Гэдали (1907)

Гэдали Апавяданьне Аўтар: Эліза Ажэшка 1907 Арыгінальная назва: Gedali (1884)

Іншыя публікацыі гэтага твора: Гедалі (Ажэшка/невядомы).

Прапануем да спампаваньня!

Вечар летні на шырокую раўніну пачынаў апушчаць ужо змрок перагледзісты, ў каторым усё было яшчэ відна, хаця і прыцемнена. Жытнішча у тым паўстаючым змроку не пераменілі сваяе жоўтай хварбы і няроўнаго паверху, дарогі аддзеляліся ад поля пясковой ўстужкай, мутна бялілася цьвітушчая грэчыха, пукатымі здаваліся палявые грушы, а топалі стырчалі над паблытанымі лініямі будынкоў малога хфальварку, бытцам высокіе стоўпы. На адным баку неба блукалася яшчэ агністая чырвонасьць заходу, на другім сьпёртые хмары пасталі такім мурам цёмным, што можна было угледзіць у гэтым вобраз выступаючай ночы. Цёпла і ціха. У жытніку адзываліся толькі некалі перэпёлкі, над белай грэчкай зачарнеў часам нетапыр і, праляцеўшы поўкругам, гінуў гдзесьці, ды іржанне канёў чутно было з недалёкае пашы. Зверына, птушкі, рабакі — усе спалі; людзей так сама ані відаць, ані чуваць; аб жыццю іх толькі гаварылі неколькі вогнікоў, мігацячых сярод будынкоў хвальварку.

У гэтым змроку і маўчанні шырокіх сонных палёў адзін толькі чалавек ішоў дарогаю, абапол каторай старые вербы звешвалі свае гузаватае, сьмешна павыкручванае гальлё. Але не кераваўся мокраго гарахавення і, перастаючы есьць, якбы адпачываў у ціхай роскошы.

Раптам не ўдалечыне шагоў з дваццаць падняўся з зямлі якісь чалавек і праз мінуту угледаўся у цемнату поля, па гэтым скочыў на межу і з паднятым кіям, зрабіўшы неколькі спрытных, ціхіх скокоў, схапіў кленчачаго чалавека за каўнер. А голас малады і здаровы крыкнуў:

— А што ты тут робіш, зладзею, валачаю? Гарох наш еш ды топчэш ды пэўне і кішэні сабе ім напіхаеш! Папаўся, сабачая душа! Уставай, ну! і хадзі хутчэй! Бо як пацягну цябе кіям, то паглядзіш, як конь пабяжыш за мной!

Няведама, ці могбы ён ляцець нават пад страхам кія, але што з зямлі зарваўся хутка, увесь з галавы да пят дрыжучы с пярэпалоху. Так негаданна і ў такім часі яго злавілі! Сагнуўся нізка разоў колькі, кланяючыся хутка, і ахрыпшым голасам без ладу прагаварыў:

— Ой! ой! нехай мяне вельможны паніч пусьціць! Я да шынкара у Шумнай перэначаваць іду! Ай! ой! гэты гарох… такі сабе пры дарозі… такі харошы гарох… Я толькі, калівачкоў колькі. Нехай мне вяльможны панічык падаруе і пусціць… Ціж гэта такая шкода, ці што?

Не слухаючы нават яго, хлопец крычаў:

— А! ці гэта вялікая шкода? А ты што думаў, што не? Ці прыбытак нам з гэтаго, што такіе зладзеі, як ты, усенкі гарох з берагу аб’едаюць. Трэба было яшчэ бульбы нашай накапаць… Меўбы чым „балабосту“ у шабас пачаставаць. Праз вас чалавек як сабака мусіць на полю начаваць, каб сваёй крывавай працы упільнаваць, тутака яшчэ бацька крычыць, што ніводнаго злодзея не злапаў. Але злапаў такі! злапаў! Хадзі да бацькі! на суд! Будзе табе! папомніш!… Рукамі размахваў шырока і крычаў так моцна, што аж па полі разхадзілася далёка. Але ахрыплы, ціхі голас пачаў ізноў тое самае:

— Ой! ой! нехай мяне вельможны паніч пусьціць… Я да шынкара ў Шумнай на начлег… Ой, суд!… Гэты гарох так пры самай дарозі расьцець, а чаму ён пры дарозі? Я бацьку вельможнаго паніча знаю… Каб ён шчасьлівы быў, як я яму жычу!… каб ён другі такі хвальварак купіў!… каб яму ў полі золато само радзілася!… каб ён, ну!… сто такіх, як паніч, пекных сыноў выгадаваў!…

У змроку ня было відаць яго твары, але, што неколькі слоў, гнуўся ў нізкім паклоні, а прысадзісты той хлопец, ці калі ўжо гнеў прайшоў, ці так з натуры ня гнеўлівы, бухнуў сьмехам:

— А тож благаславіць! — Сто сыноў. Добра я на гэтым скарыстаўбы, калі меўбы дзевяноста дзевяць братоў! Ну, душа нехрысьціянская, нічога ня зробіш, нічога не выцыганіш ты ў мяне сваімі благаслаўленнямі! Марш перада мной, а я дык за табою як салдат за арыштантам. Да бацькі, на суд! Эін, цвай, дрэй, — марш!

Робячы, як маскаль на вучэнні, узяў кій на аплечак і пачаў надыходзіць на жыда, каторы з высілкам і стагняценнем падымаў пакунак на плечы. Асьмеляны васоласьцяй хлопца, што яго злавіў, загаварыў зноў с ціхім сьмехам:

— Ну, пайду, пайду! А чамуж я ня маю пайсьці? ціж то я панічоўскаго бацькі ня знаю? ціж я ня ведаю, што ён беднаму Ґдалю нічога злога ня зробіць? Я пана Ігнаца Карэйбаго знаў яшчэ тагды, калі ён у Карэйбах… ў сваёй ваколіцы жыў… а цяпер то ужо пяць гадоў, як гэты сабе хвальварак купіў… Дай Бог, каб яна здароўе было! Я яго ні баюся! ён міласэрны чалавек!

Але па дрыжанні голасу, а нават і па ціхім сьмесі, чутно было, што баяўся. І пачаў ісьці з згорбленымі плечыма, з нахіляным тварам. Аддыханне яго стала галасьнейша, голас боляй захрып; неколькі раз кашлянуў і плюнуў. Карацель яго ішоў зараз за ім. Няўбаўкі падышлі да дарогі абсаджанай вербамі.

— На права, марш! громка закамандаваў сын гаспадара хвальварку. Пойманы засьмеяўся ахрыпла:

— Хі, хі, хі, хі! які паніч вясёлы! дай Бог здароўечка панічу!

— Павіншуеш, калі татка за гарох халат з скуры зьдзярэ!

— Хі, хі, хі, хі!

Зноў закашляўся і на момэнт прыстаў.

— Ну, ідзіж хутчэй, бо ў карк пальну!

І шчымлены кулак занёс над згібленымі плячмі жыда, але ня ўдэрыў, толькі праз час якісьці гразіў пачастункам.

Пад цёмнымі вербамі раздалося працяжнае стагнаценне:

— Ох, ох, ох! У хвальварку Ігнацаго Карэйбы хата жылая не веліка, пакрытая саломай, была разьдзеляна сенямі на дзьве палавіны; у адной месьцілася служба разам з птаствам хатнім, у другой жыў сам гаспадар хвальварку з сваёй раднёй.

Работы днеўные скончэны толькі што. У „чэлядні“ на вялікім агню варылі вячэру для парабкоў, пастухоў і дзевак. Гудзелі грубые голасы мужчынскіе, сьмеяліся голасно кабеты, раздавалося вясёлае дзяўканне сабакі ды ўрэшці галасьлівае кудахтанне курэй, сяджучых у цёмным падпечку, каторых збудзіў сьвет агню ды галасаванне людзкое. Па другім боку сяней, прасторную хату, маючую падлогу з дашчок, так сама асьвечываў агонь, ды гарэў ён не ў вялікай печы як ў „чэлядні“ але ў глубокім, разложыстым коміні. Пры агню тым варылася нешта ў вялікім гаршку. Чырвоны блыск агню блукаўся па паразвешаных на сьценах абразкох, падаў на чырвоные лавы, сталы і зэдлі (слончыкі), на заваліваючые кут хаты кросны. Праз адчыняные дзьверы сьвет вячэрняго агню заглядаў і да другога пакою, гдзе, хоць і не выразіста, паказываў рысы добра посланых ложак, жалезам акованые скрыні, мяхі з воўнай ці з мукой, клубкі, моткі і так сама сьвятые абразкі. Пакой гэты, другі, служыў спальняй і каморай (скарбцам), першы жэ сталовай а па часьці і кухняй.

Ігнацы Карэйба мінут пятнаццаць як прышоў з поля, дзе разам з парабкамі накладаў возы ячменям і, дзеля гарачыні зняўшы марынарку, сядзеў за сталом цяпер толькі у палатнянай камізэльцы. Перад ім лежаў бохан хлеба разоваго, стаялі талеркі ды раскладзены алавяные лыжкі.

Пан Карэйба быў чалавек нізкаго росту, прысадзісты з тварам круглым як месяц у поўні ды з сіваватай галавой астрыжанай „ёжыкам“. Скура на твары ды шыі, абгарэўшая да вішнёвай хварбы, зморшчаны лоб, загрубелые рукі з вузлаватымі пальцамі паказывалі, што хаця малы але багата ураджайны гэты хвальварак не дастаўся яму дарма, але вырабіў ён сам яго морам крыві ды поту ды праз многа перанесяных неўзгод. Памінуўшы ўсё гэта, з цэлай хвіґуры гэтаго „засьценковаго шляхціца“ праглядала вялікая сіла, жалезнае здароуе, а на шчыра сьмяючэйся твары кожны мог вычытаць задавалёнасьць і з сябе, і з таго, што зрабіў. Саўсім іначэй выглядаў сядзючы так сама пры стале высокі і худы аканом з Шумнай, чалавек (лет сярэдніх) не стары, на доўгіх нагах, з доўгаю тварай, хітрымі вачамі ды вострым кустом чорных вусоў над хітраснымі вустамі. Меў ён на сабе чорны сурдут і чырвоную краватку пад шыяй. Усе ведалі, што быў вельмі пусты чалавек, а да таго і спрытны даволі ды за ўсяго і з усіх жартаваў. Сягоння, варочаючысь з суседняй вёскі, дзе згоджваў работнікоў, прывязаў сытаго коніка да плоту і зайшоў да Карэйбоў на гутарку суседзкую ды на сьвежую бульбачку, каторая варылася на агні. Размаўляючы аб жнівох з гаспадаром, ён усё хітрымі вачамі зіркаў на маладзютку Карэйбянку, каторая, ня гледзячы на тое, што мела усяго гадкоў пятнаццаць, вельмі частых гасьцей прыманвала да хаты, але гэты, здаецца, ня быў ёй мілы.

Дзяўчынка, яшчэ саўсім падростак, было ў паркалёвай адзёжы, катора не закрывала ані ног босых, ані загарэўшай шыі; стаяла яна не далёк ад агню і, стаўшы бокам да залётніка, вадзіла пальцам па няроўнай паверхнасьці печы. Агонь залаціў яе твар, падобную да чырвонаго яблычка, адбіваўся ў яе сівых вачох і яшчэ болей зачырвеніваў чырвоныю ўстужку, абвіваўшую воласы, што свабодна ляжалі на плечках.

У вадблыску гэтаго агню, дагледаючы гаршчка і не мешаючысь да мужчынскай гутаркі, стаяла маці сям’і, высокая касьцістая, з лобам так сама наморшчэным, як у мужа, кабета, з такімі самымі, як у яго, грубымі рукамі, але, відаць ня дужа і не здарова — нават можэ хворай трохі, загуканая, растрэпаная, з вустам заўсягды адчыненымі. Праз многіе годы працавала ў хаці ды ў полі, парадзіла шмат дзяцей, выгадавала іх, ды многіх пахавала на парахвяльных могілках. Трое толькі засталося пры жыццю: гэтая вось, што пальцам па коміні водзіць, румяная дзеўчына, ды яшчэ два сыны.

Аб сынох як раз з сваім суседам Ігнацы Карэйба вёў гутарку; вялікіе згрызоты меў ён. Сцёпка той, каторы сьцярог цяпер на полі бульбы ды гароху, скончыў ужо на сьвятога Петра двадцатку гадоў. Паждаўшы год — да войска! А як жэ ён без гэтаго сына на гаспадарцы астанецца? Старасьць прыходзіць — цяжка будзе яму. І так доўга! Бо калі Сьцёпка быў хлопчыкам, ня меліся яшчэ яны так добра, як цяпер. Дзеля таго чытаць ды пісаць вучылі самы ў хаці — і льготы ён ніякой ня мае. На шэсьць гадоў пойдзець у салдаты. Можэ ўжо пасьля і вочы іх не убачаць яго… Падпадзе вайна мо… а тутака гэтым часам у бацькоў правай рукі нехват…

Карэйбіха адвярнулася да агню і рукавом сарочкі працягнула сабе па вачох. Аканом жэ з Шумнай запытаў названаго тэсьця свайго салодзенька:

— Ну, а Янук? Гэты ўжо мусіць ў салдаты ня пойдзець, як скончыць навукі?

На чырвоную твар Карэйбы бытцам папаў сьвет сонца:

— Янук, пане добродзею! ого! пойдзе, пэўне што пойдзе… толькі не на салдата, але на адваката… ха, ха, ха!… Здольны блазан, нехай яму Бог дасьць добра, а да кніжок, як жыд да бібліі. — „Я, татку, — кажэць, — як скончу школу, дык да унівэрсытэту паеду!“ „Едзь сынку, — гавару, — вучыся; каралём будзеш!“ А ён: „Не каралём, татку, толькі адвакатом!“ — Нехай будзець і так! Нехай хоць адзін Карэйба ў людзі выйдзець! Дзякуй Богу! станець у мяне і цяпер на вучэнне сына… Сьцёпка навукі не дастаў. Нічога не парадзіш. Іншые былі часы. Але ўжо калі службу войсковую шчасьліва адбудзець, дык болей ад другіх зямлі дастанець… як справедлівасьць кажэ… Я ніводнаго з маіх дзяцей крыўдзіць не хочу і ўсіх трох нядзялю роўненька… роўненька… У мяне і дзеўчына так сама роднае дзіцё, а як жэж! і мецьме столькі, як і браты… во што!

Ня ведама чаму, чырвонеючые сярод чорных валасоў вушы аканома з Шумнай заварушыліся неяк у той самы час, як Карэйба баяў аб сваім пастанаўленні роўна падзеліць хвальварок папамеж усіх дзяцей. Неспакойные яго вочы заплыліся якбы маслам або мёдам і звярнуліся да стаячай каля прыпечка дзеўчыны; неспадзевана для ўсіх так голасна, што аж Карэйба вочы вытрашчыў, ён крыкнуў:

— Буджу паню, панна Ядвіга!

Быў гэта надта добры спосаб пачаць гутарку з маладой дзеўчынай. Але яна заместа адказу сарвалася з месца ды пачала бегчы, пераляцела хату і хацела шмыгнуць ўжо у дзьверы, калі трах! нешта стукнуло, а потым два ўзрывы звонкаго сьмеху! Стукнуліся гэта дзьве маладые голавы і так моцна, што аж разляглося па хаці. Нічога! Дзеўчына, трымаючыся рукою за лоб, сьмеялася так, аж клалася са сьмеху; з вясёлым сьмехам ўбег да хаты і шаснацацілетні хлопец з стрэльбай за плячмі — ўбег і адной рукой зняў шапку з прычэпленым школьным знакам, другой кінуў на стол дзьве забітые птушкі. — За ім ўляцеў і з радосным брэхам пачаў круціцца па хаці невялікі сабака, ні то выжал, ні то дворны, так запэцканы, што ня можна было пазнаць, якая шэрсьць у яго. Па адзёжы хлопца можна было пазнаць, што варочаўся с палявання; боты былі ў балоці, а адзежа насякла вільгаццю мокрых лугоў. З твары яго, як у сястры круглай і дробнай, толькі яшчэ мізарнейшай, змочэнай каплямі поту, так і біла радосьць. Сягодня першы раз на летнім адпачынку бацька дазволіў яму зняць са сьцяны стрэльбу і пайсьці на палеванне.

І вось забіў дзьве птушкі! І для яго заварушылося ўсенька, што было ў хаці. Карэйба у загрубелых далонях трымаў і ашчупываў прынесеных птушак.

— Алеж і тлустые, пане дабродзею, як маслам аблітые; ці бачылі гэта, што, і блазнота умее страляць… ха, ха, ха!

І сьмеяўся на ўсё горла, а аканом з Шумнай памагаў яму нізкім голасам, разпытваючы Янука, дзе той паляваў, дараджваў іншые месцы, ды ахвяровываў свайго сабаку, праўдзіваго, — слова гонороваго чалавека, — праўдзіваго выжла.

Карэйбіха здымала у сынка стрэльбу з плеч і абцірала хвартухом пот на яго твары. Ядвінка, не саўсім яшчэ сьціхнуўшы, кінулася да стаячаго на агні гаршка, маладзенькі паляўнік вышоў з хаты зараз па палудні, і павінен быць галодны.

Неўзабаве на стале паявіліся талеркі з кіслым малаком і агромная міска скваркамі аблітай бульбы. Ух! зрабілася весяло і ясно.

Агонь на прыпечку гарэў шырокаю пламяністаю хваляю, а Карэйбіха паставіла яшчэ і сьвечку на стол ў медным ліхтары. З прычыны госьця дасталі з шафы цынковые ложкі, і тые блішчалі і званілі аб талеркі, чэрпаючы з іх малако, абцягненае слоем сьметаны.

Карэйба з суседам папівалі вішнёўку свойскай гонкі. Карэйбіха з радасным на касьцістай твары усьмехам падлівала і падкладала яды госьцю ды дзецям. Аканом з Шумнай, абціраючы што момэнт рукою з залатым персьцёнкам малако с тырчачых вусоў, кідаў мёдовые погляды на Ядвіську, каторая, кленчачы на лаве, а палавінай цела злёгшыся на стол, ела з адной талеркі з братам, ды босымі пятамі весело пастуквала па лаві, ды згадзілася нават, хаця з хмурнай трохі заманкай, адказваць на зачэпкі нямілаго кавалера…

— Панна Ядвіга нешто сягоння злая.

— Я саўсім не злуюся, толькі гэта так пану Томкевічу здаецца.

— А ці панна Ядвіга ведае, што злаванне шкодзіць хороству?…

— То неха пан Томкевіч ужо ніколі ня гневаецца, бо збрыдзее.

— Ціж гэта я маю разумець так, што ў вачох пані я выдаюся харошым?…

Ўсе вечэраўшые сьмеяліся, і толькі Янук, не зважаючы на даўціпы сестры і Томкевіча, расказваў далей аб сваім паляванні. Звонкі, тонкі, напалову дзяцінны яго голас перабіваў усе другіе голасы. Еў, вымахваў рукамі і гаварыў. Гаварыў найбольш да бацькі, каторы ядучы напіхаў поўные шчокі гарачай бульбы, а вочы блішчалі ад гарачыні і здавалення.

— Гляджу я, татку! Трэзор стаіць… Пілнуй! — крычу. Стаіць як мур! Я гэта стрэльбу да вока… іду… Ідзі далей! — кажу. — Трэзор бежыць далей! Яшчэ! далей! Птушка фуур! пух! пух!… забіў!…

Трэзор, чуючы свае імя, круціўся каля стала, радосна скавычучы; далі і яму талерку кіслаго малака.

— Ха, ха, ха! — на цэлае горла сьмеяўся Карэйба. — Як гэты блазан да ўсяго патрапляець: і да кніжкі і да стрэльбы. Толькі глядзі смаркач, каб сам не падстрэліўся…

У той час адчыніліся дзьверы ад сеней і, папхнуты нечыяю рукою, ўляцеў да хаты чалавек ў доўгім падзёртым адзені, ботах белых ад пылу, с пакунком на плечах, с кіем ды с шапкай у руцэ. Папхнулі яго так моцна, ці сам ён быў так слабы, што ад парогу захадзіў як п’яны, і стаў толькі тагды, калі рукой абпёрся аб сьцену; стаяў памеж дзьверамі і прыпечкам, трохі ў ценю, і, згорблены пад сваім ценжарам, голаву высунуў на залаты сьвет агню.

Гэтая худая, абцягнутая лахманамі хвігура, нагібаючаяся ў нізкім паклоні, с пакункам на плечах, кіем у руцэ, валасамі растрэпанымі, с касьцістаю твараю, абцягненаю скурай, як жоўтым аплаткам — ў гэтай весело асьвечэнай хаце, пасярод здаровых загарэлых твароў, тлустых людзей, громкіх сьмехоў ды нязгоршых дастаткоў, паказалася, нібы раптам с пад зямлі з’яўляючыйся дух мучэння.

— У Імя Айца і Сына! — нясучы руку да лба пачала Карэйбіха.

Уселякі дух Пана Бога хваліць! — з жартоўным сьмехам крыкнуў Томкевіч!

— Езус, Марыя! — енкнула Ядвіся і схавалася за брата, каторы, палажыўшы ложку на талерку, прыглядаўся на вайшоўшаго, што стаяў з вачамі запалымі, блішчачымі, аслепленымі, перапалоханымі.

Шырокімі шагамі, цьвёрда падышоў да стала прысадзісты сільны хлопец у кароткай сермяжцы і ў высокіх ботах. Быў ён вельмі падобны да бацькі. Так калісьці выглядваў мусіць стары Карэйба. Сініе вочы хлопца блішчалі, белы лоб яго аддзеляўся ад загарэлай твары; воласы меў, як і сестра, ясна-залацістые, а рукі агрубеўшые ад працы ў полі, як у бацькоў. Кінуўшы недбала галавою аканому з Шумнай, падышоў ён да бацькі.

— Злодзея, татку, прывёў!… Гарох, наш жраў, аж яму за вушамі ляскацела, а можэ і у кішэні панабіраў. Нехай татка робіць з ім, што хочэ! Я свае зрабіў!

Яшчэ ня скончыў казаць, калі ўжо маці упхнула яму ў рукі талерку, поўную зашкварэнай бульбы; а Ігнацы Карэйба аж падняўся з лавы, ды так стукнуў кулаком у стол, што аж талеркі і ложкі забрашчалі. На нізкім, густа пакрытым моршчынамі лобі старога гаспадара аж набрынялі, як сіневатые шнуркі, жылы; вочы яго загарэліся, шчокі заліліся кроўю. З усяго відаць было, што ў гневі ён можэ быць страшны.

— А, пракляты сабака! Я табе пакажу, як маю крывавую працу марнаваць!…

Крык гэты быў ўсё роўна, што рык льва, а нарэканне Сьцёпкі прыпамінала мармытанне маладога мядзьведзя. Хаця і узбагацеўшые, бацька і сын працавалі і далей уласнымі сваімі рукамі: самы гаралі, сеялі, касілі; дзеля гэтаго і баранілі яны ўсё, што дабылі сваёй крывавай працаю, як воўк бароніць цяжкай здабычы. Раптам стары Карэйба крычаць перастаў і слабымі вачамі, прыкрываючы іх далоняй, угледаўся ў пойманаго.

Што гэта? спытаў, — Ґэдалі, ці што? Ці ты Ґэдалі, з Воўпы? Ну, гавары! Ці анямеў?

Запытаны паварушыў неколькі разоў губамі, памаўчаў і, хілючыся нізка, выбалбатаў:

— Ґэдалі, вельможны пане! Я… Ґэдалі з Воўпы… той самы, да катораго вельможны пан калісьці заежджаў па соль ды па жалеза… той самы, каторы меў тую брычку ды пару тых добрых канёў… што пан ведае… ой!…

Пазбыўся трохі страху і галавой паківаў з палітаваннем. Карэйба мусіць добра ўжо яго прыпомніў, бо сеў ізноў на лаві і, хаця гнеўны яшчэ, але ужо не так, прагаварыў:

— Добра выкераваўся… на злодзея, што ходзіць па чужых полях і крадзе…

— Жыд касьцістай рукой ўдэрыўся ў грудзі:

— Вельможны пане! я не краў… каб мяне нешчасьце спаткала, калі я краў! каб заўтрашняго дня не дачэкаў!…

— А штож рабіў? — трымаючы талерку у адной руцэ, а другую шчаміўшы ўкулак, падскочыў да яго Сьцёпка. — А штож гэта рабіў, недавярку, калі цябе пры гаросі злавіў? га? — Ну, пшэпрашам! нехай вельможны паніч не гневаецца… я таго гароху не краў…

— Што ты рабіў? — з падымаючымся ізноў гневам крыкнуў Карэйба.

Томкевіч, каторы на жыда паглядаў вельмі коса зажартаваў:

Ён мусіць ўзіраўся, ці ў тым гаросі часам не растуць рублі…

Жыд ціха выгаварыў:

Я яго еў… гэта праўда…

Карэйба крыкнуў зноў:

А штож ты сабе думаеш, што я гарох сею дзеля таго, каб кожны валачай абжыраўся ім? Пачэкай… не дарую… мусіш заплаціць, а калі не, дык да міравога завалаку…

Жыд зноў скурчыўся нізка:

— Ой! — застагнаў, — каб вельможнаму пану сто гадоў жыцьця і здароўя было, калі вельможны пан Ґэдалю даруе… Я да Шумнай ішоў на начлег і гэты гарох спаткаў… Ён пры дарозі расьце! А чаму ён каля самай дарогі расце? Ай! многа там я яго з’еў?! крышэчку…

Томкевіч, каторы, як відаць, спрытам сваім хацеў паказаць любай дзеўчыні, што ён умее, зірнуў салодзенька на Ядвіню і з грубым сьмехам запытаў:

— Так гэта вам, жыдзе, — слова гонороваго чалавека, — ваша вера многа красьці не пазваляе, алеж крышэчку то можна? што?

Жыд дзіўна неяк глянуў на гаварыўшаго і з моцна сціснутымі губамі маўчаў з мінуту. Пасьля, гляджучы ў зямлю, адказаў:

— На што тут вера? Яна нікому красьці не пазваляець.

І яшчэ цішэй дакончыў:

— Я быў галодны…..

— Калі ты быў галодны, то трэба было папрасіць, а не браць без дазвалення… пачаў Карэйба.

Але Томкевіч, перакручываючы мову сваю на жыдоўскую, перапыніў яго:

— А калі той гарох быў трэфны, то што цяпер будзе?

Жоўтые губы Ґэдаля скрывіліся неспакойна; мусіць Томкевіч зачапіў балячку сумення яго. Ўзіраючыся ў зямлю, апусьціў зморшчэны пад сівеючымі валасамі лоб і глыбока задумаўся. Раптам выпраставаўся на столькі, на сколькі пазволіў гнуўшы плечы яго пакунак, развёў рукамі так, як бы пастанавіўшы ісьці на ўсё, твар падняў да гары і першы раз, як прышоў сюды, крыху мацнейшым голасом прагаварыў:

— Ай, ай! Каб навэт сам рабін каля таго гароху хадзіў, то і той з’еў бы крыху… такі гарох!

У словах яго было столькі жару, катораго жывот галодны набраўся для пекнаго гароху, што ніхто з быўшых у хаці не падумаў сьмеяцца. Напроціў, стары Карэйба і яго два сыны чутачку спахмурнелі. Адзін толькі Томкевіч, відаць, меў ахвоту ізноў вылезці с сваім жартам, алеж стрымаўся і ён, бо убачыў, што каханая яго зсунулася з лаўкі і, стаўшы каля коміна, цікава і з павагою ўзіралася на жыда сваімі вялікімі сівымі вачыма.

— Вось як! — адазваўся сам гаспадар. Значыць, ты так збяднеў, Ґэдальку! Я то ўжо, мусіць, гадоў з дзесяць, як ня відзеў цябе; але калісь бываў часта ў Волпе і помніў, што табе жылося добра…

— Збяднеў, поночку, збяднеў…

Томкевіч стрымацца ўжо ня мог:

— А каб так сьляпы голаго абакраў, — гукнуў, — як гэта праўда, што ён бедны! Каторы з іх бедны?! Ўсе яны п’яўкі, кроўю людзкаю напоеные… слова гонороваго чалавека!

Ґэдалі паволі звярнуў твар да гаварыўшаго, глянуў на яго ня гнеўным, а неякім задуманым поглядом, кій выпусьціў і, падняўшы да грудзей рукі, расхіліў свой парваны халат. Пад лахманамі віднелася сарочка так падзёртая, што праз яе вялізные дзіры свецілася пачарнеўшае, худое цела. Кароткі, ахрыплы кашэль схапіў яго пры гэтым за грудзі. Праз падзёртые рукавы халата відаць было голые плечы.

— Нехлюйства! — буркнуў Томкевіч і плюнуў голасно на сярэдзіну хаты.

Стаяўшая каля прыпечку Карэйбіха адвярнулася, шэпчучы: „Матка Боска!“… Карэйба сваімі грубымі пальцамі забарабаніў па сталу, а Янук неспадзевана для ўсіх загаварыў сваім тонкім дзідзячым голасом:

— Чаму пан не здыме сваей торбы с плеч? Скінь пан яе з сябе, будзь ласкаў!

Томкевіч прыснуў ад сьмеху:

— Пан! Ну і пан! Ха, ха, ха, ха! слова гонороваго чала века, як жыў, не давялося мне яшчэ чуць, каб гэтакіх лапсардакоў называлі панамі. Відаць, што пан Ян вельмі дэлікатны зрабіўся ў горадзі.

Хлапец зачырванеўся, як вішня, і, з гордасьц’ю шаснацацілетняго гімназісты падымаючы голаву, адцяў:

— Пан Томкевіч мо шмат аб чым ешчэ ніколі і ня чуў; але мы то ўжо ведаем даўно, што чалавек з навукаю павінен быць дэлікатным для кожнаго.

— Ціха, Янук! Ціха! — буркауў на свайго любімчыка стары Карэйба. Але зараз ласкава дадаў:

— Ну, Ґэдалі, здымі ўжо, ці што, гэты мех і выпрастуйся, калі паніч так хочэ.

Відаць было, што Ґэдалі вельмі рады з гэтаго; ён зараз пачаў здымаць праз плечы і голаву грубые шнуры пакунку, алеж яму неяк не удавалося: рукі дрыжалі, ды закашляў моцна.

Ядвіся! памажы яму! — закамандаваў Янук.

Дзеўчына, стаяўшая бліжэй усіх да жыда, скочыла і, як бач, перакінула сваімі не надта каб малымі ручкамі пук грубых шнуроў праз яго голаву. — Томкевіч ізноў не вытрываў:

— Езус, Марыя! — крыкнуў, — яшчэ чаго не ставала, каб панна Ядвіга ручкі свае каля ляпсэрдакоў жыдоўскіх запэцкала! Што залішне, таго ўжо, слова гонороваго чалавека, і сьвіні не ядуць!

Алеж Ядвіся, паслушная толькі камандзі свайго брата-гімназісты, для іншых мела востры, кусьлівы язык.

— Нехай пан Томкевіч будзець спакойны; што пану да маіх рук! Як запэцкаю, то і памыю, а вады ўжо у пана прасіць ня буду.

— А што там маеце ў гэтай торбі? можэ жабруеце? — шырока адкрываючы губы цягучым голасом запыталася маці сям’і.

Ґэдалі пакруціў галавой.

— Я не жабрак.

— А штож там ёсьць ў торбі?

— Я крамнік, я хаджу па дварох ды ваколіцах шляхты, ну дый па хатах мужыцкіх хаджу і прадаю тавар.

— Аднак жэж — ў задумцы пачаў Карэйба, як ты мог так збяднець? Я помню, твая жонка мела ў Волпі краму з соляй, жалезам і ўсялякай драбязой, а ты меў хату ўласную, дый хурманаваў. Помню, ох, помню я тые часы, калі яшчэ ў ляпцях, пане дабрадзею, прыежджаў да Волпы і да вас заходзіў. У тваей жонкі купляў, што было трэба. Растаропная і прыгожая жыдоўка была твая Мэрка… А брычкай тваей дык раз езьдзіў да стрэчнаго брата, аж за Слонімам. Штож гэта с табой зрабілася?

Ґэдалі, апёршыся аб комін, стаяў цяпер проста, пэўны ў тым, што ужо тутака яму нічога кепскаго ня зробяць. На запытанне Карэйбы ён адказаў:

— Што? Вось што… Бог дапусьціў… Хата мая ў Волпі згарэла.

— А шкода, шкода! — з жалем прагаварыў Карэйба.

— То і добра! крыкнуў Томкевіч. — Еў воўк, і воўка з’елі! Ці гэта яны мала будынкоў людзкіх падпалілі? У Крэўні гэтай вясны спалілі пограб з водкай, а ў Паўлоўцы — карчму.

Ціха і злёгка парушыў Ґэдалі плечамі і сказаў:

— Я не падпаліваў.

— А, бо ня мог; а каб мог, то і ты падпаліўбы.

— Не падпаліўбы — ўмешаўся Карэйба. — Я яго даўней добра знаў, чалавек быў спакойны. А Мэрка твая як маецца? Ці і яна ўжо ў Волпі крамы не трымаець?

— Памерла.

— Глядзеце! памерла! шырока зноў адкрыла губы Карэйбіха, — а-а-а! яшчэ не старая была баба! А с чагож яна памерла?

Жыд спусьціў вочы.

— Бог дапусціў… ня тут спамінаючы, с кепскай хваробы.

— Значыць, с халеры — сказаў Карэйба.

А аконом, быстра варушачы стырчачымі вусамі, жыва жвярнуўся да жыда:

— Ну, жыдзе! — загутарыў, — як заўтра будзеш ісьці цераз Шумную, то, слова гонороваго чалавека, дам табе гарнец сьвежаго гароху, толькі скажы як завецца тая хвароба, с каторай памерла, твая жонка! ха, ха, ха, ха!

Ґэдалі неспакойна перакрывіň рот.

— Ну, ня тут спамінаючы, гэта кепская хвароба…

— Але ты мне гавары, як яна завецца.

— Як яна завецца? А на што гэта гаварыць, як яна завецца!

— Ні за што, падла, не скажэ! Каб яго парэзаць на кавалкі, — і то не! — загудзеў са сьмехам Томкевіч.

— Такі ўжо у іх дурны забабон, паўтарыў Сьцёпка.

Янук, зачырванеўшыся, як бы каго вучачы, выгаварыў:

— Гэта не па людзку прымушаць каго-колечы да таго, што яму прыкрасьць робіць.

Відаць, што пачынаў браць справу жыда да сэрца; пры гэтым хацеў даведацца, што сталося з коньмі, каторых калісьці гэты жыд меў.

— А коні? — спытаў.

— Адзін здох, а другі аслеп, і мусіў прадаць яго за 15 рублёў.

— Але ты дзяцей такі многа меў, пачаў Карэйба; — помню, як быў у вас, то іх пяцеро круцілася каля тваей Мэры.

— Семеро — паправю Ґэдалі.

— А Езус! — крыкнула Карэйбіха, семеро выкарміць ды выгадаваць, ці то жарты?!

І, апёршы касьцісту шчоку на загрубелай далоні, жаласьліва ківала галавою. Яна добра ведала, што значыць карміць і мець дзеці, навэт добра маючыся, а што гаварыць, калі гэта здарыцца ў беднасьці. І ў голасе яе чуваць было спагаданне бацькоўскім болесьцям і трудам, калі яна, гледзячы міласэрна на жыда, спытала:

— А ў якім веку?

Паволі, трохі з горкім, трохі з радосным усьмехам расказаў, што адно толькі з яго дзяцей было ўжо сусім дарослае: гэта дачка, каторая пасьля сьмерці маткі даглядала і гадавала меншых. З тых меншых адзін сын вучыўся на шэўца, другі хадзіў на навуку да тальмуд-торы — такой, значыць, школкі жыдоўскай для бедных дзяцей; — трэці сын нічога не вучыўся, бо розуму яму Бог не даў, а чацьвёрты, Хаімка, быў вельмі разумны, толькі яшчэ сусім маленькі. Дзьве дачкі малодшые надта хацелі пайсці на службу якую, алеж німа як, бо і не навучыліся нічога, і сілы у іх нехват.

Дзеля таго сядзяць сабе у хаці і панчохі на продаж робяць. Адна, Малка, мае 15 гадоў і вельмі пекная, але такая белая, як папер, і ніколі нічога не гаворыць. — Чаму яна ўсё маўчыць? Чы ён ведае! Можэ з нуды, ці з беды, бо ёй трэба былоб болей есьці ды павесяліцца; а гэтаго німашака! Усе восем жывуць у адной кануры і маюць на тыдзень тры рублі, каторые ён мусіць зарабіць. Пасьля пажару цэлаго багацтва у яго асталося 80 рублёў; за гэтые грошы ён накупіў тавароў і цяпер што тыдзень варочаецца да дзяцей на шабас і прыносіць ім тры рублі… ну, калі Бог дасьць, часам болей, рублёў чатыры, або пяць, гэта рэдка калі бывае… найчасьцей па тры, і тагды бяда; каб нязгорш пражыць, трэба былоб ім восем рублёў на тыдзень! Ах! ах! каб ён меў восем рублёў ну тыдзень, якоеж гэта былоб шчасьце для яго самога і для яго дзяцей!

Гаварыўбы даўжэй, але пачаў кашляць. Перайшоўшы паволі на пальчыках часьць хаты, плюнуў у кут і вярнуўся на сваё месцо. Усе маўчалі. Здавалося, што дух літосьці пераляцеў праз гэтую хату і мягкім сваім крылом правёў па ўсіх гэтых грубых тварах.

Карэйба барабаніў пальцамі па стале і думаў… Аб чым? Можэ аб сваёй беднай моладасьці, калі ў лапцях заходзіў да хаты Ґэдаля і весяло гаманіў з яго жонкай, Мэрай. Карэйбіха, падпёршысь далоняй, думала, можэ, аб адной з памёршых сваіх дочак, каторая за год перад сьмерц’ю, дык, як цяпер дачка Ґэдаля, зрабілася белай, нібы папер і маўчалівай, нібы здушэная птушка. Сьцопка сядзеў каля акна, бораду падпёр рукою, і, моршчачы свой белы лоб, думаў. Меў і ён добрую загвоздку: за год ідзі с хаты, да войска!

Дзеля таго, прыслухваючысь да гора чужога, змаркатнеў і ён. Ядвіся, каторая яшчэ аб горы нічога ня ведала, прысела на зямлі ды, адкінуўшы назад свае залатые воласы, з паднятаю тварай уставілась ў жыда сваімі здзіўленымі сівымі вачамі. Адзін Томкевіч, відаць, кіслы чагось, нявыцерпеў ізноў:

— А ліхаж табе, жыдзе, казала столькі дзяцей напладзіць!

Ґэдалі адказаў:

— Ведама, у самых бедных заўсягды дзяцей найболей.

Але задзынкацеў ізноў дзіцячы сьмелы голас Янука:

— Нехай пан сядзець, пане Ґэдалю, прашу пана сесьці.

Ґэдалі пакланіўся, а Карэйба пачаў ў задумцы:

— Але, от, якіе на сьвеці бываюць здарэння! Чалавек спакойны, шчыра працуючы, прапаў, а гэты шэльма, Мэндэль з Шумнай, круцель, што няхай Бог бароніць, а глянь — багацеець, аж страх бярэ! Чуў, ўжо Шумную здымае у арэнду.

Пры гэтым вочы яго бліснулі трохі злосьцяй і пакасіліся на аканома. Хадзілі пагалоскі, што Томкевіч у змові з багатым Мэндлем без літосьці абіраў гаспадара Шумнай. Няўсмак было гэта аканому, Карэйба жэ паўтарыў зноў: — Га? чаму гэта так? Гэты нічога злога не зрабіў — дый ў бядзе, а той гіцэль багачом..! Вось як на сьвеці — лепшаму горш, горшаму лепш.

Ґэдалі зрабіў неколькі шагоў у пярод і пачаў нясьмела:

— Выбачайце, вельможные паны, у нас на гэтае ёсьць прыказка.

Ядвіся заварушылася; надта ўжо любіла яна казкі ды прыказкі. Жыд выпраставаўся і пачаў баяць:

— У нас так стаіць напісана: калі Бог хацеў даць гэтаму сьвету біблію, то сказаў, каб зышліся да Яго ўсе горы. Горы, ведама, паслухалі Бога; вялікіе пасталі на перадзі, давольные з таго, што яны вялікіе, і ждалі, каторай з іх Бог дасьць біблію. Бог паўзіраўся, паўзіраўся, ды клікнуў да сябе найменшую гару, такую малую, што яна была саўсім схаваўшыся за вялікімі і думала сабе, што яе Бог нават і не убачыць. Але Бог такі клікнуў яе і сказаў: „Даю табе біблію, бо ты хаця і не вялікая, але ў вачог маіх болей варта ад тых вялікіх. А чаму ты болей варта? Дзеля таго, што яны гардзяцца, а ты не, і яшчэ таму, што з іх шмат каменёў паспадала на людзей, а з цябе ніводнаго“. І даў Бог біблію найменшай гарэ. Дык адзін наш вялікі рабін, зваўся ён Бэн-Егуда, вытлумачыў, што прыказка гэта паказваець, як маленькі чалавечак можэць болей вартаваці ад вялікаго, калі ён без гардасьці ды нікому злога ня робіць, а той дык гардлівы і шмат чаго недобраго людцом нарабіў.

Стукнуўшы далоняю па стале, стары Карэйба бліснуў вачамі і крыкнуў:

— Праўда! Вось, прымерам, пане Томкевіч, калі мне пан Паліцкі душыў судамі, хочучы несправедліва адабраці ад мяне зямельку, згрызся я тагды, што мала не захварэў. А ўсёж часта думаў сабе: хаця ён і вялікі пан, а я толькі шляхціц лапцёвы, ўсёж такі лепшы ад яго, бо ён крыўдзіцель дый гардлівы, а я нікому яшчэ вады не замуціў… морам крыві ды свайго поту дабіўся таго, што маю; і не раз прыходзілося, пане, і памагчы каму…

— Прашу выбачыць пана, адазваўся Ґэдалі, тое, што пан цяпер сказаў — то ёсьць такіе ягады, што растуць на калючым кусьце… толькі я ня ведаю, як той куст завецца, што так колець… Як бы пытаючы, павёў вокам па ўсех тварах.

— Можэ шыпшына? — падсказала Ядвіся.

— Ага, паненка добра ведае… шыпшына! шыпшына! У нас і аб гэтым ёсьць ладная прыказка.

Дзеўчынка пляснула далонямі. Ґэдалі прыгасшым сваім поглядам паўзіраўся на яе, і усьмехаючыся, пачаў: — Ай! якая паненка вясёлая! вельмі добра бачыць, калі хто такі вясёлы. Ох! каб гэта мая Малка была такая вясёлая! Яна равесьніца паненцы; росту такога, толькі белая, як папер, ніколі нічога не гаворыць. Калі паненка хочэ, то я і гэтую прыказку раскажу… У нас так стаіць напісана: Калі жыдкі былі ў мяволі бабілёнскай, жыў адзін вельмі вучоны і набожны чалавек, а зваўся Урыэль. І быў ён надта добры, і дзеля таго, што быў такі добры, ён ніякім парадкам ня мог быць ў няволі. Калі бачыў, што жыдоў надта ужо крыўдзілі, то так плакаў, што, здавалося, з вялікімі болямі цэлае сэрцэ вылівалося праз вочы. І ішоў ён да тых, што церпелі ад несправедлівасьці чужой, і памагаў, чым мог. Аднаму даваў крыху свайго розуму, другому — крыху грошэй, а трэцяго гладзіў па твары, бытцам маці дзіцё свае, калі яно хворае. Але лягчэй ад гэтаго не было яму, і такая горэч ды боль сьціснулі яго сэрцэ, што пачаў крычаць, каб Бог даў яму сьмерць. Ну, Бог сьмерці ня даў — а толькі паслаў яму сон. Прысьнілося яму, што ён з гэтым народом у няволі бабілёнскай, што адзін з народу прышоў да яго ды кажэць: Рэбэ Урыэль, дарадзь мне, як паступіць ў гэтай справі. І хацеў ён ўжо парадзіць — і ня мог, бо язык ў губе калом стаў. А другі чалавек прышоў і кажэць: Рэбэ Урыэль, навучы ты майго сына чытаць ў сьвятых кнігах. Хацеў ён вучыць, і ня мог — сам чытаць забыўся. Прышоў і трэці чалавек ды просіцца: Рэбэ Урыэль, дай мне што небудзь есьці. Хацеў ён даць, ды ня мог: цэлы яго маёнтак негдзе прапаў.

Рэбэ Урыэль крыкнуў страшэнна і разбудзіўся; пачуў, што ў галаве маець той самы розум, што меў перш, і што ўсё дабро ёсьць каля яго. Тагды упаў ён на твар перад Богам ды маліўся: „Ня шлі мне яшчэ, Божэчка, сьмерці, бо, хаця я надта нешчасны, але ўсёж шчасьліўшы ад іншых таму, што магу пацешыць тых, хто смутны“… — А адзін наш вялікі рабін, зваўся ён Бэн-Акіба, гаманіў, што прыказка гэта вучыць, каб, калі хто нешчасны і смуціцца з гэтаго, каб аглядзеўся каля сябе, а убачыць, што на тым кусьці шыпшыны, паміж катораго ён сядзіць, растуць і салодкіе ягады.

Глядзіце! — сказаў Карэйба — які ты, Ґдаль, разумны! Столькі прыказкоў умееш на памяць!… І нязгоршые нават гэтые твае казкі! далібог, нязгоршые, хаця і жыдоўскіе. Садзісяж, пагаворым цяпер аб тым гаросі!…

Пацешэны зробленай яму ласкай, алеж і настрашэны зноў успаміннанем аб гаросі, Ґэдалі усьмехаўся, вадзіў неспакойна вачыма і, кланяючыся, балбатаў, што нічога… не шкодзіць… ён сабе пастаіць… Алеж Ядвіся сарвалася з зямлі, схапіла зыдэль ды, стаулючы яго каля жыда, з усьмешкам на сваіх румяных вустах сказала:

— Седайце, прашу! Пэўне ўжо ногі ад стаяння забалелі! Што там, седайце лепей!

Словы „што там“ былі сказаны да руху, каторы зрабіў жыд, каб пацалаваць ручку, падаючую яму зыдэль.

— А седай жэ, хвароба! — крыкнуў прыказваючы Карэйба.

Жыд садрыгнуўся ад страху і, як бач, сеў. Знайшоўся цяпер блізка агню, і відаць было ўсім, як дрыжалі яго рукі і ногі, грудзі падымаліся ў частым оддыху, а вочы так запалі, што з пасярод жоўтай, дэлікатнай скуры лобу ды шчок мігацелі як дзьве чорные, гарачые іскры.

— Алеж і дрэнна выглядаеш! лепшых ад цябе ў труну кладуць, пачаў Карэйба. — Мусіць ты хворы, ці што?

— Хворы, вельможны пане, хворы!….

І расказаў, як пасьля пажару і жончынай сьмерці пачаў кашляць ды слабець; але за два апошніе годы яму ўсё робіцца горэй, ды горэй; вельмі цісьнець яго нешта ў грудзёх, і такі ўжо ён бязсільны, страх які! Каб ён ня быў хворы, могбы хадзіць хутчэй ды зарабляць баржджэй, можэ нават лепшы які інтэрэс прыдумаўбы сабе… Але гэта такая хвароба, што вельмі сілы адбіраець…

Малые, шустрые вочы Карэйбы завільгатнелі пад густымі брывямі. Цяпер добра ён прыпомніў тую шчасьлівую для Ґэдаля пару, краму яго жонкі і паездку ў яго будзе аж да Слоніма; прыпомню, — і ўзяў яго жаль. Сам быўшы калісь бедным, Карэйба знаў ўсе няўзгоды беднаты дый меў яшчэ да гэтаго мягкую душу ў сваім цьвёрдым целе.

— Сухоты, ці што? — прагаварыў у поўголаса. — Чамуж ты, ліха, ня лечышся?

— Я быў у доктара.

— А што табе сказаў доктар?

— Што? Ён сказаў, каб я што дзень еў мяса, піў шмат малака, мала хадзіў дый што тыдзень ставіў банкі.

І горкі сьмех праляцеў па яго твары,

І расказаў, як пасьля пажару і жончынай сьмерці пачаў кашляць ды слабець; але за два апошніе годы яму ўсё робіцца горэй, ды горэй; вельмі цісьнець яго нешта ў грудзёх, і такі ўжо ён бязсільны, страх які! Каб ён ня быў хворы, могбы хадзіць хутчэй ды зарабляць баржджэй, — можэ нават лепшы які інтэрэс прыдумаўбы сабе… Але гэта такая хвароба, што вельмі сілы адбіраець…

Малые, шустрые вочы Карэйбы завільгатнелі пад густымі брывямі. Цяпер добра ён прыпомню тую шчасьлівую для Ґэдаля пару, краму яго жонкі і паездку ў яго будзе аж да Слоніма; прыпомніў, — і ўзяў яго жаль. Сам быўшы калісь бедным, Карэйба знаў ўсе няўзгоды беднаты дый меў яшчэ да гэтаго мягкую душу ў сваім цьвёрдым целе.

— Сухоты, ці што? — прагаварыў ў поўголаса. — Чамуж ты, ліха, ня лечышся?

— Я быў у доктара.

— А што табе сказаў доктар?

— Што? Ён сказаў, каб я што дзень еў мяса, піў шмат малака, мала хадзіў дый што тыдзень ставіў банькі.

І горкі сьмех праляцеў па яго твары, і лоб зморшчыўся да самых сівых валасоў.

Есьці мясо і малако піць я не магу, бо гэта дорага… Хадзіць жэ мушу многа, бо ў гэтым мой цэлы заработак… Ну, у адным я паслухаў доктара… банькі стаўлю кожны тыдзень… Яны толькі залатоўку каштуюць, ну… залатоўку на тыдзень я магу адлічыць на лечэнне…

— Ах, Езус! — зьдзівілася Карэйбіха, — якжэж вы можэце хадзіць столькі, хварэючы?…

Жыд перастаў сьмеяцца і адказаў:

— Хаджу!

Тым часам Ядвіся, каторая выбегла на неколькі мінут ў сені, вярнулася з невялікім белым збанком і падскачыла да жыда.

— Можэ малака хочэце? спыталася, падаючы яму збанок.

Нават па вачох відаць было, што Ґэдалі галодны. Але, паглядзеўшы на збанок, наліты недаўна надоеным, яшчэ цёплым малаком, ён адказаў, круцячы галавою:

— Дзякуй паненцы; мне гэтаго ня можна.

— Што? трэфна? — засьмеяуся Томкевіч.

— Мне гэтаго ня можна.

— То можэ хлеба з маслам? — адазваўся Янук.

Ґэдалі нічога ўжо не сказаў, толькі зноў пакруціў галавой.

Вот, з’елі бы бульбы з соляю, а то аслабнеце саўсім, — запрасіла Карэйбіха, пазіраючы у, гаршчок, дзе было яшчэ крыху бульбы.

Ў клопоці ад ўсяго гэтаго Ґэдалі, пазіраючы ў сторану, сказаў:

— Дзякуй вельможным паном за ўсё. Ўжо я заўтра пад’ем у шынкара ў Шумнай.

— Ну, і жывіж з гэтымі людзьмі! — грубым басам загаласіў аканом, калі яны нават з хрысьціянскай рукі кавалка хлеба ня возьмуць, бытцам усё нашае для іх зараза. Але, слова гонороваго чалавека, сабачая іх вера! нехай іх чэрці возьмуць з іх трэфамі, ды галоднымі бахурамі разам!

— Праўды! — пацьвярдзіў Карэйба. — Прымерам, гэты: есьці ня маець чаго, лечыцца нет за што, а калі добры чалавек захочэць крыху яго пакарміць, то яму неякіе забабоны скарыстаць з гэтаго не пазволяць. Праз гэта чалавек, хаця і добрае мае сэрцэ, халаднеець да іх.

Ґэдалі слухаў, схіліў пакорна голаву і цяжка ўздыхнуў. А як падняў ён голаву ізноў, то на ёй відна была глубокая думка. Растаропносьць сьвецілася нават на яго твары. І крыху ахрыплым ціхім голасом ён пачаў:

— Гэта праўда, што вельможные паны гавораць. Ёсьць на сьвеце столькі нешчасьця, сколькі пяску ў вялікім моры. Адно нешчасьце ёсьць з бяды, другое — з хваробы, трэцяе — ад сваркі, а чацьвёртае з таго, што чалавек ня мае розуму. Але так заўсягды ня будзе на сьвеці. Прыдзець такі час, калі ўсенька будзе добра. Ад каго гэты час прыйдзе? У нас і аб гэтым ёсьць пекная прыказка.

Сеў проста, далоні палажыў на калені і крыху падняў твар. Відаць, надышла на яго добрая мінута. Можэ прыказка, каторую меў расказаць, была найлепшаю, можэ, цеплата агню ды людзкая дабрата сагрэлі яго цела і душу.

— У нас так стаіць напісана: Ў старым горадзі Ешурум на высокім крэсьлі сядзеў ў вялікай школі вялікі рабін Майсей Бэн-Маймон, а вакол яго сядзела сто, можэ тысяча, а можэ і дзесяць тысячоў вучнёў. Ён да іх гаварыў па-арабску, па-грэцку і іначэй; бо ён быў такі рабін, што ні да воднаго народу ня меў ненавісьці і гдзе толькі знаходзіў разумнаго чалавека, то прыхіляўся да яго, як бы то быў жыд. Калі ён перастаў гаварыць, падняўся з лаўкі найлепшы яго вучанік, каторы зваўся Бэн-Егуда, і сказаў: „Рэбэ, ў бібліі я не разумею аднае рэчы! Растлумач мне, каб я яе паняў“. „А чаго ты не разумееш?“ спытаўся Бэн-Маймон. Бэн-Егуда адказаў: „Я не разумею, хто былі тые анёлы, што прысьніліся нашаму прэдку Якубу, ўзыходзячы па драбінах да неба і зноў зварочваючыся на зямлю?“ Бэн-Маймон падумаў і пачаў гаварыць: „Гэтые анёлы, то вялікіе людзі, што становяцца добрымі, ды мудрымі, значыць, ідуць што раз выжэй ў гару. Ім трудна ісьці да гары, але яны ідуць; бо маюць такіе сілы і такіе вялікіе жадання, каб зайсьці туды, скуль можна набраць шмат дабраты. Нехай яны завуцца прарокамі, нехай вучонымі, ці міласернаго сэрца, ці проста вялікімі, але ўсе яны ёсьць анёлы, што узыходзяць да неба“. — Так сказаў Бэн-Маймон. Але Бэн-Егуда не заспакоіўся яшчэ і пытаўся далей: „А чаму гэта, рэбэ, яны йдуць раз ў гару, другі раз зыходзяць ў ніз. Калі яны так жадаюць быці ў небі, чамуж яны там не застаюцца, але зноў назад зыходзяць на зямлю?“ — Бэн-Маймон устрасянуў сваімі белымі валасамі, як лев, і адказаў: — „Каб яны заставалісь у небі і не варочалісь на зямлю, дык тагды не быліб яны анёламі! Ў гары набіраюць яны многа дабраты і розуму і зварочваюцца на дол, каб разсеваці тые багацтва па зямлі. І гдзе яны засеюць зямлю, там родзіцца лепшае збожэ, німа сварак, але шырыцца спакой, і людцы менш плачуць, болей цешацца. Вось дзеля чаго яны зварочваюцца на зямлю, хаця ім гэта трудна прыходзіцца, і дзеля таго, Бэн-Егуда, яны анёлы“. — Бэн-Маймон перастаў гаварыць, а Бэн-Егуда і ўсе, што былі там, цешыліся і дзякавалі яму за тое, што даў ім такое пекнае абецанне. Бэн-Маймон спытаўся: — „Якоеж даў я вам абецанне?“ — А Бэн-Егуда атказаў: „Гэтые анёлы, рэбэ, зробяць некалі, што на сьвеці ня будзець ўжо ні голаду, ні сваркі, ні дурных, ні такіх, што плачуць, што ў сэрцы сваім крычаць, што ім вельмі кепска!“ Але, мусіць ня толькі Бэн-Егуда з Ешурум, а і далёкі патомак яго, Ґэдалі з Волпы, вельмі цешыўся абецаннем Раббі-Маймона. Вялікая перамена зрабілася ў ім. Ногі ў пакрыўленых і запыленых ботах моцна апёр на падлодзы, падняў плечы, з каторых звешвалісь падзёртые рукавы. Твар падняў да столі, і яго сівая барада аттапырылася, бытцам серабрыстае скрыдло. Блыск агню падаў яму на лоб, асьвечваючы на ім моршчыны, але з блішчастых вачэй так і біло вялікае задаваленне.

Разам адкрытую тонкую шыю Ґэдаля абвіла сільная маладая рука, а румяные губы, схіліўшыся над збарожджэным моршчынамі лобам, выціснулі на ім моцны пацалунак. Зрабіў гэта Янук, каторы, ўстаўшы ад стала і падходзячы паволі да коміну, з вялікім уважэннем прыслухваўся да апаведаннёў жыда, і цяпер, астанавіўшысь перад ім, раптам кінуўся да яго, абняў яго за шыю і пацалаваў ў лёб. Патым адышоў і, апёршысь плечмі на рог коміна, стаяў з пахіленай галавою, чырвоны, як бы засаромаўшысь. Нешта ў хлапцу загаварыла: ці вялікае злітаванне над бедным чалавекам, што з такой верай гаварыў аб збаўцах сьвету? ці шчырае каханне людзей-анёлоў? ці неякая надзея, што можэ ён сам калі-небудзь будзець такім анёлам?…

Цераз дзьверы да сяней паказалася галава кабеты ў чырвонай хустцы на рудых валасах і шапнула штосьці Ядвісі, каторая, убачыўшы яе, весяло падскочыла да дзьвярэй.

— Татка! дзеўчата і хлопцы хочуць пабачыць тавары крамніка! Ці можна?

— Можэб і можна было, але ты, мусіць, вельмі ня хочэш гэтаго? — зажартаваў стары Карэйба.

Ядвіся апусьціла рукі і, як бы просячы, ўзіралася на бацьку. Вельмі ўжож ёй хацелася паглядзець тавароў крамніка.

— Ці мушчынскіе камзэлькі ёсьць? — спытаў Сьцёпка, ўстаючы ад акна.

— Раскрывай, жыдзе, свой пакунак, калі панна Ядвіґа так хочэць! — гукнуў Томкевіч.

О! аб гэтым ня трэба было яго і пра. Скоры бытцам яму с палову гадоў ды гора паменшала, пружысты, бытцам ніколі не хварэў, сарваўся з зэдля і, прысеўшы на зямлі, стаў разблутаваць вяроўкі пакунка; рукі яго з радасьці дрыжалі. Якое шчасьце! Прывялі яго сюды, нібы злодзея, думаú, што выштурхаюць, злаюць, можэ нават на суд пададуць, аж тутака ня толькі што, пакрычаўшы крыху, пазволілі пасядзець і пагаварыць, але яшчэ кажуць і тавары паказаць… Можэ, удасцца прадаць і зарабіць… Сягоння серада; пасьля заўтра трэба зварочвацца да дзяцей… а тут яшчэ да трох тыднёвых бракуе рубля. Зарабіць! зарабіць! на хлеб і банкі для сябе; на хлеб, бульбу і сякіе-такіе лахманы для дзяцей! Містык[1], цешачы сябе тым раем, што прыдзе на зямлю, няведамы песьняр з памяц’ю, поўнай старых апаведаннёў, сухотнік, цягаючы па сьвеці свой голад ды лахманы — ўсё гэта, як бачыш, ў ім згінула, а на іх месца з’явіўся вёсковы крамнік, услужны, быстры з неспакойнымі і радоснымі вачыма, з гутарлівым за зубамі языком.

Мужчынскіе камзэлькі? якжэ, маю! чамуж іх ня мець? Паненцы можэ трэба стужкі блакітные? а панічу шпонкі да рукавоў? Маю голькі, шпількі, гузікі, розные хусткі, надта пекные паркалі, залатые персьцёнкі, напарсткі, ніці, тасемкі…

Нават дрыжанне ног і хрып ў грудзях як бы зніклі.

— Гэй! Ґэдалька! — нібы жартуючы, нібы напраўду, закрычаў Карэйба, — а штож будзець з тым гарохам, што ты ў мяне з’еў? га? можэ аб гэтым пагаворым?

— О! цяпер ўжо Ґэдалі не баяўся саўсім! Паволі і толькі цяжка сапучы, падышоў ён да стала, ды, кланяючысь прад гаспадаром, з мілым усьмехам пачаў!

— Выбачайце, вельможны пане, у нас і на гэта прыказка ёсьць вось якая:

Цар Салямон меў вялікіе багацтва, а Ёзэ, пастух, — быў саўсім бедны. Аднаго разу гэты Ёзэ прыйшоў ў шабас да палацу цара, азірнуўся, ці хто не глядзіць, ды ўзяў са стала кавалак куґелю. Але адзін прыяцель цара убачыў гэта, як пастух ўзяў кавалак куґелю, ды прывёў яго да Салямона. А Салямон…

Тутака Карэйба, гледзячы на рухлівы твар жыда, аж за бокі схапіўся са сьмеху ды крыкнуў:

— Го, го!… Ґэдалька! гэтую прыказку, мусіць ты ўжо сам складаеш, я гэта з твае міны бачу… Гэтаго мусіць у вас німа напісанаго… Але ў тваёй галаве ёсьць гэтае: цар Салямон ня сек Ёзы за кавалак куґеля, але даў яму яшчэ мукі на страву? праўды? што? — Праўды, вельможны пане!

— Ну, то нехай я ўжо на сягоння буду царом Салямонам; нехай маё пяройдзець… дзеля старай знаёмосьці з табою. Нічога табе за гэты гарох не зраблю, а ў восень, калі буду мець здарэнне да Волпы, то прышлю для тваіх дзяцей з поўбочкі бульбы.

Жыд кінуўся да рукі гаспадара ды, цалуючы яе з вялікай радасьці, балбатаў:

— Каб вельможны пан быў такі шчасьлівы, як я пану жычу! каб пан сабе другі такі хвальварак купіў! каб пан, ну, сто яшчэ такіх пекных сыноў і дочак, як гэтые панічы і тая паненка, выхаваў…

Карэйбіха бухнула на цэлую хату сьмехам на апошняе жычэнне жыда.

— А бадай цябе, жыдзе! а бадай цябе! Ото пляце! Такі хворы, а язык яшчэ як той пытэль.

Прад прыпекам было шумна ды людна. Каб лепей бачыць тавары, далажылі на прыпечку дроў. Агонь гарэў вялікі, зіхацячы, і горачо зрабілося у хаці, як ў пеклі. Але ніхто на гэта не зважаў: ўсе, што там былі, прызвычаіліся да ўсяго. Двое маладых парабкоў ды дзьве маладые дзенькі увайшлі з старой гаспадыняй із раднёй гаспадара хаты злажылі адну зацекаўленую развесялеўшуюся грамаду.

Пасярэдзіні над гурбай хварбястай, блыскучай драбячы сядзеў на зямлі Ґэдалі, ажыўлены, клапатлівы, зварочваючысь на ўсе стораны, разкладаючы чырвоные паркалі ды хусты, або у двох пальцах пакручываючы мосенджные напарсткі, сталёвые гузікі, срэбные персьцёнкі. Ядвіся і Янук сядзелі так сама на зямлі, капошачыся у таварах, выбіраючы з шчабетаннем то адно, то другое. Карэйбіха і Сьцёпка стаялі за крамнікам, разпасьціраючы і аглядаючы мужчынскіе камізэлькі, бабскіе хусткі; парабкі ды дзеўкі выхілялі з прад агню свае шырокіе плечы ды чырвоные твары. Нават старая гаспадыня звешвала сваю скорчэную бяззубую, сьмяючуюся твар над галавой Ядвісі і Янука ды шапятлівым голасам казала падаць два локці паркалю — на хвартух.

Трэзор і той выпаў з кута, умешаўся меж людзей і, дзяўкаючы, хаця яго і адганялі, лез сваімі убалочэнымі лапамі на разложэные тавары.

Ноч была цёмная і толькі ў гары ясьнеючая нязлічэнымі гвездамі, як Ґэдалі з варот хвальварку зноў выходзіў на поле. На сустрэчу яму нёсся крык палявых сьвяршчоў. У прыдарожнай траве ў зелені палёў сьвірчалі яны такім вялікім хорам, так востра, крыкліве ды з такім пасьпехам — сказаўбы ім канешне трэба было высьпеваці сваю песьню ды каб прад поўночаю замоўкнуць. На дарозі пад шырока раскінуўшыміся вербамі было саўсім чорна; па палёх шырокіх шумеў ціха ды аднастайне. Ля стадолы, каторая зараз за варотамі цягнулася нізкім ценем, стаяла высокая нерухомая тополя. Жыд падышоў да яе, скінуў з плеч пакунак і, праз неякісь час шэпчучы, лічыў заработак сягонняшняго вечару. Прадаў такі ня мала — зарабю поў рубля ды быů надта рады. Толькі было яму холадно ды есьць хацеў. Нічога! Заўтра нагрэецца на сонцы і пад’есьць сабе у шынкара з Шумнай. Перастаў лічыць і глянуў на гвезды. Пад нерухомымі тополямі падняў рукі ў верх і адмаўляў вячорную малітву.

— Дзякуй Табе, Пане сьвету, што народ мой Ты выбраў з паміжы ўсіх народоў! Тутака ўстрасянуў яго кашэль; пад сарочкаю з вялікімі дзірамі па яго целі, высахшым ды сьцямнелым, праляцела дрож.

— Дзякуй Табе, Пане сьвету, што стварыў мяне так, як хацеў!

Крыху потым лежаў наўзніч, маючы пад галавой пакунак, раскінуўшы рукі па мокрай траве. Здалёк, з поля, чутны быў посьвіст Сьцёпкі, каторы ізноў пашоў пільнаваці бульбы ды гароху. У хмурнай цемнаце вярбовай прысады затупаталі капыты каня, на каторым Томкевіч ад’ежджаў да хаты, ды згінулі ў далечыне. У хвальварку ужо ўсе спалі. Далёка гдзесьці грала пастуховая дудка. Сьвяршчы перасталі сьпеваць.

Ґэдалі ня спаў. Думаў аб негаданым заробку, каторы быў неспадзеванай зоркай на яго цёмным небі. А можэ памеж вечным небам а бязсонымі яго вачмі гарачка сухотніка завесіла людзей-анёлоў, каторые то ўзыходзілі да гары, то зступалі ў дол, каб сеяці салодкасьць ды сьвет на зямлі, на каторай калісьці ня будзець ужо ані гора, ані сварбы, ані такіх, што плачуць і ў сэрцы сваім гаманяць, што ім надта дрэнна…