гэта было месцы) узляцела ракета. Тутэйшыя людзі не ведалі, што гэта такое. Не прайшло і двух хвілін, як зноў там жа ракета. І ў той жа момант людзям стала ясна, што вайна ўжо тут. Недзе ў тым месцы, дзе двойчы ўзвілася ракета, грунуў страшны выбух. На некалькі секунд гул у небе патануў у ім. Усё паветра тузанулася густой хваляй. Настачка прыціснулася да Марыны і асталася так. Пасля гэтага пачаліся выбухі ў іншых месцах. Павіс нейкі агонь над дрэвамі і дамамі, і ўсё ўсюды вырысавалася ў чырвоным святле. Усё стала відаць лепш, як у ясны дзень. Рэльефна вырысоўвалася кожная хвоя і кожны дуб. Відна была тая хвоя на ўзлеску, на якой заўсёды ў часе заходу ляжала сонца. І два дубы відны былі, і дахі дамоў, і комін завода. Усё грымела, ірвалася і калацілася. Праз пяць хвілін падняўся агонь з зямлі ў некалькіх месцах. На зямлі льга стала заўважыць хвойную іголку. Трыма палосамі агонь ішоў сюды, дзе стаяў Астаповічаў дом. Дзікія крыкі жанчын і дзяцей чуліся з вогненнага пекла. І вялікі натоўп бег адтуль сюды. І вось ужо тут, зусім блізка, агонь раскалоўся надвая рухавым чорным слупам, які ўзляцеў угару і гайдануў сабою ўсё. Марына схапіла Настачку за руку, і яны пабеглі, самі не ведаючы куды, але і там, куды яны беглі, пачынаўся грымучы агонь. Яны зноў вярнуліся пад свой дом, які стаяў як на выспе сярод вогненнага мора. Настачка ўбачыла, што лісце на клёнах каля дома пакурчылася. Плынь гарачага паветра ішла сюды і біла горача ў твар. Хвоя, на якой ляжала вечарамі сонца, яшчэ ўсё была відна. Раптам яна хістанулася. Агонь і чорны слуп схапілі яе, ірванулі, загойдалі. Праз некалькі секунд яна стаяла без вецця і голля, адзін толькі ствол, абсмалены і нагнуты к зямлі. Скончана, ужо не будзе на што лажыцца вячэрняму сонцу. Грымучы трэск разарваў і скрышыў тыя два дубы. Лісце на іх тлела. Настачка ўбачыла, што ўжо няма на свеце і той метлаватай правіны над каменнямі. На каменне падаў чорны гар. Вядомы Настачцы свет канчаўся і тлеў.

— Зараз загарыцца наш дом, — сказала Марына, дзіка азіраючыся. Яна шукала вачыма таго месца, дзе льга было б выйсці з агню. Здавалася, што гэтага месца няма. Натоўп пачаў запаўняць сабой месца каля дома. Гэтыя людзі сталі бездапаможныя. Над імі панавала нябачаная імі раней навала недзе з прастору таемнага ўжо цяпер неба.

— Дзе цяпер наш тата? — шаптала Настачка, не адрываючы вачэй ад Марынінага твару і чакаючы ў ім сабе ратунку.

І раптам сярод усіх тут з’явіўся аднекуль Максім Астаповіч. Ён быў без шапкі, усы няроўна звісалі ўніз. Лысіна здавалася вельмі ружовай. Увесь яго выгляд быў такі, быццам ён прыбег аднекуль.

— Трэба выходзіць у лес! — крыкнуў ён сярод кіпучага натоўпу.

Вялікая радасць чуць яго голас ажыла ў Настачцы і Марыны.

— Кругом агонь! — адказалі яму сотні ўтрапёных галасоў.

— Праз агонь! — крыкнуў Астаповіч.— Марына, Настачка, вы тут!

— Тут! Тут!

— Там агонь слабейшы! Туды! Трэба моцна бегчы! Настачка, бяжы да мяне!

Ён схапіў Настачку на рукі і шпарка рушыў кудысьці ў ясную прастору. Увесь натоўп ішоў за ім. З кожным крокам пякло ў твары больш. Астаповіч прытуліў Настачку тварам да сваіх грудзей і пабег. І ўсе пабеглі за ім. Хвілін пяць яны беглі ў вялікай гарачыні. Астаповічу здавалася, што адзежа на ім пачынае тлець. Настачка як бы заспявала нейкую страшную песню. Гэта была адна толькі нота: а-а-а-а-а... Гэта яна плакала, закрываючы рукамі шчокі ад гарачыні. Пасля гарачыня скончылася. Астаповіч выбіваўся з сіл. Ён пайшоў цішэй. Стала цямней. Якое шчасце бачыць цяпер навокал сябе змрок ночы! Вось перад імі ўжо доўгачаканая сцяна хвояў. Чырвоныя водбліскі ўспыхвалі на тоўстым стволлі. Ён паставіў Настачку на ногі і павёў за руку яшчэ цішэй.

— Дзе наш цяпер тата? — раптам сказала Настачка. (Астаповіч маўчаў.) — Можа, мы свайго тату больш не ўбачым? (Астаповіч узяў выгляд, што вельмі пільна ўглядаецца, куды ісці.)

Сваёй дзіцячай душой Настачка адчула, што прыйшла новая пара ў яе жыцці. І, як сумнае развітанне з мінулым, яе ахапіла жаданне вярнуцца назад і, можа, яшчэ ўбегчы ў дом. Яна гэта выказала так:

— Я не вынесла з дома той вазончык.

Астаповіч узрадаваўся такому павароту гаворкі.

— А нашто яго выносіць?

— А ён там высахне. Не будзе каму яго паліваць. А на дварэ ён рос бы пад дажджамі.

— Прывыкні, Настачка, да думкі, што дом наш згарыць разам з вазончыкам. І каб на дварэ быў — і там згарэў бы ад гарачыні.

— Мы ўжо бежанцы?

— Бежанцы. Цяпер мы пойдзем дарогай проста на ўсход.

І ён павёў усіх лесам да таго месца, дзе лес загінаўся к гасцінцу і на некалькі кіламетраў ішоў паўз яго. За сабой ён чуў прыглушаную хаду вялікага натоўпу, і гэта раптам пачало рупець яму: як быццам ён усіх вядзе. Як гэта так выйшла? Мусіць, не трэба, каб так было. Ён нават не ведае, куды самому ісці, а не так, што каб выводзіць на дарогу гэтулькі людзей. А людзі ішлі за ім. У такія моманты кожнаму вельмі лёгка стаць якім бы там ні было правадыром, даволі толькі сказаць хоць якое ўпэўненае слова, і ўсе пойдуць за ім. Яны ўжо ішлі гасцінцам. Сцяна лесу была ўжо цёмная, на дарозе трапяталіся яшчэ водбліскі. І вось перад усімі людзьмі на дарозе паказаліся немцы. Гэта і быў той самы дэсант, што перад вечарам сеў поблізу.

— Назад! — закрычаў немец ломанай рускай мовай. — Быць на месцы! Ісці з бальшавікамі? Назад!

З-за дрэў грукнуў адзін толькі залп, і некалькі чалавек, абліваючыся крывёй, упалі на зямлю. Астаповіч, які ішоў з Настачкай паперадзе, бачыў гэта, але не да таго яму было, каб падлічыць, колькі людзей упала. Прага ратунку ахапіла людзей. Усе беглі назад. Следам за ўсімі, зноў схапіўшы Настачку на рукі, ішоў Астаповіч. Нагамі ён ледзьве клыбаў. Боязь таго, што ён упадзе, апанавала яго. Абы толькі абыякавасць да ратунку не з’явілася! Абы толькі каб не страцілася воля і імкненне! Ён прыціскаў да сябе Настачку і думаў, што скончылася яе шчасце жыць на свеце. Пачынаецца тое, былое, пра што ён думаў, што яно больш не вернецца. І свядомасць свае віны перад Настачкай страшным смуткам здушыла яго. Ён быў несправядлівы да яе: ён думаў, што жыццё будзе ёй вечным святам, і не меў да яе такога вялікага замілавання, якое з нічым непараўнанай сілай выбухнула цяпер і заўладала ім усім. Ведаў ён, што ўжо ўсё роўна, ці астанецца дом, ці згарыць. Не ў доме было самае важнае. За некалькі гадзін напоўнілася мера жыцця. Прыйшла вялікая пакута. І хто прынёс яе, і за што? Усе дайшлі да месца, дзе канчаўся лес. Пажар утаймоўваўся. Рабілася цямней. Якая жаданая стала цяпер яму цемень ночы! Уночы не ўбачыць чалавека злая сіла. Ужо агонь не трашчаў, і толькі ўспышкі яго ўскідаліся шырока і зноў ападалі. Натоўп стаяў у страшным маўчанні. Раптам гэтае маўчанне разарваў моцны енк жанчыны:

— А ляжыш ты там недзе, прабіты кулямі!

І растрапаная жаночая постаць кінулася праз увесь натоўп туды назад, к лесу. Зноў стала ціха. І зноў голас, прыглушаны, поўны адчаю. Астаповіч нават не разабраў — мужчына гэта сказаў ці жанчына:

— Узяўся весці і вывеў усіх пад кулі.

«Хіба я вёў, калі вы самі ішлі за мной?» Ледзь стрымаўся ён, каб не крыкнуць гэта. Ён адчуваў, што супроць свае волі і жадання ён стаў як бы правадыром нейкім. Яму пачало рупець, што не можа ён кожнаму даць параду і месца. Ён трымаў за руку Настачку і вёў яе ў ціхае месца, дзе пачынаўся лес вузкай сваёй градою. Ля першых дрэў ён спыніўся і азірнуўся. Натоўп разыходзіўся хто куды, ужо толькі блукалі там адзінокія постаці. Не выпускаючы Настаччынай рукі, ён мінуў дрэвы. Стаяла цішыня. Вадзяны млын вырысоўваўся чорнымі абрысамі.

— Трэба, каб ты, Настачка., дзе-небудзь заснула. Што табе, не мучся, я за цябе буду думаць.

Бездапаможна ён азірнуўся. Побач яго стаяла Марына. І ў гэты момант здалося яму, што гэта яна такая, як многа год таму — малая і беспарадная — стаіць перад ім. Тое шчасце, што было цэлымі гадамі, прайшло, як сон. Злы лёс не хоча выпусціць чалавека з-пад свае ўлады. І яго з вялікай сілай пацягнула да Блецькі, каб разам з ім так пабыць па-чалавечы, як тады, калі ён прынёс яму вестку пра Адама. Тады яны сталі з ім як бы блізкімі. Хоць памаўчаць разам з ім ці хоць толькі сказаць: «Божа мой, божа, што сталася на свеце». Хіба Блецька не можа быць яму цяпер блізкім чалавекам? Хіба мала нагараваўся ён з-за свайго Адама! І хіба не ён, не Максім Астаповіч, бег да яго з навіною, каб прынесці яму надзею, што Адам жыве на свеце?

— Тут трэба перачакаць ноч, — сказаў ён да Марыны.— На шчасце, у мяне цяпер ключы ад млына. Я адамкну. І няхай усе, хто хоча, увойдуць туды. Толькі няхай самі, а то калі што якое, дык — чалавек заўсёды хоча знайсці вінаватага.

Ён адамкнуў млын і ўвайшоў у цемень гэтых сцен, так добра яму знаёмых за многа год. За ім пачалі ўваходзіць сюды жанчыны з дзецьмі.

— Вось тут на падлозе як-небудзь палажы Настачку, няхай засне, і сама пастарайся задрамаць. А я пайду пагляджу, калі дом астаўся, я што-небудзь прынясу вам з яго.

— Дык, можа, мы тады вернемся ў свой дом, — з надзеяй сказала Марына.

— Пасля пабачым. Там самае пекла, невядома яшчэ, што будзе, а тут глушэй. Пачакаем да раніцы.

Ён выйшаў. Агню ўжо не было, і толькі тлелі асмалкі і зацягваліся попелам. Ён убачыў: вырысоўваецца чорны сілуэт яго дома. Без радасці ён прайшоў паўз свой дом. Хутчэй да Блецькі. Хата яго стаіць малая, ціхая. Узышоў на ганак, узяўся за клямку. На дзвярах вісеў замок. У вялікай цішыні Астаповіч стаяў пад гэтымі дзвярамі і думаў пра тое, што Блецьку ўдалося выйсці адсюль і ён, можа, ужо дзе далёка, дзе няма немцаў. Ён там шчаслівей, як тут, перачакае бяду. Астаповіч зайздросціў Блецьку. Ціха сышоў ён з ганка. Як вобмацкам, увайшоў ён у свой дом. «Настачка бедавала, што засохне без вады дубок у вазончыку». Ён зняў з акна вазончык і вынес на двор. Падышоў да той кучы камення, выграб пальцамі зямлю, разбіў аб камень пасудзіну, усім вільготным злепкам узяў з чарапоў зямлю з раслінай і пасадзіў у разгрэбленую зямлю. «Выжыве — дык выжыве». Увайшоў назад у хату, забраў Настаччыну вопратку і пайшоў назад. Настачка спала ў млыне на падлозе. Марына сядзела каля яе. Асцярожна выйшаў ён назад і курыў на мастку да самага рассвітання. Займалася на дзень. Ён пайшоў туды, дзе многа год пражыў. Абкуродымлены яго дом стаяў пасярод асмалкаў. Наводдалек відна была Блецькава хата. Не было ўжо ні вуліц, ні трактарнай станцыі, ні бровара, ні малочнага завода, ні ўсяго таго, што тут існавала дваццаць год. Дрэвы над асмалкамі тырчэлі ўгару абсмаленыя, пакурчаныя, аднымі чорнымі сукамі на скалечаным стволлі. Толькі далей ад гэтага месца, якое кранула чорная рука смерці, скрозь зелянелі дрэвы, пасаджаныя за многа год яго рукамі. У страшным смутку дайшоў ён да першага з гэтых дрэў і прыціснуўся да яго галавой. Блецькава хата зноў з’явілася перад яго вачыма. Ён пайшоў туды. На дзвярах, як і ўночы, вісеў замок. Максім Астаповіч сеў на ўсходах Блецькавага ганка і заплакаў, як малое дзіця.

ІІІ

Усё тое, што было раней у Гальвасавым маёнтку, стаяла і цяпер на сваім месцы. Стаяў той самы дом, і парк астаўся. Толькі ад парку і да самай Нясвіжскай дарогі высаджаны былі таполі і ясені ў радоў сорак. Гэта і было тое месца, дзе Адам Блецька ў першую ноч свайго з’яўлення сюды чуў танцавальную музыку. Таполі і ясені ўжо ўвабраліся ў сілу, і гэтае месца стала новым паркам, які зліваўся са старым, Гальвасаўскім. Гальвасаўская сяліба была цяпер уся пабіта на агароды. Былі тыя самыя сады, і Астаповіч тут развёў школку маладых дрэўцаў, якімі ўсё яшчэ абсаджваў дарожныя абочыны, пустыя куткі, межы паміж балотамі і полем, і ўсюды, дзе льга было пасадзіць дрэва.

Ужо ў той самы дзень, калі з’явіўся сюды Тоўхарт, Адам Блецька казаў бацьку, што Тоўхарт да канца задаволен усім тым, што тут знайшоў. Следам за ім хадзіла сем салдат, калі ён адразу пабег аглядаць маёнтак. Відаць, ён меў тут нейкія свае намеры. Нягледзячы на сваю паважнасць, ён вельмі шпарка абляцеў усё, разглядаў усё тое новае, чаго пры Гальвасу не было і што з’явілася тут апошнімі гадамі, нікому нічога не сказаў і толькі ляпнуў Адама Блецьку па плячы. З гэтага моманту Адам ужо не туляўся, але пакуль што ніхто з людзей, хто б мог пазнаць яго, яшчэ яго не бачыў. Тоўхарт тут з’явіўся так: з сваімі машынамі і салдатамі ён ускочыў у маёнтак, і людзі не маглі ведаць, хто такі прыехаў. Толькі гаварылі, што прыехаў нейкі немец і з ім яго салдаты. Здагадваліся, што гэта нейкі нямецкі начальнік. На павароце дарогі ў маёнтак з гасцінца адразу стаў вартавы салдат, а другі на самым уездзе ў маёнтак. Гэта былі першыя нямецкія салдаты, што асталіся тут сталым парадкам. Не спадабалася Тоўхарту толькі ў сярэдзіне дома: там была школа. Вядома, ён і не спадзяваўся, што там усё Гальвасаўскае астанецца на месцы і льга будзе сесці ў гатовае добрае старое крэсла, але ён не думаў, што там толькі ёсць школьныя сталы і лаўкі. Як толькі ён увайшоў сюды, ён скрывіўся. Салдаты пачалі ачышчаць для яго пакоі. Прыгналі некалькі жанчын мыць падлогу. Жанчыны былі маладыя, выраслі яны ў апошнія часы і не маглі ведаць, што гэты паважны немец сын таго Тоўхарта, якога тутэйшыя старыя часам яшчэ ўспаміналі. Нешта гадзіны праз дзве ён (з Эльзай і за імі чатыры салдаты і Адам Блецька) выйшаў праз стары парк на вузенькую палявую дарогу. Крокаў за тысячу ад парку стаяла ў полі каталіцкая капліца з укрыжаваным Хрыстом наверсе. Некалькі магіл танулі ў высокай траве навокал капліцы. Ровам і валам было абкружана гэтае месца. Магіл было не больш дзесяці, і адна з іх наводдалек ад усіх, у самым кутку. Гэтае сумнае месца вечнага спакою ўзняло ў Тоўхарта нейкую празмерную ўзбуджанасць і асабліва тады, калі ён стаяў над адзінокай магілай.

— Не таму, — сказаў ён да Эльзы, — яна пахована тут адна, што яна не каталічка, а ў магілах усё Гальвасы каталікі. А таму, што яна была жонка ўпраўляючага. Дзе ж ёй гніць у магіле побач з касцьмі Гальвасавых продкаў!

Пасля гэтых пагардлівых да Гальвасавай фаміліі слоў ён пайшоў назад і ўбачыў, як праз дзверы і вокны салдаты выкідалі з дома школьныя сталы і шафы. Палавіна дома была ўжо вымыта, і там была пустэча. Ён стаў над адной жанчынай і запытаў тонам загаду:

— Дзе дзелася Гальвасаўская мэбля?

Спалоханая жанчына нават не паспела здзівіцца, што немец гаворыць да яе не па-нямецку, быццам ён быў рускі.

— Недзе падзелася, — адказала жанчына.

— А дзе? У каго яна цяпер?

— Гэтага я не магу ведаць. Я тады была яшчэ малая, калі Гальвас жыў тут.

Адам Блецька стаяў наводдалек, выцягнуўшыся прутам і зняўшы шапку. Ён быў ужо гладка выгалены і прычэсаны, і ў новым гарнітуры, які, аднак, сядзеў на ім даволі мешкавата. Гэта быў выпадковы гарнітур, які ціхом прынёс яму бацька з кааперацыі яшчэ тады, калі ён не асмельваўся дняваць дома. Тоўхарт кінуў вачыма на Блецьку. Гэта нічога, што Блецька толькі што вярнуўся з ім з могілак. Тоўхарт узяў выгляд, што толькі цяпер заўважыў перад сабой свайго папіхайлу.

— Ты тут? — сказаў Тоўхарт.

Блецька таксама разыграў добра ролю. Ён бачыў навылёт Тоўхарта і ненавідзеў яго, і здаўных, і за цяперашнюю пагардлівасць да сябе.

— Хіба ж вы, паночку, забыліся? Я ж праз вас хадайнічаў, каб пры маёй пасылцы далі мне месца сюды, дзе мой дом.

— Ага, памятаю.

У гэтыя дні, калі пачала ажыццяўляцца Адамава доўгачаканасць, ён гатоў быў пакланяцца кожнаму, хто зневажае яго, але ад каго залежыць яго шчасце. Ён быў як зачумлены ад свае радасці, што пачынае жыць спачатку. Ён ведаў, што Тоўхарт не мог забыцца, што сам пасылаў яго сюды. Ён жа даваў яму распараджэнне глядзець, каб Гальвасаў дом астаўся цэлы, пастарацца, каб усцерагчы яго ад агню. Відаць было, што Тоўхарт мае тут свае асабістыя намеры. Можна сказаць, што гэта было самае важнае, дзеля чаго Тоўхарт выслаў яго сюды яшчэ загадзя. У іншы час Адам заўважыў бы астрэй, што Тоўхарт цяпер забаўляецца з ім і перажывае з асалодай сваю вялікасць. Цяпер гэта не нарадзіла ў Адамавай душы якога б там ні было болю. Нянавісць яго да Тоўхарта была роўная. Ён сказаў:

— Мой бацька, можа, і ведае, дзе што дзелася з дома.

«Ён ужо даўно ходзіць тут каля мяне», — падумаў Тоўхарт, і ніхто не заўважыў бы, што ён бачыць перад сабой тое, яму непрыемнае, што ён ацаніў высока і за што мог узнагародзіць.

— Няхай зойдзе сюды твой бацька, — сказаў Тоўхарт, і Адам пабег па бацьку.

Ксавэр Блецька явіўся да Тоўхарта з трывогай: ён перажываў непрыемнасць першага кроку пасля даўгагодняй сядні, у якую ўрос па вушы. Ён яшчэ не ведаў і нават не спадзяваўся, што ідзе на пачатак свае гібнай дзейнасці. Ён у гэты момант і не думаў за што-небудзь такое дзейнае брацца. Але адчуваў, што ідзе туды, дзе не можа быць сам сабою, як прывык быць дагэтуль, хоць бы сабе ў сваёй кааперацыі. Ён быў не дурны і ведаў, куды і да каго ідзе і што такое сталася на свеце. І больш за ўсё прагнуў аднаго: каб яго там, куды ён ідзе, як найменш заўважылі і каб адразу пусцілі назад з поўным правам пачаць жыць спачатку. Гэтая надзея захапляла яго. І дзеля гэтага, хай бы сабе немцы тут асталіся, але каб яны ніколі не заходзілі ў яго дом. У гэтым сэнсе ён быў самая выразная супрацьлегласць свайму Адаму, які ўсімі мерамі стараўся быць на нямецкіх вачах. Ён паспеў ужо расказаць Тоўхарту, як даваў ракетныя сігналы і як аберагаў дом. Давёў да ведама, што ўжо ходзяць чуткі, што Чырвоная Армія знішчана. І што за ўсё гэта ён спадзяецца на ўзнагароду. Вядома, гэта не было так выразна і проста сказана, а з мужычай хітрасцю, і Тоўхарт заўважыў гэта. Вельмі можа быць, што Тоўхарту гэта падабалася: калі дамагаешся падзякі, то ведаеш, што дарэмна яна не даецца. Такі будзе служыць верай і праўдай.

Ксавэр Блецька яшчэ не распазнаў добра, ці сапраўды гэта той самы колішні Гіндрык Тоўхарт, які калісьці быў гімназістам, як Тоўхарт адразу сказаў да Адама, быццам бы канчаючы ранейшую гаворку:

— Тут будзе воласць, і ты будзеш начальнікам валасной паліцыі. Паліцыю трэба сабраць самому.

У Ксавэра Блецькі скаланулася душа: як усё павярнулася на свеце. Няшчасны туляга, якому не было прыстанку, каб дзе галаву прыхіліць, робіцца гаспадаром над людзьмі. Адамаў твар свіціўся шчасцем. Тоўхарт доўга прыглядаўся да Ксавэра Блецькі, пакуль сказаў:

— Так і жыў адзін усе гады?

— Адзін.

— Добра было?

— Жыў.

Тоўхарт, здаецца, сумеўся, не заўважыўшы якога б там ні было энтузіязму ў Ксавэра Блецькі. Блецька ў гэты момант сам не ведаў, як яму трымацца і на які тон націскаць. Кемлівым сваім розумам ён усведамляў, што тут не тое, што прыедзе, бывала, які-небудзь хоць бы з вобласці начальнік. Які б ён вялікі ні быў, а з ім гавары як хочаш. А тут трэба ведаць, на якую нагу стаць і ў які тон трапляць. К таму ж тут, можа, яшчэ трэба схіліць галаву з падзякай за прынесены зварот да таго жыцця, па якім ён уздыхаў гэтулькі год. Ксавэр Блецька, збянтэжаны, зусім выбіўся з тону і гаварыў, сам мала разбіраючыся што. І яшчэ адно: нават каб і хацеў ён, яму ўжо цяжка было на старасці год выбівацца з той каляіны, да якой прырос за доўгія годы. Адным словам, гэтаму савецкаму кааператару прыходзілася ў гэтую хвіліну вельмі туга. Ён пяўся з усіх жыл і паглядаў па свайго Адама, як на збавіцеля.

— Ты тут усё і ўсіх ведаеш?

— Ведаю.

— Будзеш бургомістрам. Ведаеш, што такое бургомістр? Начальнік над воласцю. Старшыня, ці стараста... Ён не разумее... Растлумач яму, — павярнуўся Тоўхарт да Адама.

— Ён разумее, яшчэ і як, — весела адказаў Адам, звысоку паглядаючы на збянтэжанага бацьку. — Гэта ён рад.

— Толькі ты не будзь такі. Будзь цвёрды. Праз твайго сына я ведаю ўсе твае справы. Заслужы, каб табе адразу было вернута ўсё, што ты страціў.

— Я ўжо і цяпер вывез бы дрэва на дом. Дом жа мой прапаў. Жыву, як у свінуху.

— Вазі! — махнуў Тоўхарт рукой з такім выглядам, як бы хацеў сказаць: даставай хоць зоры з неба, у маёй кішэні ад гэтага нічога не зменшыцца.

Тоўхарт нейкі час глядзеў на Блецьку, пацяшаючыся размяклым выглядам гэтага чалавека, які стаяў, нясмела ўнурыўшыся. Блецькі здагадаліся, што гаворка скончана і няма больш чаго турбаваць Тоўхарта. Моўчкі яны варочаліся да свае хаты. Шчаслівы Адам не заўважаў маўклівасці свайго бацькі. Ксавэр Блецька ў гэтыя хвіліны адчуваў вельмі востра, што далейшая дарога яго ўжо наканавана як мае быць. Ён бачыў, што яго пацягло ў рух, у плынь, у хаду. І яму трэба ісці гэтай дарогай, і ён з яе не зверне. І няма чаго нават і думаць, што ўдасца стаць такім, якім быў раней, і мець тое, што страціў, без таго, што трэба яму цяпер рабіць. І ён ужо, каб і хацеў, не будзе мець павароту назад, а таму трэба цвёрда і рашуча ісці наперад, хоць заплюшчыўшы вочы. Тым больш што ён стаіць па гэты бок новага закону. І так, як многа год таму назад, адразу пасля знікнення Адама, ён вырашыў жыць так, як набяжыць, гэтак і цяпер ён наважыўся ісці разам з Адамам туды, куды паказаў яму Тоўхарт, куды так бурна дзьмуў гэты новы тут вецер. І тут ён знайшоў сабе на гэты час заспакаенне. Гэты дзень скончыўся.

IV

Як быццам бы ўсё было добра. Усё павярнулася другім сваім бокам. Нават перавысіла ўсе яго даўгагоднія жаданні. Ён вярнуўся ў тое месца, па якім так многа год сумаваў. Ён тут цяпер можа хадзіць смела. Ён можа вярнуць сабе страчаны дом. Ён вярнуў сабе жыццё. Хоць многа ён выпакутаваў і высумаваў, але ўсё мінулася, ён дасягнуў свайго. І нават больш: калі ён марыў раней толькі пра спакойны зварот сюды, то цяпер ён мае нават уладу тут. Усё сталася так, як ён і гаварыў бацьку: прыедзе Тоўхарт, і ён можа пляваць на ўсё. Ніхто не пасмее паказаць на яго пальцам. Тады ён толькі хваліўся бацьку, каб падбадзёрыць яго, а ўсё якраз так і выйшла, быццам яшчэ тады ў Германіі было спланавана разам з Тоўхартам. І ўсё ж яго скрэбла штосьці за душу. Гэта быў смутак па страчаным. Усё ж такі нешта было і такое, што ўпарта не хацела станавіцца на сваё месца. Што гэта было? Якое месца яно займала ў яго душы? Ён і сам не мог тут нічога выразнага сказаць і нават сфармуляваць у думках. Пакуль што ён яшчэ не ведаў, што тут пачынаецца яго сапраўдная горач. Штосьці тупое і цяжкае гняло яго. Яно з’яўлялася раптам, момантамі і атручвала ўвесь настрой, якому не было прычыны не быць ружовым.

Ён пражыў ужо на свеце бадай што не менш як чатыры дзесяткі год. Гэта былі годы незадаволенасці тым, што было. Пасля былі гады чакання. Жылося як да часу. Значыцца, былі прычыны, з якіх яму лягчэй было заглушаць у сабе свае самыя патаемныя імкненні. Але нават і тады яму цяжка было адганяць ад сябе няўяўны і няпэўны вобраз жанчыны. Яму было цяжка начамі ў той мураванай прыбудоўцы пры Тоўхартавым доме. І самае горшае было, што гэта быў вобраз выразны. Яна сапраўды існавала на свеце. І цяпер яна недзе тут блізка... Што яна думае цяпер? Якім светам поўніцца яе душа? Дзіўная рэч, але ні разу не прыйшла ў яго галаву думка, што многа год прайшло з таго часу. Гэта была застыласць у яго душы. Звароту свайго сюды ён чакаў. А яе толькі прагнуў. Прага ператварылася ў мару, якую не маглі задушыць хоць бы сабе і частыя спатканні з выпадковымі жанчынамі. І гэтая мара цяпер не давала яму спакою. Годы не зрабілі яе слабейшай: ніколі яна не мела свайго задавалення і аставалася, хоць без грунту пад сабою, але ў сваёй сіле, атручаная рэальнасцю, але ад гэтага і нязломная.

Калі тут усё гарэла і рвалася, ён перажываў шчасце. Ідзе ў нябыт тое, што тут з’явілася без яго і што змяніла выгляд таго яго кутка, аб якім ён увесь час думаў. Некалькі гадзін ішло гэтае спустошанне, і яно варочала яго да жыцця. А тое сапраўднае жыццё было ў яго толькі тады, калі нічога гэтага, што цяпер гарыць, тут не было. Было пустое поле, лес і яго благаславенны куток на краі Гальвасаўскіх уладанняў. Цяпер ён глядзеў на чорныя асмалкі кі і стараўся ўявіць сабе, як усё тут будзе выглядаць, калі чарната сыдзе і ўсё зарасце травой. Так усё будзе выглядаць, як тады, ці не? Пакуль што ён цешыў сябе, што справа не ў дакладным падабенстве да мінулага, а ў тым, што знайшоў сваё жыццё. Але гэтага было мала.

Ён ведаў, што астаўся гэта яе дом, тут яна жыла. Унь тая сцяна, з якое ён многа год таму назад у вялікім утрапенні зрываў кілбасы і ўбачыў яе. Страшны быў той момант! Каб ён тады, стоячы адной нагой быццам над бяздоннем, не ўбачыў яе, можа, вобраз яе і не з’яўляўся б мучыць яго. Няхай бы лепш і гэты дом згарэў. Цяпер ён здалёк відзён яму з вокан бацькавай хаты. Зараз ён будзе пачынаць тут сваю дзейнасць. Пакуль што яшчэ не ведаюць, што ён тут. Хто бачыў яго — ніхто не пазнаў, гэта былі людзі маладзейшыя, яны выраслі без яго. Але, можа, пра яго асталася памяць, як пра таго, хто забіў брата? Пляваў ён на ўсіх. Ён стане перад імі і пакажа ім іх месца. Яго цяпер верх.

Цэлы дзень пасля таго назаўтра, як гаварыў з Тоўхартам, ён праседзеў у хаце. Тоўхарт дасць яму ведаць, калі пачаць арганізоўваць з тутэйшых людзей паліцыю. Пакуль што яшчэ рана было. Яшчэ з фронту даходзіла сюды артылерыйская кананада. А калі гэта толькі і здаецца, то яшчэ не настала пара цывільнай улады. Так казаў Тоўхарт. Цяпер ён толькі складае спіс тутэйшых камуністаў. Бацька яго ўсіх ведае. Не прывыкшы да пяра і паперы, ён цэлы дзень пісаў. Бацька мог бы напісаць хутчэй, але ён хацеў сваю ўласную работу аддаць Тоўхарту. Цэлы дзень ён трымаў пры сабе бацьку. Вялікае задаваленне ён адчуў у сваёй душы, калі бацька прадыктаваў яму ў гэты спіс Уладзіміра Вялічку. Аж на нейкі час радаснае ўзбуджанне апанавала яго, калі ён пачуў імя гэтага чалавека, якога бачыў толькі ў яго маленстве і нават яшчэ не ў маладосці.

Канчаўся дзень. Ціха было і бязлюдна. На пажарышчах толькі відны былі адзінокія постаці. Прыгінаючыся, яны корпаліся ў асмалках. Жыццё стаілася дзесьці тут і маўчала. Людзі сышлі кудысьці. Пустэча панавала тут. Але людзі былі дзесьці тут блізка. Было б лепш, каб яны або зусім сышлі, або з’явіліся тут перад ім і абазваліся на ўвесь голас. Так як было цяпер — было яму нядобра, сваю несвядомую трывогу ён не мог аніяк растлумачыць. Няхай бы або ўсе яго адразу ўбачылі, або зніклі навек, каб ён тут адзін астаўся назаўсёды. Не было ў яго чыстага шчаслівага настрою. Так ён выйшаў к самаму канцу дня бадзяцца па той пустэчы, дзе стаяў гэты памятны яму дом.

Сонца ўжо стаяла зусім нізка. У чырванаватых яго колерах чорныя руіны здаваліся страшнымі. Ужо цямнела. Ён паволі ішоў пратаптанаю яго бацькам да кааперацыі сцежкаю. І раптам ён уздрыгануўся. Нездарма ён так доўга брадзіў каля гэтага дома. Гэта ішла яна. Яму здавалася, што ўсё пайшло кругамі перад яго вачыма. Хутчэй за ўсё ён здагадаўся, што гэта яна. Толькі праз некаторы час ён пачаў успамінаць, што гэта яе выраз твару і яе паходка. Цяпер жа ён убачыў перад сабою таго, каго не ведаў і ведаць не мог. Хіба тая, што з’яўлялася перад ім мучыць яго, была такая? Хіба гэта яна стаяла тады, многа год таму, каля той сцяны, дзе ён пакаваў сабе мяшок ядою? Ён марыў пра тую. Гэтай ён не ведаў. Цяпер яна здавалася як бы вышэйшая ростам. Хоць яна і вельмі шпарка цяпер ішла, але відно было, што звычайна хада яе павольная, І валасы ўжо здаваліся не такімі густымі. Хоць, можа, гэта так яны былі прычэсаны цяпер, але ён пра гэта не думаў. Тады яна была ўвасабленнем жвавасці. Калісьці яна была спалохалася яго. Але ў такім сваім стане яму тады здавалася, што яна зараз зарагоча з яго. І гэта ўсё было вялікай прывабнасцю. Цяпер яна была празмерна сталая, нават вельмі ўнураная і маўклівая. Гэта было напісана на яе твары. І разам з тым была на твары пячаць таго ж самага, што так не давала яму спакою многа год. Ён выразна разгледзеў яе твар. Непераможную чужасць сабе ён адчуў у ёй. Смяртэльным холадам напоўнілася ўся яго істота. Ён сышоў убок і пачаў аддаляцца, прагнучы таго, каб яна яго не заўважыла. Здалёк ён паглядаў, як яна ўвайшла ў дом і неўзабаве выйшла, несучы скрутак нейкай адзежы. Ён бачыў, як яна замкнула дзверы і пайшла. Значыцца, яна тут не жыве, баіцца. Ужо калі яе не відаць было, ён адчуў, як смутак напаўняў яго душу: толькі ў гэты момант ён упершыню думаў пра тое, што прайшлі гады, што яму падбіраецца пяты дзесятак год і што прайшоў час, калі ён мог бы пачаць жыць спачатку. Як бы ён цяпер ні жыў — гэта ўжо будзе не тое самае. Мара была пустая, яна растала ў адзін момант і саступіла месца свядомасці таго, што мінулае ніколі не можа вярнуцца. А значыцца, жыццё яго скалечана навек. Смутак яго скончыўся страшнай злосцю, і ніколі нікога і нічога на свеце ён так не ненавідзеў, як з гэтай хвіліны ненавідзеў Марыну. Гэта была яго патаптаная пад ногі мара. Ён бы, здаецца, задушыў яе сваімі рукамі. Ужо зусім сцямнела, а ён усё бадзяўся тут адзін. Парывы яго першых дзён раптам сцьмелі, і было страшна: няўжо ён страціў радасць свайго звароту да жыцця? «Дзе яны ўсе туляцца? Дзе яна жыве цяпер?» Ён пайшоў у той бок, стараючыся ўгадаць, дзе яна падзелася, і падышоў да млына. Там гаварылі ў цемені людзі. Ён прыліп да дрэва, і радасць вярнулася да яго: яны там недзе ў цёмным млыне гавораць. І ён, хоць не можа разабраць іх слоў, але мае над імі ўладу, і яны нават і не здагадваюцца, хто тут стаіць поблізу іх. Шмат хто з іх яшчэ памятае яго. Яны і не ўспаміналі ніколі яго, можа, нават пляваліся, успамінаючы яго, для іх ён быў толькі забойца брата і больш нічога. І кожны з іх напэўна тады аддаў бы яго ўладзе, каб яго судзілі. Але ён выжыў і вярнуўся і можа зрабіць з імі што хоча. У яго аж галава кружылася. І вялікая стала яму асалода ад свае адзіноты. Доўга ён тут стаяў і чуў, як плакала ў млыне дзіця.

З таго часу ён кожны позны вечар прыходзіў ціхом у гэтае месца піць сваю асалоду.

V

У адну з тых начэй (яшчэ не было занадта позна, толькі скончыўся вечар) двое людзей блукалі па глухіх закутках гэтага месца. Яны трымалі сябе вельмі асцярожна. Некалькі разоў яны выбіваліся з лесу на Нясвіжскі гасцінец і ўваходзілі назад у лес. Стаяла такая цішыня, што аж жудасць брала. І ў гэтай цішыні вельмі страшна даходзіў сюды водгаласак далёкай артылерыйскай кананады. Нават гуку і не чутно было, толькі як быццам уздрыгвала зямля. Асмалкаў пажарышча два чалавекі не бачылі ў чорнай цемені і ўсё шукалі якіх-небудзь адзнак чалавечага жытла. Толькі яны чулі гарэлы пах адусюль, які змешваўся з водарам лясной хвоі. Яны хадзілі моўчкі, нават не шапталіся. Навакольную цішыню ўраўнаважваў роўны шум. Ён быў да таго аднатонны, што зліваўся з цішынёю. Ішоў ён з-пад млына. Вадзяк запуставаў млівам, вада перавысіла плаціну і няспушчаная цякла цераз масток і цадзілася ўніз. Двое людзей і пайшлі на гэты шум, пільна ўглядаючыся ў цемень. Чорны сілуэт млына неўзабаве вырысаваўся перад імі. Яны стаялі ў поўнай нерашучасці, куды далей падацца. Адзін шапнуў:

— Прыйдзецца чакаць раніцы дзе-небудзь тут.

Яны селі пад дрэва, на мяжы хмызнячнага зарасніку і цёмнай прасторы, дзе ім здавалася за млыном поле. У часе іхняй сядні яны заўважылі нейкі рух каля млына. Ім здалося, што некалькі чалавек нешта робяць. Праз вадзяны шум нават чулася гаворка. Каля залітага вадой мастка пачалі нечым драўляным стукаць, і раптам вадзяны шум прыглушыўся і ўпаў на ніжэйшыя тоны. Вада зараўла і хлынула з кароткім скогатам. Пасля з кожнай хвілінай шум зменшваўся, і ў вушах стала спакайней. Хтосьці падняў застаўкі пад мастком. Ужо выразна чулася гаворка. Дзесьці там, па той бок вады, успыхнула запалка і асвятліла на адну секунду бярвенчатую млынавую сцяну і пры ёй некалькі чалавек. Выгляд іх быў самы нявінны і мірны. Прынамсі, так умомант здалося гэтым двум. Старыя мужчыны і, відаць, тутэйшыя людзі. Але што яны тут робяць уночы? Настала цішыня. Вада схлынула. Каля сцяны толькі ўспыхвалі спакойныя агеньчыкі ад папярос. Часам папяроса асвятляла вусы і пальцы, якімі чалавек стараўся прыкрыць успышку папяросы.

— Кураць, — шапнуў адзін з гэтых двух. — Можа, паспрабаваць абазвацца ім? Ідзі ты. Ты не вайсковы, табе смялей пачаць. Не бойся, калі што якое, я іх разганю стрэлам.

Адзін з двух паволі ўстаў з зямлі і ціха кашлянуў.

— Нехта кашляе, — пачуўся з-пад млынавай сцяны стрыманы і трывожны голас. І ўсё сціхла. Чалавек падышоў да самага берага рачулкі і абазваўся:

— Ці не можна, браткі, закурыць у вас?

— Закурыць? — пачуўся нерашучы адказ. — А хто ты такі?

— Згарэла мая хата.

— Дзе гэта?

— Не блізка адсюль.

— Ідзеш куды?

— Пад Мінскам сястра мая жыве. Туды бяруся, — хлусіў чалавек.

— А хто цябе ведае, ці ты праўду кажаш, ці не. Ты адзін?

— Адзін, — адказаў чалавек пасля кароткага маўчання.

— Ну ідзі, закуры сабе, калі хочаш. На масток ідзі, вада схлынула.

Па мокрым мастку чалавек перайшоў на той бок, і яго спаткала некалькі чалавек. Чыркнулі запалкай, разгледзелі вусатага невысокага чалавека. Наколькі ім льга было яго разгледзець, ён ім здаўся сапраўды падарожным: парваная вываленая ў зямлі адзежа і ўвесь выгляд яго.

— Здалёк ідзеш?

— З-за Баранавіч.

— А што чуваць на людзях? Што з людзьмі немцы робяць?

— Як дзе. Я быў у дарозе. Ішоў сабе.

— Няпраўду кажаш! Калі ішоў, дык і глядзеў вачыма і слухаў вушыма.

— Ну, хату маю спалілі.

— А жонка твая і дзеці?

— Жонку забілі. І хлопчыка забілі, што быў у мяне.

— Закурвай жа! А што яшчэ чуў?

— У кожным месцы па-інакшаму гавораць.

— Ды не бойся ты! Дзівачыла! Мы самі ў гэтым млыне з бабамі і дзецьмі тулімся. Усё жытло агнём выкаціла. А калі ты з якімі злымі намерамі, дык мы цябе не баімося, мы нічога кепскага не зрабілі. Мы ж людзі. Што ты чалавеку не верыш? Каму ж верыць, як не чалавеку?

І хтосьці скалануў яго за плячо. Пры ўспышцы папяросы ён убачыў перад сабою белыя вусы ўніз і лысую галаву.

— Я не ведаю, дзе мне дзецца на свеце.

— Так бы ты і адразу казаў...

— Кажуць, немцы пад Маскву падыходзяць.

— Кажуць...

— А можа, гэта няпраўда?

— Многія кажуць, што гэта няпраўда.

— Дык што ты ўсё, то так, то гэтак!

— І ты ж са мною з паняверкаю гаворыш. Паглядзі ў дакументы: Антон Цвірка, з мястэчка Сцяпурак.

— Я веру чалавеку, а не дакументам.

— А хто ж яго кожнага пазнае, дабра ён табе хоча ці, як той немец, што возьме тваё дзіця за ногі і шпурне вобземлю.

— Гэта ў цябе так было?

— У мяне.

— Божа мой, небарак чалавек. Але ж гэта немец, а мы не немцы, а людзі. Можа, у млын зойдзеш?

— Тут жа, ці бачыш, я не адзін. Мой таварыш там сядзіць.

— Такі самы, як і ты?

— Ды, сказаць, такі самы.

— Чаго ж ён там астаўся?

— Што тут перад вамі таіцца? Ён вайсковец. Чырвонаармеец. Цягнецца з-пад Брэста. І ранен быў. Вытыкацца яму наперад трэба асцярожна.

— Дык няхай сюды падыдзе.

І ўсе гэтыя мужчыны зрабілі крок да мастка, на які ўжо ступіў Мішурын. Той самы вусаты і лысы за ўсіх пачаў шэптам пытацца — чым гэта ўсё і калі можа скончыцца і што сапраўды чуваць і ці верыць таму, што гавораць. Мішурын зрабіў выгляд, што яму ўсё добра вядома, і што ідуць вялікія сутычкі і баі, і што немцы тут доўга не будуць. Антон Цвірка адышоў убок. З яго гаворкі цяпер з незнаёмым яму чалавекам льга ўбачыць, што ён ужо не быў падобен да самога сябе тады, калі яго ўпершыню ўбачыў Мішурын. Відаць, падарожжа з Мішурыным ураўнаважыла яго знявечаную душу. Дзень зменьваўся днём, і ўжо зверху ён здаваўся жывым чалавекам. Мішурын з таго берага чуў усю яго гаворку з людзьмі і нічога не заўважыў такога, за што мог бы папракнуць свайго спадарожніка. Мішурын доўгай гаворкі не пачынаў. Ён адразу сказаў:

— Тут Вялічка ў вас ёсць?

— Не, яго цяпер няма. У войску недзе.

Лысы чалавек з белымі вусамі так і ўпіліўся пальцам у Мішурынаву адзежу.

— А дом яго згарэў?

— Дом астаўся, але ніхто ў ім не жыве. Там немцы блізка стаяць. Боязна. А чаму?

— Мне трэба пабачыць яго сям’ю, калі яна жывая асталася. Вялічка прасіў мяне. Ён ляжыць ранены.

— Дзе?

— Далёка. Пад Брэстам. У аднаго чалавека.

— Дык я ж, гэта я з яго сям’і, бацька яго жонкі, — трос Астаповіч Мішурына за плечы. — Божа мой, божа. Гэта шчасце нейкае вас прывяло сюды.

— Шчасце! Мы трое сутак тут кружылі, пакуль апыталі ў людзей гэтае месца. Самі ведаеце, як цяпер — пытайся і азірайся.

— А што ён, вельмі слабы, мусіць?

— Чаго слабы!

— Кажы, сынку, праўду. Лепш ужо адразу ведаць. Забіты?

— Можа, каб куды зайсці. Тут гаварыць — нядобра.

— Выбачай, сынку, што адразу не здагадаўся. Увойдзем хоць у гэты млын, там усе нашы. І народу там многа. Бяздомныя ўсе. Дажыліся. Прыйшоў злы дух душу дастаць.

І Мішурын, і Цвірка, і Астаповіч, і ўсе, што стаялі тут, зніклі ў цемені млынавых дзвярэй. Стала пуста. Хвілін праз дзве Адам Блецька адарваўся ад чорнага дрэва, якое крокаў за дзесяць ад мастка ўзвышалася над густэчай высокіх кустоў, і шпаркай хадой рушыў у свой бок. У млыне гарэў цьмяны ліхтар з тоўстымі драўлянымі рамамі і брудным шклом. Ён стаяў на падлозе. Гэта быў першы млынавы паверх. Тоўсты вал ад млынавага кола трымаў на сабе награмоджаную адзежу многіх людзей. Выразанае ў трох бярвеннях акно было заткнута нейкімі раскудзеленымі лахманамі. Многа жанчын, і дзяцей, і старых мужчын сядзелі і ляжалі на падлозе ўпокат. Марына сядзела пры сцяне, і Настачка спала, паклаўшы галаву на яе калені. Астаповіч падвёў сюды Мішурына і Цвірку. Нагнуўшыся да Марынінага твару, ён ціха сказаў:

— Уладзімір ранены ляжыць недзе каля Брэста ў незнаёмага чалавека. Гэтыя людзі прыйшлі ад яго.

Здавалася, што ён не шэпча гэтыя словы, а моцна крычыць. Марына палажыла Настаччыну галаву на нейкі лахман і стала на ўвесь рост:

— Яго трэба ратаваць ці чакаць яго тут?

— Ратаваць яго не трэба. Але ён прасіў мяне, каб я выратаваў вас. Вас трэба вывесці адгэтуль. Ёсць месца на маёй радзіме, у якім ён пасля будзе шукаць вас.

— Адсюль цяжка выйсці. Усе дарогі загароджаны немцамі. І, можа, нават няма куды ісці. Тут ужо абвешчана і ўсякія людзі ходзяць і гавораць, што і ў Маскве ўжо скончылася савецкая ўлада і немцы праз два тыдні пройдуць аж за Маскву.

— Няўжо вы так адразу і паверылі ў гэта? Я ведаю, што гэта не так, — гаварыў, не ведаючы, Мішурын. Ён бачыў, што яго абкружыў натоўп людзей, які шукае ратунку і прагне хоць якой добрай весткі. Што ім сказаць? Якую надзею ім падаць? Які вялікі цяжар нясе на плячах той, за якога хоча трымацца многа людзей! — Я ж бачыў, як мы біліся ў Брэсце. Мы адступілі толькі таму, што ён напаў на нас знянацку. Скора нашы стануць на рубяжы і пойдуць наступаць. Немец тут доўга не будзе.

— То, можа, не варта і ісці куды? — сказаў Астаповіч, — калі так, то перачакаць як-небудзь бяду. А то адарвешся ад роднага месца, пойдзеш у свет...

— То раз ты так думаеш, — сказаў нейкі чалавек, падыходзячы да самога Мішурына,— раз немцы тут доўга не будуць, а нашы так добра неўзабаве пачнуць ваяваць, то нашто ж ты хочаш Вялічкаву сям’ю адсюль выводзіць, каб ратаваць яе. Раз цябе прасіў аб гэтым Вялічка, то, значыцца, вы самі не верыце ў нашу сілу. Што ты на гэта скажаш? Ты гаворыш, што нашы наступацьмуць і немца адгоняць. Але ж у цябе самога няма веры ў гэта, раз Вялічка кажа табе, каб ты яго сям’ю ратаваў. У гэтым я Вялічку веру. Ён заўсёды мала гаварыў, а больш думаў. Ён у нас быў самы разумны чалавек. Сказаць і так — адну сям’ю ты выратуеш, выведзеш. А ўсім што рабіць? Аставацца нам тут ці шукаць дзе ў свеце ратунку? Калі можаш сказаць, то скажы. А калі нічога не ведаеш, а толькі суцяшаць хочаш, то лепш і не гавары.

Чалавек варухнуў тварам, сеў на нейкі мяшок і на адзін найкарацейшы момант уздрыгануўся: ён праглынуў рыданне, якое рванулася з яго душы. Запанавала цішыня. Мішурын пабялеў як палатно.

— Ты не бойся мяне, што я так кажу табе. Яшчэ не было на свеце такога здарэння, каб я каму, а яшчэ такому чалавеку, як ты, салдату, зрабіў або пажадаў што кепскае. Арцёма Пагірэйчыка ніхто не папракне ў гэтым. Я выказаў тое, што ў душы ўмясціцца не можа. У нас быў гэты самы Вялічка. Ціхі, спакойны, працавіты, партыйны, нікому вока не запарушыў. Не лез у чыны. Але каб такога пасадзіць і на пасаду, быў бы на месцы.

Мішурын падбадзёрыўся, бачачы, як тут паважаюць Уладзіміра Вялічку. Ён сказаў:

— Вялічка казаў мне вывесці яго сям’ю тады яшчэ, калі толькі лёг ранены і тут яшчэ не было немцаў. Ён думаў, што ўсе адсюль пойдуць і каб я памог яго сям’і таксама выйсці. А цяпер зусім іншае. Я сам павінен выбірацца з нямецкага тылу, інакш я стану дэзерцір.

— Чаго ты, браце, перада мной апраўдваешся! Хіба ты ў чым павінен? Ты салдат, і больш нічога.

І момант слабасці апанаваў Мішурына. Усе тыя пакуты, якія ён перажыў ад самага першага дня вайны, і ўся тая цвёрдасць і развага, у якой ён з усіх сіл стараўся трымацца, давялі яго душу да мяжы ўпадку сіл. Як толькі мог, ён стараўся не паддацца непераможнаму жаданню сказаць гэтым няшчасным людзям: мая душа прагне, каб які-небудзь вялікі і ўсемагутны бацька сказаў мне: «Любы мой сын, мне відны твае пакуты, спадзявайся на маю ласку да цябе, я люблю цябе і шкадую». Мішурын вытрымаў нечалавечае напружанне, каб не ўпасці ў бязвольнае чаканне ўласнага ратунку. Ён азірнуўся і ўбачыў Антона Цвірку: той стаяў над незнаёмым яму сонным дзіцем на падлозе, як анямелы. Настачка спала, а ён быццам вартаваў яе. Вочы яго гарэлі, вусы паторгваліся, калені дрыжэлі. Мішурын здагадаўся: соннае дзіця абудзіла ў гэтым чалавеку той яго смутак, які ўжо будзе злым дарам усяго яго жыцця да самай магілы. Бо ніякія сілы не паднімуць з мёртвых таго хлопчыка, якога немец шпурнуў за ногі вобземлю. Мішурын кідаў вачыма па ўсім натоўпе: усе, што былі тут, усе да аднаго, многа людзей стаялі ў страшным маўчанні, чакаючы нейкай падзеі і нейкага слова. Нешта павінна было адбыцца, каб развеялася гэтая хмара цяжару і безнадзейнасці. І Арцём Пагірэйчык чакаў. Плячысты і каранасты, ён стаяў насупроць Мішурына, уставіўшыся ў падлогу буйнымі рысамі свайго твару. Мішурын раптам успомніў і сказаў:

— А ці чуеце вы, як дрыжыць зямля? Як ідзе гарматны водгаласак?

Яго словы ніякага ўражання ні на кога не зрабілі, і яму стала брыдка на душы так, як бы яго, сталага чалавека, убачылі ў гульні з дзецьмі ў цацкі. Ніколі ён яшчэ не быў у такім цяжкім стане. Ён прагнуў, каб хто пакіраваў ім. Значыцца, ён не здолен павесці за сабой людзей, і гэта ён цяпер вельмі добра бачыў. Секунды ішлі за секундамі і здаваліся яны вечнасцю. Раптам чорную прорву млынавых дзвярэй загарадзілі два электрычныя ліхтарыкі. Вострае святло пранізала змрок двума вогненнымі мячамі, і паміж імі стаў, як прывід, з цемені Эміль Клебер. Прарэзлівым голасам ён аж захлынуўся:

— Стой! Два, каторыя прышоль з Брэст! Астаповіч! Марына! Сюды! На месцы стой! Падыходзь!

Аўтамат ён трымаў напагатове. Астаповіч хапіў сонную Настачку на рукі і, шапнуўшы Марыне «ратуйся», кінуўся ў цёмны кут. Там былі запасныя дзверы ўніз, якія адчыняліся толькі тады, калі трэба было спусціцца пад вадзяную рыну. Ціха ён адчыніў дзверы і папоўз уніз. Ён апынуўся паміж штандараў, на якіх трымаўся ўвесь млынавы будынак. Над яго галавой была млынавая падлога. Па пояс у вадзе ён выбраўся на сухое. Прывыклая да ўсялякіх прыгод за гэтыя дні, Настачка спала, абхапіўшы рукамі яго шыю. Стараючыся ступаць так, каб была поўная цішыня, ён пачаў аддаляцца ад млына і чуў, што па яго ж дарозе выбіраюцца з-пад млына людзі. Многа іх ці мала выбралася — ён не ведаў. Толькі неўзабаве ён пачуў крыкі і стральбу. Трымаючы ўсё так жа Настачку, ён стаяў пасярод кустоў, душыўся горам і слухаў. Навокал яго разыходзіліся і разбягаліся людзі.

— Марына! — некалькі разоў глуха крыкнуў ён.

І ніхто яму не адказаў. Толькі на яго крык падышоў да яго Арцём Пагірэйчык.

— Лепш ведаць адразу, чым намарна спадзявацца, — сказаў ён. — Млын быў абкружаны немцамі. Але там, адкуль ты выйшаў і мы за табой пайшлі, — вада, і салдат стаяў зводдалеку. Толькі пасля яны заўважылі, што там уцякаюць людзі. Пачалі страляць, запынілі ход, і хто не паспеў выйсці, у млыне і астаўся. Млын з людзьмі замкнулі. А Марыну схапілі і павялі. Прыйшла пагібель усім.

Арцём Пагірэйчык, угнуты і як нежывы, паскробся нагамі кудысьці ўбок, і крокі яго заціхлі. Максім Астаповіч адчуваў рукамі цяпло Настаччыных ног. Гэта было ўжо тое адзінае, што асталося ў яго жыцці, і жыццё напэўна скора скончыцца: выжыць цяжка. Ён стаяў і не варушыўся. Час для яго цяпер не мераўся нічым. Можа, ён і доўга стаяў. Схамянуўся ён тады, калі ўбачыў, як асвяцілася неба. Ён падышоў да краю кустоў і ўбачыў: млын гарыць з усіх чатырох вуглоў. Ён чуў, як трашчала сухое дрэва ў агні і як з агню рвуцца стогны і енкі тых, хто там канае ў нечалавечых пакутах. «Там жа і Настачка курчыцца, і ногі яе гараць і галоўка папялее... Хіба яна вінавата, што радзілася на свет?.. Не, яна тут, у яго на руках, жывенькая, цёпленькая... Божа найвышшы!..» Асветлены чырвоным полымем, нерухома там стаяў Эміль Клебер. Стаяў цвёрда, з аўтаматам. Ён вартаваў гэты ахвярны агонь, і яго ўсяго вельмі добра бачыў Максім Астаповіч. Каб ён толькі ведаў напэўна, што Настачцы суджана сёння ці заўтра загінуць, ён бы пайшоў на гэтага немца, і хто ведае, можа, яму і ўдалося б яго задушыць. Ён бы паласаваў яго, каб той адчуў самую пякельную пакуту, якую калі-небудзь спрабавала жывая істота на зямлі. І тады ўжо лёгка было б і самому прыняць смерць. Не. Настачка яшчэ жывая. Дзеля яе трэба жыць. Трэба яе несці, як святыню, у спакой, у ратунак, у дарогу жывой чалавечай вечнасці. Родная мая! Маленькая мая! Якія дарогі на свеце будуць таптаць твае ногі?

Раптам востры енк вырваўся з агню. Максім Астаповіч убачыў, як жанчына, абхапіўшы рукамі дзіця, з’явілася ў чырвоным полымі. Адзежа на ёй гарэла. Як толькі яна відна стала, вогненная сцяна ўпала. Жанчына кінулася наперад. Ужо яна адарвалася ад віхрастага слупа іскраў і сама была, як жывы факел. І тут пачуўся салдацкі крык. Эміль Клебер даў з аўтамата кароткую чаргу. Жанчына з дзіцем упала назад у агонь, і ўжо больш не чуваць стала чалавечага голасу. Эміль Клебер стаў у ранейшую застылую паставу і зноў як акамянеў. І на ўсё сваё жыццё Максім Астаповіч запомніў Клебераў твар. Ён урэзаўся ў яго памяць, як востры меч. Яму здалося, што ён век ведаў гэтыя рысы! Яны стаялі перад ім, як бязлітаснасць і няўмольнасць. Максім Астаповіч шпарка павярнуўся і пабрыў без мэты і думкі. Раніца яго застала ў лесе. На яго разасланым пінжаку спала Настачка. Ён стаяў пад ёю і адганяў ад яе камароў. Твар яго быў у зямлістым колеры.

Шосты раздзел

І

На свежае вока магло здавацца, што з пункту гледжання прыроднай прыгажосці нічога горшага нельга было знайсці, чым гэты куток. Трухлявая хата старога чалавека стаяла адна, без якога б там ні было блізкага суседства. Паселішчы блізка, але яны былі адгароджаны ад гэтага сіратлівага чалавечага жытла то лесам, то хмызнячным узгоркам, то балотам. Здавалася, што тут цьмее чалавечае жыццё нейк само па сабе, незалежна ад усяго, што дзе далёка ці поблізу робіцца на свеце. Крокаў за тысячу ад гэтай хаты, пры якой загараддзю ў адну жэрдку было выгараджана штосьці накшталт агарода, як чорнае куп’ё, тырчэлі пні даўно высечанага лесу. Кіламетраў на два цягліся гэтыя пні, а там пачынаўся лес. Ужо ішла такая глушыня, што льга падумаць — адгэтуль вельмі далёка да чалавечага клопату. На поўдзень было балота. І на балоце, і на пністым узлеску трава не расла. Пры лесе зелянеў дзірван. На балоце калісьці капалі торф, і дзе яго выбралі — стаяла вада, чорная і глыбокая. Нейкія равы цягліся скрозь, з усіх бакоў далягляд закрываўся лесам, і ледзь заўважная дарога з-пад сялянскіх калёс вілася дзірваністым выганам. І каб выйсці да людзей, трэба было няйначай прайсці праз лес. Была адна асаблівасць у тутэйшым лесе: у ім многа было асінніку.

Той дзень, у які Вялічка ўпершыню як мае быць дайшоў да памяці, пачаўся для яго гаспадара вельмі рана. Яшчэ добра не развіднела, як ён ужо стаяў пасярод свайго двара, босы і ў шапцы са скураным казырком і шырокім верхам. У хаце спяваў певень. Стары падышоў да акна і знадворку адчыніў яго. Певень вылецеў з акна з крыкам і заняўся пошукамі яды. Стары гаварыў, гледзячы на пеўня:

— Сонца зараз узыдзе. І зноў пойдзе доўгі дзень. Лета ў самай сваёй пары. Нічога. Дзень пройдзе. Патроху. Лета. Восень. Ах, божа мой, божа. Ну што ж. Як мог, так стараўся. Родная мая галубка. Ну нічога...

Нешта ён яшчэ гаварыў, зусім знізіўшы голас, шаптаў, мыляючы губамі, і глядзеў угору. Некалькі разоў было чутно «родная галубка». Было падобна, што быццам моліцца. Пасля ён змоўк і задумаўся. Край сонца з’явіўся над лесам. Хударлявы твар яго стаў энергічны, у вачах засвіцілася думка. Гэта было момантнае выяўленне чагосьці таго, што жыло ў ім. Здавалася, што ён гатоў да незвычайных учынкаў, такі быў у гэты момант яго выгляд. Раптам усё патухла. Ён шпарка павярнуўся да адчыненых сенечных дзвярэй, узяў з парога збанок і замкнуў сенцы. Было відно, што ён выгнаў з свае галавы думку ці перамог у сабе свой парыў. Твар стаў сухі і спакойны. Шырока ступаючы доўгімі босымі нагамі, ён ішоў ледзь выезджанаю той дарогай па нізкарослай, як вытаптанай, траве. Сам сабе пад нос ён мармытаў, мабыць, толькі яму аднаму вядомую песню:

Крывавілі галовы.

Заганялі ў стадолы.

Забіралі авёс і жыта.

А бадай іх забіта.

Неўзабаве постаць яго скрылася за прылеснымі кустамі. Дробныя хмары стаялі на небе. Усё было нерухома і ў цішыні. Толькі адно сонца ішло ўгару і пачало заходзіць за хмару. Толькі ніжнім краем яно вісела над зямлёй, і святло яго стала цадзіцца, як праз туман. Такія водсветы бываюць хмурным адвячоркам. Бледнае праменне лілося на трухлявую хату. Справа ад сенечных дзвярэй у глухой сцяне было выразана акенца ў адным бервяне, без рамы і шкла яно здавалася чорным вокам. Пад гэтым акенцам у клеці і ляжаў Вялічка. Сноп прамення падаў праз акенца на супрацьлеглую сцяну і асвятляў сучок у бервяне і каліва моху, яно тырчэла з паза, было сухое і зялёнае. Гэта было тое першае, што ўбачыў Вялічка і праз што даходзіў да свядомасці таго, што яго абкружвае белы свет. У гэтую раніцу ён прачнуўся ад цішыні. Ніколі так дагэтуль не было: дзень пры дні ён то ляжаў у бяспамяцтве, то прыходзіў да памяці з пакутамі ад болю і ныццём усяго цела. З’яўлялася думка аб тым, у якім ён стане, смутак апаноўваў яго, і ён зноў паглыбляўся ў забыццё надоўга. Цяпер, упершыню за ўсе часы, ён абудзіўся без думак аб сабе. Нейк і цела не ныла, і болю не было. Ён доўга ўглядаўся ў зялёную імшыну і так выходзіў з забыцця. Першая думка яго была, што ён гэтую імшыну ўжо недзе бачыў і ведаў яе колер. Пасля яна адлюстравалася ў яго свядомасці вялікай зялёнай прасторай. Зялёны мох, вада, дрэвы, вецер, сонца. Гэта свет і гэта шчасце быць у ім. Адсюль і пачалася яго радасць звароту ў свет з цеснай глыбіні хворых уяўленняў і пакут. Ён ляжаў нерухома, але быццам вандраваў па свеце: яго думка ішла прасторамі зямлі. І цішыня лілася з-за сцен, пасля голас нейкай птушкі і раптоўны парыў ветру: зашумела вецце дрэва. Вялікая радасць і адчуванне поўнага шчасця скаланулі яго душу. Непераможная прагнасць ірвануцца і рынуцца ў свет заўладала ім на момант. А пасля прамень сонца патух — на дварэ ўсё неба зацягнулася хмарамі. Сцяна стала цёмная, згінула зялёная імшына. Вялічка глядзеў у змрок і пачаў засынаць. Але гэта быў ужо здаровы сон. Хвароба яго мінулася. Калі гаспадар гэтай клеці вярнуўся назад, то ён застаў Вялічку ў поўным сне. Ён дыхаў роўна і глыбока, і чалавек адчуў, што яго невядомы госць перамог хваробу і рану. На дварэ ў гэты час бушавала хмарнае неба. Струменні вады падалі на зямлю. Ляснуў гром. Уверсе над страхой гэтай хаты гуло і пагражала. Чалавек, босы і з мокрым тварам ад першых кропель дажджу, паставіў збанок малака на зямлі, каля Вялічкавай пасцелі, і стаў над сонным Вялічкам. Ён гаварыў сам сабе:

— Бяда. Каторая пара, а не правіцца. Усё ляжыць без памяці. І бабы ведаюць, што ён тут ляжыць у мяне. Зараз і немцы ўведаюць.

Ёнбыў вельмі заклапочаны і стаяў у одуме, развёўшы рукамі. Вялічка заварушыўся і раскрыў вочы. Дождж зменшыўся і роўна шумеў на саламянай страсе.

— Дождж ідзе? — сказаў Вялічка такім тонам, быццам зноў пачынаў перарваную гаворку.

— Ідзе. Усё неба аблажыла хмарамі, — адказаў узрадаваны стары.

І раптам Вялічка ўспомніў, дзе ён і чаму ляжыць. Ён не ведае ні чалавека, ні месца, ні часу, ні таго, што на свеце робіцца і зрабілася за гэты час. І Настачка, і Марына, і родны дом!