Вільня ў беларускай літаратуры
| ← «Бунт проці Бога» | Вільня ў беларускай літаратуры Артыкул Аўтар: Антон Луцкевіч 1925 Крыніца: Адбітае жыцьцё: Лекцыі і стацьці зь беларускае адраджэнскае літаратуры. Кніжка І. Вільня, 1929 |
Жыдоўскае пытаньне ў нашым пісьменстве → |
| Публічная лекцыя, чытаная ў 1925 годзе, з пазьнейшымі дапаўненьнямі |
Прапануем да спампаваньня!
О, места роднае, каханае!
Цябе зальле крывіцкі рух!
Ул. Жылка.
Што можа быць мілей чалавеку за родны кут, дзе ён радзіўся, узрос, перажыў усе радасьці і трывогі дзіцячае і юнацкае пары? І ці дзіва, што думкі паэты, асабліва, калі ён на чужыне, ірвуцца да роднай зямлі зь нязьведанай сілай і даюць яму найвышэйшыя мамэнты натхненьня і творчасьці?
Бо ж звычайна прадметам паэзіі зьяўляецца іменна тое, што найбольш захоплівае пачуцьцё і выабражэньне паэты. Дык зусім натуральна, што і нашая адраджэнская паэзія, твораная, бадай, выключна сынамі вёскі, захопліваецца перад усім жыцьцём вёскі, апявае яе красу і… нядолю.
Адраджэньне беларускага народу — гэта адраджэньне, галоўным чынам, беларускае сялянскае масы. І наша новая паэзія на гэтай падставе ня толькі па зьместу, але і па сваей ідэалёгіі, зьяўляецца паэзіяй вясковай. Жыцьцё места, дзе беларусы займаюць — сярод масы чужацкага насяленьня (да таго — чужацкае інтэлігенцыі) — зусім малы і неадпаведны лічэбнасьці іх куточак, ад самага пачатку беларускага руху адбівалася ў нашай паэзіі вельмі слаба.
Навет такі пісьменьнік-інтэлігент, як Вінцук Дунін-Марцінкевіч, хоць і правёў палову жыцьця на мястовым бруку, толькі ў двух месцах рысуе жыцьцё беларускіх мест: Менску (у «Вечарніцах») і Магілёва (у «Гапоне»), дый то вельмі павярхоўна. Абуховіч у сваіх мэмуарах пакідае таксама толькі мімалётны абраз Менску, не ўваходзячы ў яго ўнутранае жыцьцё. А Мацей Бурачок дык адносіцца да места прост непрыхільна, навет варожа, калі гавора (гл. «Дудка беларуская», верш «Немец»):
Не люблю я места (па-расейску — горад).
— Надта там цяснота і вялікі сморад,
А паноў як маку ды сярод гароду,
А проч таго пропасьць рознага народу!
Наш брат, як увойдзе, — сам сябе баіцца:
Ці ісьці бяз шапкі, ці гдзе пакланіцца?
Зь местам збліжае беларускую паэзію толькі рэвалюцыйны 1905 г.: так, найбольш яркая прадстаўніца тагачасных настрояў беларускіх, без пары памёршая Алёйзія з Пашкевічаў Кейрысовая (Цётка), дала цэлы рад вершаў, пасьвячоных рэвалюцыйным падзеям 1905 году на мястовым грунце («Хрэст на свабоду», «Чырвоны штандар» і інш.). Але другія пісьменьнікі таго часу, хоць настроеныя таксама рэвалюцыйна, пераносяць свой рэвалюцыянізм выключна ў вёску (Купала, Колас і інш.).
Першы ўнікнуў глыбей у жыцьцё места, захапіўшыся ім да глыбіні душы, і знайшоў у ім дастойную апяваньня красу — Максім Багдановіч. Дый нядзіва: здаецца, ад двох гадоў веку ён жыў у месьце4 (Ніжні Ноўгарад, Яраслаўль) і толькі студэнтам убачыў сваімі цялеснымі вачыма беларускую вёску, якую перш аглядаў з аддаленьня толькі вачыма душы. Характэрна, што чужыя месты, дзе ён жыў, не давалі Максіму Багдановічу натхненьня, толькі ў Вільні — духова родным месьце — "зьвярнуў яго Пэгас на вулкі з прывольных палявых дарог", толькі тут да яго душы прамовіла краса, укрытая ў месьце.
За Багдановічам ідуць: Колас, Зьмітрок Бядуля, Аляхновіч (драматычныя творы), далей — цэлы рад наймаладзейшых нашых паэтаў, вырасшых на грунце сацыяльнае рэвалюцыі. Адны зь іх, як Якуб Колас, бачаць вонкавае хараство места — вачыма селяніна, якога паражае веліч гэтае нябачанае масы гмахаў і вуліц; другім места апавядае аб даўно мінулых часох (Багдановіч, Бядуля); трэціх захопліваюць праблемы сучаснага мяшчанскага жыцьця (Аляхновіч); іншыя бачаць у месьце арэну, на якую, кажучы словамі Міхася Чарота («Беларусь лапцюжная»):
Па бруку гораду,
Бач, рухае,
Рухае горда
Лазою падплецены лапаць!.. —
бачаць арэну, дзе творыцца новая беларуская кузьня сацыяльнае працы (А. Гурло: «Званы працы» ў зборніку «Барвенак» і Цішка Гартны: «Слуцак» у зборн. «Урачыстасьць»), — куды, як у Мэкку, цягнуцца й вочы беларускіх адраджэнцаў (Ул. Жылка: "Песьні аб Вільнi").
Ды ня кожнае места мае такую прывабную сілу для тварцоў нашае адраджэнскае літаратуры: навет Менск, сучасная сталіца Беларускае Радавае Рэспублікі, прымушаны ўступіць тут месца спрадвечнай сталіцы Беларусі — Вільні. Прымушаны ўступіць месца Вільні, бо ня мае таго, што мае Вільня: ня мае жывое дагэтуль 600-гадовае гістарычнае традыцыі, ня мае відавочных памятнікаў даўнае культуры і мастацтва, а галоўнае — ня мае сваей асаблівай Душы, якую мае надвялейская сталіца і якая вызірае з кожнае вулкі старых кварталаў Вільні.
* * *
Хаця храналягічна першым пяўцом Вільні зьяўляецца ў нас бясспрэчна Максім Багдановіч, мы пачнем наш агляд не зь яго, а — з Коласа. Справа ў тым, што паэтычныя творы, пасьвячоныя Вільні, дзеляцца зусім выразна на дзьве групы: тыя, што малююць вонкавае хараство Вільні (— гэтых менш), і тыя, якія захопліваюцца ўнутраным жыцьцём гэтае нашае адвечнае сталіцы — «душой» места і яго людзьмі. У першай групе перад усім зварачае на сябе ўвагу апісаньне Вільні Коласам паэме «Новая зямля».
Запраўды, дадзены Коласам абраз Вільні — высокамастацкі. Гэта — від места з Замкавае гары, від, які рэдка можна знайсьці ў вялікшых местах Эўропы наагул. І тым цікаўнейшым зьяўляецца гэтае апісаньне, што яго робіць верны сын вёскі, які першы раз папаў сюды і здумеўся, гледзячы на незвычайную для яго, запраўды высокую красу Вільні. У сваей ацэнцы Вільні з вонкавага пункту гледжаньня Колас ужывае прыраўнаньняў і абразоў зь вёскі і яе жыцьця, якія для яго бясспрэчна прадстаўляюць найвышэйшую меру красы.
А слаўны відак прад сябрамі
З гары высокай раскрываўся!
І зусім нядзіва, што коласаўскі герой, папаўшы сюды з свайго глухога лесу, шчыра залюбаваўся гэтым відам:
Унізу гары вілісь прыгожа,
Як бы дарожкі паміж збожжа,
Дарожкі чыстыя, крывыя;
Над імі дрэўкі маладыя
Свае галінкі раскідалі,
Шалаш зялёны ім спляталі.
Агромны горад, цесна зьбіты,
Увесь блескам сонейка заліты,
Займаў узгоркі і нізіны.
Дамы цягнулісь, як віціны,
То ўздоўж, то ўпоперак радамі,
То закрываючысь садамі
Або узгоркам крутабокім;
А дзе васпанам адзінокім
Стаяў палац, як пан ў касьцёлі
У багатай опратцы між голі.
Будынкі цесна грамадзілісь,
Адзін к другому ўсе схілілісь.
Так часам ў полі ў беспарадку
Дурных авец пудліва стадка
Адна другую націскае,
Як, часам, воўк іх напужае.
А між дамоў, як бы срэдзь горак,
Тых ручаінак сьветлы ворак,
Віліся вулачкі так, гэтак
Густою тканьню шэрых клетак.
Угары, высока над дамамі,
Пазалачонымі крыжамі
Блішчалі цэрквы і касьцёлы,
На сонцы зьзяючы вярхамі,
І гоман іх званоў вясёлы
Гудзеў над горадам магуча,
Прыятна, гучна і пявуча.
Налева, між гор крутабокіх,
У берагох сваіх высокіх
Па камянёх, як тая зьмейка,
Вілась шумлівая Вілейка
І гдзесь-то нікла за гарою,
Крутнуўшысь хораша дугою.
А справа, уніз, свабодным ўзмахам
Лягла другая рэчка шляхам,
Як бы сталёвая пружына:
То Вілія — Літвы дзяціна —
Няслася важна між абрываў
Бліскучай стужкай зграбных зьвіваў,
Як бы жывое срэбра. Хвалі
На сонцы чуць-чуць трапяталі.
Так у майскі дзень дрыжыць лістамі,
Абліты сонейка лучамі,
Раскошны клён і пышна зьзяе,
На сонцы лісьцікі купае.
На левым беразе ў шнурочак
Зялёных дрэў пралёг радочак,
Як стрэлка, роўненька, пад гору,
Як тыя буквы на паперу.
Дамы каменныя — грамады,
Палацы пышныя, пасады
Увесь правы бераг абступалі,
І цені іх ў вадзе дрыжалі.
І адбівалісь, як ў люстэрцы,
У Віліі хмурынак перцы,
Што вісьлі белай чарадою
Высока ў небе над зямлёю.
І ўсё ж сэрца вяскоўца не магло да канца захапіцца гэтым прыгожым абразом: краса вёскі аказалася для яго больш прывабнай! І растаялі нашы дзядзькі, як той воск на сонцы, калі з тэй жа Замкавай Гары — за морам дамоў і вуліц — угледзелі яны так знаёмыя і родныя ім абразы ніў, палёў і лясоў:
А там, за горадам, так здатна
І так прыгожа і прыятна
Палоскі нівак шлі абрусам,
Лясы, гаёчкі зграбным вусам
То тут, то там ў палёх чарнелі,
Як бы на сонейку гарэлі,
Заслаўшысь наміткай тумана,
Лучамі сонейка сатканай.
І ў абразох тых самавітых
Палёў, задумаю спавітых,
Пачулісь родныя напевы
І дарагія сэрцу сьпевы
Для мужыкоў, сыноў заўзятых
Палёў, лясоў, лугоў багатых.
Ня горад гэты, не касьцёлы,
Не манастыр, ня сквер вясёлы
Чаруе погляд задуменны:
Ральля іх кліча, грунт каменны,
Прастор палёў; іх цягнуць нівы,
Лясоў, гаёў і рэчак зьвівы.
Там іх душа, там ўсе іх думы.
Ім далей хочацца ад шуму
Траскучых вуліц, перавулкаў,
Ад смроду гэтых закавулкаў.
А на гарэ было спакойна,
Чуць далятаў сюды нястройна
Далёкі шум, і той зьмякчаўся,
Сюды нейк боязна ўрываўся.
Гара спакойна пазірала,
Маўчаньне важнае хавала,
Як сьведка тэй вялікай справы,
Што для пустой людзкой забавы
Ніколі уст не раскрывае
І моцна тайну ахраняе.
Запраўды, нейкай тайнай прадстаўлялася Коласу ўнутранае жыцьцё ўсіх гэных гмахаў і муроў, і яго наш паэта зусім не закрануў… Вільня так і асталася для яго нейкай «незнаёмай красуняй».
* * *
Побач з вонкавай красой у Вільні ёсьць шмат такога, што з красой ня мае нічога супольнага ды што, як у кожным іншым вялікім месьце, і тутака б’ець па нэрвах, наводзіць нуду, зьнямогу і выклікае жаданьне — як у Коласаўскіх дзядзькоў — вырвацца некуды на вольны прастор, адпачыць ад аднастайнасьці вуліц і камяніц, ад банальнасьці іх аздоб, ад багацьця крамных вітрын… Адчуў гэта ўжо Колас, але йшчэ лепш — у васьмі толькі радкох! — прадставіў Максім Багдановіч у адным зь вершаў "Вянка":
Ад сьпекі пышуць дахі і асфальт,
На вуліцы ўёцца пыл і грукаціць хурманка,
«Каробушку» пяе дзіцячы альт
І надрываецца абрыдлая шарманка.
Хаця бы крыху часу адпачыць!
Мо на бульвар пайсьці, сесьць на далёкай лаўцы,
Здрамнуць, газэту сьвежую купіць
І прачытаць усё да імені выдаўцы?
Места, наагул, не дае Багдановічу сьветлых настрояў бо ў месьце
…Няма прастору
Дзеля прыроды буйных сіл,
бо яно
Прабіла сьцежку мору гора
Палёў, лясоў, капцоў магіл.
Але Максім Багдановіч ведае дзьве Вільні. Адна — гэта тое шаблонна-банальнае места, падобнае да ўсіх іншых сучасных мест, якое наш пясьняр так рысуе ў пасьвячоным Вільні санэце:
Ліхтарняў сьвет у сіняй вышыне…
Вітрыны… мора вывесак… як плямы,
Анонсы і плякаты на сьцяне.
Кіпіць натоўп на жорсткім вулак дне!
Снуюць хлапцы, суючыя рэклямы…
Разносчыкі крычаць ля кожнай брамы…
Грук, гоман, гул — усё ракой імкне.
А дальш — за радам кас, ламбардаў, банкаў, —
Агні вакзала… павадка хурманкаў…
Віры людзей… сіпяшчы паравоз…
Зялёны сэмафор… пакгаўз… склады…
Заводаў коміны пад цьмой нябёс…
О, горада чароўныя прынады!
А поруч з гэтымі «чароўнымі прынадамі» сучаснага места, аб якіх Багдановіч так іранічна гаворыць, пясьняр наш бачыць і другую Вільню, якой ня ўбачыш пры мімалётным праезьдзе з вакзалу і йзноў на вакзал, якой ня бачаць мо й вельмі многія сталыя жыхары гэтага места. Гэта — Вільня мінулага, — Вільня Скарынаў, Бабічаў, Брагаў і інш., — Вільня, якая на вечныя часы захавала сваё аблічча ў сваіх адвечных крывых вулках, у старадаўных будоўлях, касьцёлах, царквох… Як хораша прадстаўлена гэтая другая Вільня ў вершу Багдановіча, навеяным яму першай і, здаецца, апошняй бытнасьцяй яго ў гэтым месьце ў 1912 годзе і знаёмствам зь віленскімі памяткамі мінуўшчыны:
Вулкі Вільні зіяюць і гулка грымяць!
Вір людзкі скрозь заліў паясы тратуараў,
Блішчаць вокны, ліхтарні ўгары зіхацяць,
І гараць аганьком вочы змучаных твараў!
А завернеш ў завулак — ён цесны, крывы;
Цёмны шыбы глухіх старасьвецкіх будынкаў;
Між каменьнямі — мох і сьцяблінкі травы,
І на вежы, як круглае вока савы,
Цыфэрблят — пільны сьведка мінулых учынкаў.
Ціша тут. Маўчаліва усталі — і сьпяць
Ў небе копулы, брамы, байніцы і шпіцы;
Грук хады адзінокай далёка чуваць,
Часам мерныя ўдары звана задрыжаць
І замоўкнуць, памкнуўшы ад старай званіцы.
Успамяні, маё сэрца, даўнейшыя дні!
Па загаду бурмістра усе, як належа,
Зачынілі ўжо вокны, затушылі агні…
Варта вулкай прайшла… І ня сьпім мы адны —
Я ды чорны кажан, што шнуруе ля вежы.
Хто не перажываў настрояў, якія з такім мастацам адтварае Багдановіч у гэтым вершу, — той ня ведае Вільні і не разумее яе — і яе Душы… Багдановіч выкрыў у Вільні гэтую старую яе Душу і зачарпнуў з гэтае крыніцы поўнай жменай натхненьне да сваей творчасьці, калі пісаў знамянітую візію «Пагоні».
* * *
Ад Вільні мінуўшчыны, якую апявае і Янка Купала ў адзіным, пасьвячоным ей, вершу «Замкавая гара» (гл. зборнік «Гусьляр»), — ад тэй старой Вільні, дух якое йшчэ лунае па-над штодзенным банальным жыцьцём гэтага места, усё больш губляючага сваё арыгінальнае аблічча, — пераходзе да Вільні сучаснасьці Францішак Аляхновіч.
Паскольку другія нашы паэты прыходзілі да Вільні, прывабленыя яе красой, звонку — з палёў і лясоў неаб’ятнага прастору Беларусі, — пастольку Аляхновіч зьяўляецца наскрозь віленцам, неадродным сынам Вільні. Ён — інтэгральная частка віленскага мяшчанства, хоць і рознаязычнага, але псыхалягічна даволі аднароднага. «Знамяніты» віленскі жаргон — так званая «пальшчызна» яе — найлепшы гэтаму доказ. І Аляхновіч, творачы радам сваіх драматычных твораў, узятых зь віленскага жыцьця, як быццам паэму аб людзях Вільні — людзях учорашняга (даваеннага) дня, знамяніта адтварае індывідуальныя рысы тыповых віленцаў. У «На Антокалі» і ў «Шчасьлівым мужу», у «Маньцы» і ў «Страхах жыцьця», урэшце — у «Няскончанай драме», якая зачапляе і беларускую праблему, — усюды б’ецца пульс віленскага даваеннага жыцьця, прост сьпісаны абразкі і тыпы з натуры! Агульная безыдэйнасьць і маральная нястойкасьць побач зь імкненьнем да матэрыяльных выгад і карысьцяў — вось той агульны фон, на якім глохнуць і гібнуць вышэйшыя парываньні душы — да хараства, да творчасьці, да самаахвярнасьці дзеля ідэі. І запраўды, «ценямі» здаюцца тыя ідэйныя адзінкі, якія праходзяць праз гэтае банальнае, пустое жыцьцё таўпы і — гібнуць… А якой праўдзівай прадстаўляецца ў такой атмасфэры тая духовая драма, каторую перажывае беларускі адраджэнец Васіль («Нясконч. драма»), які ўрэшце ўцякае зь Вільні ў Менск!..
Дарма шукалі б мы нейкае духовае красы, хараства ў віленскай таўпе, якую так па-мастацку, так праўдзіва, не ўкрываючы нічога, апісвае Аляхновіч. І як праў быў Багдановіч, стаўляючы, як антытэзу, побач з сучаснай шаблонна-банальнай Вільняй — Вільню старую, поўную дум вялікіх і творчае сілы, авеяную рамантычным туманам, зьвязаную зь вялікімі гістарычнымі падзеямі і традыцыямі!
Але побач з гэтымі дзьвюма Вільнямі існуе яшчэ і трэцяя Вільня. Вось аб ёй мы спэцыяльна пагаворым.
* * *
Вільня, якую малявалі ўсе разгледжаныя намі песьняры, — гэта ўсё йшчэ сталіца Беларуска-Літоўскае Дзяржавы, — гэта сэрца абшырнага краю зь яго чатырма нацыянальнымі групамі — беларусамі і літвінамі як аўтахтонамі і жыдамі ды палякамі як прымакамі. Вільня, якую нам дагэтуль прадстаўлялі, — гэта сынтэз культурных і ідэйных уплываў усіх гэтых нацыянальнасьцяў, пакрыты зьверху пакостам даваеннае маскоўшчыны. Так прадстаўляецца Вільня і Максіму Гарэцкаму, які ў «Антоне» дае нам кінематаграфічны абразок віленскага жыцьця — на фоне кавярні «Зялёнага Штраля».
Але Вільня мае сваё пачэснае месца і ў беларускім руху да адраджэньня. Як у XVI і XVII сталецьцях білася тутака беларускае сэрца, змагаючыся з паланіўшай яго чужой культурай, так б’ецца яно тут і сяньня. Тут вырас ідэйна Ян Чачот і Сыракомля, пакінуўшыя ў беларускім пісьменстве значны сьлед у першую пару нашага нацыянальнага адраджэньня; тут працаваў і злажыў сваю галаву паўстанец-беларус Костусь Каліноўскі, «дыктатар Літвы», які мо першы разглядаў Беларусь як палітычную катэгорыю; тут не адзін матыў пэўне зачарпнуў да сваей творчасьці Мацей Бурачок, тут расьцьвіла і творчасьць Цёткі; і, як у часох Скарыны першая кніга, так ад 1906 году выходзіць ў Вільні першая беларуская легальная газэта, ды з таго часу Вільня зьяўляецца галоўным цэнтрам беларускага руху, кузьняй беларускай адраджэнскай ідэалёгіі — сэрцам Новае Беларусі. І побач з масай чужога нам насяленьня расьце з году ў год лічба сьвядомых беларусаў — актыўных культурных і палітычных беларускіх дзеячоў, якія гуртуюцца ў Вільні, знаходзячы для сябе тутака найлепшыя варункі дзеля працы. Вільня цяпер вабіць беларускіх песьняроў ужо ня толькі беларускай мінуўшчынай ці міжнародавай сучаснасьцяй, але і сучаснай беларускасьцяй як месца творчае працы і змаганьня жывых беларускіх сіл.
Толькі зьлёгка — і мо, здаецца, не зусім сьвядома — падышоў да гэтага ў сваёй «Няскончанай драме» Францішак Аляхновіч. Затое зусім сьвядома глядзяць на вагу і значэньне беларускага культурна-нацыянальнага цэнтру ў Вільні нашы навейшыя паэты — Зьмітрок Бядуля (ці Ясакар), Лявон Родзевіч і Ўладзімір Жылка.
Бядуля, папаўшы ў Вільню, вельмі добра адчуў Душу гэтага места і даў сваю даніну мінуўшчыне Вільні. Мы маем тут на думцы тыя вершы Бядулі, пасьвячоныя Вільні, дзе пясьняр наш перапрацоўвае легенду аб зялезным воўку і заснаваньні места ды інш. Але адначасна Бядуля бачыць і гэтую новую беларускасьць Вільні, захопліваецца жывой творчай працай, якая кіпіць тутака ад 1905 году, схіляе галаву перад тымі жывымі людзьмі, што тут, на віленскім грунце, выкоўвалі першыя беларускія культурныя цэннасьці.
Бядуля будуе жывы мост паміж Вільняй мінуўшчыны і Вільняй сучаснай. У 1912 годзе Бядуля, першы раз прыехаўшы ў Вільню і пазнаёміўшыся з галоўным цэнтрам беларускага руху даваенных часоў — рэдакцыяй «Нашае Нівы», перажыў вельмі глыбака навеяныя яму тут уражаньні. Можна сьмела сказаць, што Вільня аканчальна вызначыла Бядулі яго жыцьцёвы шлях. Бядулю паразіла тут у роўнай меры як адраджэнская работа, так і тая спадчына па далёкай мінуўшчыне беларускага народу, каторую ён убачыў у пастаці бясцэнных збораў памятак старасьвеччыны, хаваных у той час с. п. Іванам Луцкевічам у памяшчэньні рэдакцыі «Нашае Нівы». І сынтэз усяго гэтага прадставіўся Бядулі як «сьвятое месца», якое пясьняр наш апісаў у кароценькай імпрэсіі, ахвяраванай Івану Луцкевічу (гл. зборнік у памяць Ів. Луцкевіча, Вільня 1920 г.).
Ноч. Ціха. Аўтар сядзіць у салі Рэдакцыі, абвешанай абразамі, тканінамі, зброяй старасьвецкай, устаўленай шафамі з старымі беларускімі рукапіснымі кнігамі, калекцыямі манэт і да т. п. І ў гэтай цішы прад ім паўстае візія тых даўных часоў, калі Вільня йшчэ была наскрозь беларуская, калі тут панавала родная мова беларуская, калі "народ не сароміўся мовы сваей". А побач рысуецца малюнак «Забранага Краю» з усім яго трагізмам і засланяе сабой слаўную мінуўшчыну. Але «пад старым попелам» Бядуля ўжо бачыць у сэрцах беларусаў «гарачыя іскры». Ён усьведамляе сабе, дзе ён знаходзіцца, удумваеццца ў значэньне таго, што творыцца на яго вачох, і — "нейкая жывая хваля абыймае яго ўсяго":
"Божа! гэта ж тут пачатак адраджэньня цэлага народу!..
Гэта ж прамень шчырага парыву беларускіх сыноў!
Гэта ж тут працуець сям’я маладых сіл, каторыя не шкадуюць ахвяраваць сваё жыцьцё, сваё шчасьце за вялікі Беларускі Народ!..
Сьвятое гэтае месца…"
* * *
Тое ж, што і Бядуля, робіць Лявон Родзевіч у сваім вершу «Вільня», напісаным у жніўні 1915 году і дагэтуль яшчэ не апублікаваным. Паэта з захапленьнем гаворыць аб Вільні, якая для Беларусі зьяўляецца «скарбніцай мудрасьці і веды», зьяўляецца «калыскай Волі і Адраджэньня». Закрануўшы вялізарную ролю Вільні ў мінуўшчыне Беларусі, аддаўшы належную чэсьць красе гэтага места, у чым ня могуць зь ім раўняцца сталіцы вялікіх дзяржаваў Эўропы, Родзевіч бачыць, чым Вільня прывабіла к сабе — яго:
Юнака мяне дамаседа
Вільня звабіла красой, моцай веды.
Пасланцом быў беларускіх палёў —
Заняпаўшых, забраных,
Каб прыдбаці зьдзяйсьненьня іх сноў
Аб краю каханым.
Тут пазнаў Беларусь шматпакутную,
Падпольную і творчую,
Душу яе магутную
Сялянска-рабочую.
Тут пачатак пуціны маёй,
Па якой непахісна іду
Не адзін — з грамадой
К вызваленьню,
Адраджэньню,
К свабодзе, суду
Над крывава-кайданным мінулым.
Як бачым, і Родзевічу яго жыцьцёвы шлях вызначыла Вільня, і ён робіць гэткае шчырае прызнаньне:
Беларусь — Вільня —
Скарына — Наша Ніва — Луцкевіч
Стаяць неразьдзельна, шчыльна.
Як дорагі кожнай душэ вы,
Што ўзрасла на вузкіх гонях,
Што ў мазалістых далонях
Беларушчыну моцна трымае
Для росквіту краю!
Вось чаму — паводле думкі паэты — усе беларускія месты «ільгнуць к Вільні». Вось чаму зь беларускага цэнтру ў Вільні йдзе вялікае маральнае падтрыманьне для ўсіх сьвядомых беларусаў, чаму
… Катаржна-гаротны час
Край Заходні наш
Так трывала церпіць, змагае:
Бо сталіцаю Вільню мае!
Але найбольш характэрным і — раўнуючы да Бядулі — зусім новым зьяўляецца ў разгляданым вершу Родзевіча тое, што — побач з кузьняй нашай культурна-адраджэнскай тут працы — ён дагледзеў прабуджэньне беларускае сьвядомасьці ў работніцкіх гушчах Вільні. І верш свой ён заканчвае прыгаданьнем ведамага факту, што ў дзень агульнаработніцкага сьвята 1 мая 1925 году Вільня — з Гары Гедыміна — «разьвеяла Чырвоным Сьцягам над усей Краінай», а надпіс на гэтым Сьцягу быў — беларускі!
* * *
У часе свайго жыцьця ў Празе Чэскай — у вышэйшай школе — напісаў два вершы аб Вільні й пясьняр нашага нацыянальнага самаўяўленьня — Уладзімір Жылка. І ён, як Бядуля і Родзевіч, вырас нацыянальна пад жыватворнымі праменьнямі галоўнага вогнішча беларускасьці ў Вільні. І ён, як тыя абодва, з далечыні летуціць аб гэтым «беларускім Сіёне», па якім «сумуе душа» і ў Бядулі, ды апявае хараство места. І ён, урэшце, у "Вершах аб Вільні", напісаных у 1925 годзе — бадай, адначасна зь вершам Родзевіча, сьцьвярджае тую вялікую маральную сілу, што плыве да яго — зь Вільні:
Калі сябры нас гљдзяць згубаю,
І ворагі прарочаць скон, —
Тады к Табе, о Вільня любая,
Прыводзяць думкі у палон.
Але Жылка — і гэта ў яго зусім новае, раўнуючы да папярэднікаў, — з поўнай сьвядомасьцяй і вялікай павагай падыходзіць да пытаньня аб будучыні Вільні. Чуткім вухам ловіць ён водгукі споркі аб Вільню, якую вядуць сучасныя валадары яе зь беларусамі, літвінамі, жыдамі, што жывуць тут ад вякоў і зьвязалі сваю долю з доляй гэтага места:
… там, па-над мурамі даўнымі,
Дзе места усенькае відно,
Руіна думамі дзяржаўнымі
Гадае нам: чые яно?
На гэтае пытаньне паэта дае рашучы адказ:
…ужо лёс рукой няўхільнаю
Загад вызначвае зь вякоў:
Усё магутней б’е пад Вільняю
Прыбой няўмоўкнучы з палёў.
Усе пераможней нестрыманае
Стыхіі шум і бурны круг…
О, места роднае, каханае,
Цябе зальле крывіцкі рух!
Але — але не даволі таго, каб нейкая сіла звонку напірала на муры адвечнае сталіцы нашага краю: перад Жылкай узьнімаецца пытаньне аб тым, ці гэтая «Беларуская Мэкка» сама гатова ўжо прыняць свайго Прарока, ці ўжо вее «прарокавы сьцяг» над ёй?
Які ж адказ дае на гэта Жылка?
Адказ яго — таксама сымбалічны, як сымбалічны той Чырвоны Сьцяг зь рускім надпісам на Замкавай Гары, аб якім гаворыць у сваім вершу Родзевіч. Мэккай выдаецца нашаму песьняру тая Вільня, зь якое сяньня беларуская Ідэя аказалася прымушанай уцячы ў Мэдыну — Менск. І — верыць глыбака Жылка — яна, гэтая Ідэя, як некалі Магамэт у Мэкку, вернецца йзноў у Вільню ўва ўсей сваей велічы і славе, і залунае тады над адвечным местам «прарокавы сьцяг», і ў знак трыюмфу беларусаў «бомкне ўрачыстая медзь»…
Гэта ёсьць тая трэцяя Вільня — Вільня будучыні.
* * *
У паэзіі — у самай аснове яе — ёсьць бясспрэчна элемэнт прадбачаньня, вешчаваньня. Паэта — запраўды ў пэўнай меры прарок, і прадбачаньне ім будучыні мае пад сабой моцны грунт. Жыцьцё далёка не заўсёды разьвіваецца рацыянальна — згодна зь лягічнымі меркаваньнямі чалавечага розуму, — і вось якраз паэта сваёй чуткай душой умее часам улавіць тое, што, аб’ектыўна разважаючы, звычайныя людзі лічаць немагчымым — ірацыянальным.
Мо сяньня такім ірацыянальным будзе здавацца летуценьне Уладзіміра Жылкі і некаторых нашых маладых паэтаў на Ўсходзе (Алесь Дудар, Александровіч і інш.) аб будучай Вільні, як аб месьце беларускім: запраўды, трудна даць веры таму, каб такія магутныя тут сяньня ўплывы, як польскі і жыдоўскі, уступілі месца беларускім уплывам. Але… але ўся гісторыя Вільні — ірацыянальная: сталіца Літвы сталася галоўным асяродкам беларускае культуры ад самага свайго заснаваньня, пасьля абярнулася ў рассаднік польшчыны і — у «русскую твердыню», а цяпер ізноў абернена ў «czystо polskie miasto»! Усе гэтыя зьмены ясна паказваюць, што нішто вечным лічыцца тут ня можа… І хто ведае, ці летуценьні-сны Жылкі не бліжэй да праўды, чым вера сучасных гаспадароў Вільні ў тое, што места, збудаванае потам і крывёй беларускага і літоўскага народаў, можа вечна працівіцца і адбіваць «прыбой зь беларускіх палёў»?!.