Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі/XVIII стагодзьдзе
| ← XVII стагодзьдзе | XVIII стагодзьдзе Літаратуразнаўчая праца Аўтар: Вацлаў Ластоўскі 1926 год |
Слоўнік помнікаў старакрыўскай (беларускай) пісьменнасьці → |
Прапануем да спампаваньня!
ХVІІІ стагодзьдзе.
„ЧАСОВНИКЪ“. — Напечатана бысть сія святая и богодухновенная книга, глаголемая Часовникъ, въ богоспасаемомъ градѣ Могилевѣ, году 7209, съ переводу многихъ книгъ: съ часовниковъ двохъ, въ осмуху, печатанныхъ въ великой Россіи 7124…“ ў 8-ку, 2+231+6 лістоў.
„КНИГА ЖИТІЙ СТЫХЪ въ славу с: животворящ Трцы Бга хвалимаго въ стых своих. на три мецы первыя, септемврїй, октоврїй и ноемврїй. Блсвенїем в Бгу превелеб: е: млсти гсдна оца Серафіона Полховскаго млст: бжїею правос: Епспа мстис: Оршан: могил: въ бгоспасаемым градѣ Могилевѣ. въ друкарни братства бгоявленїя гсдня. Старанїем и коштом Максима Вощанки изданная тѵпомъ. Въ лѣто отъ рождества Хва 1702 мсца Ноемврія 12 дня“.
На першым лісьце сьпіс твораў, якімі карыстаўся аўтор гэтай кнігі і на 657 лістох тэкст. Агаловак надрукаваны на табліцах (скрыжалях), якія падтрымліваюцца анеламі; уверсе, на небе сьв. Тройца, паміж асоб Тройцы раскрытая кніга с подпісам: „радуйтеся яко имена ваша напісаны суть на небесах“ па бакох почты сьвятых, унізе выабражаны „градъ Могилевъ“ і подпіс „Василій Вощанка“.
„ЧАСОСЛОВЪ сирѣчь послѣдованїе службы, по ряду часов нощных и дневныхъ в Бгоспасаемомъ градѣ Могилевѣ. въ друка: братства бгояв: гдня старанїем и коштом Максима Воща(н)ки. Тѵпом издася в лѣт от рож хва 1703“. 8-ка, 128 ненумараваных лістоў. Кругом агалоўку дрэварыт, які выабражае ўверсе Богамаці а ўнізе Іессея (?); на адвароце гэтага ліста Богародзіца с Хрыстом дзіцяцяй, подпіс „Ѳедоръ а“.
„ПСАЛТИРЪ БЛАЖЕННАГО ПРРОКА И ЦАРЯ ДАВЫДА. Съ пѣснми мойсеовыми и млтвами по коейжда каѳисмѣ. В бгоспасаемым град Могиловѣ. В друкарни браства бгоявлен Га Ба ншего Іс Ха Старанем Максима Вощанки. Рок 1703 тѵпом издася“. 8-ка 1+207 лістоў. У кнізе тры дрэварыты работы мясцовых рытаўнікоў. 1) на агалоўнай балоне сьв. Тройца і Богамаці, 2) на адвароце гэтай балоны — цар Давід і на адвароце 159 ліста — пераход жыдоў праз чырвонае море.
„ПСАЛТИРЬ“ друк. ў Магілеве, 1705 г., ў 8-ку, 10+238+8,+146+18 лістоў. (Ундольскій).
„ДОНОШЕНІЕ о случившемся бою въ Курляндіи въ шести миляхъ отъ нїтавы при мызѣ называемой муромѣ їюля въ 15 день, оу г(с)дина ѳелтмаршалка и кавалера Бориса Петровїча Шереметева с свейскимъ генераломъ Левенъгоуптомъ“. На адвароце агалоўнай карты: „напечатася въ Вилнѣ іюлія въ 24 день 1705 году“.
У гэтай лістоўцы падаецца вядомасьць аб няўдатнай бітве расійцаў са Швэдамі каля мызы Муромы.
РЭЛЯЦІЯ аб адбіцьці ад Пецярбурга швэдзкага генерала Мэйдэля і аб абароне Котліна. „Напечатася въ Вильнѣ іюлія въ 26 день 1705 году“. Фармат у ліст, дзьве балоны.
„ТРИУМФЪ польскѣй музы по отриманымъ над шведами и ихъ адгерентами под Калишемъ звитяжствѣ на столицы московскѣй оголошоной, а пресвѣтлѣйшему дзѣржавнѣйшему незвытяжоному монарсе Піотрови Алексіевичови з Божей ласки великому царови цалой вѣлькой малой и бялой Роуси самодержцы… подъ звытяжскѣ ноги зложоны“. 1706 г.
Друкаваны на польскай і „бѣларускай“ мовах, у ліст, 18 балон, запоўненых пахвальнымі вершамі Даніеля Гурчына.
Канчаецца вершам гэткага зьместу:
Jam creatura twoia y poddany
Laur ci przynoszę wierszem opisany
Cny Caru racz bydź (iakom ci žyczliwy) mnie miłościwy!…
„ПРИСЯГА яковую оучинили на генеральномъ съѣздѣ въ Новогродкѣ паны сенаторы и иншїи станы, Великого князьства Литовского на верность его царскому величеству. Декабря 2 дня 1707 г.“ У ліст, 4 балоны друку; ў нізе 4-й балоны: „Друковано въ Вильнѣ“. На першай тэкст прысягі, на другой і трэцяй балоне імёны прысягаўшых. Пекарскі (Наука и литература… б. 151) падае вядомы яму адзіны экэмпляр гэтай прысягі, друкаваны „на Москвѣ лѣта Господня 1707 декабря въ 24 день“ з агалоўкам зьмененай рэдакціі:
„Присяга какову оучинили на генералномъ сьѣздѣ, въ Новогородкѣ господа сенатори, и прочая чины, великого княжества литовского въ вѣрности своей къ его црскому величеству декабря въ 24 день 1707 году“.
Гэтак сама тэкст прысягі ў Пекарскага мае адменную рэдакцію. Судзячы па даце (22 дні пазьней падзеі) экзэмпляр, апісаны Пекарскім, зьяўляецца перадрукам для Масквы, а наш экзэмпляр зьяўляўся т. сказаць іставіком (Пераховываўся ў Чашніках у старасхове Валадковічаў, Лепэльскі павет).
У канцы 1706 году да цара Пятра дайшлі чуткі, што польскі кароль тайна заключыў угоду с Каролям ХІІ і адрокся польскай кароны ў карысьць Ляшчынскага:
„И по тѣмъ вѣдомостямъ государь для того пошелъ въ Польшу, дабы оставшуюся безъ главы Рѣчь Посполитую удержать при себѣ“.
28 сьнежня цар прыехаў у Жоўкву і прабыў там да 30 красавіка 1707 г.; выехаў з Літвы не раней сьнежня месяца тагож 1707 году.
„ПСАЛТИРЬ“, друк. ў Магілеве, 1710 г., ў 4-ку; надрукаваны стараверамі са старага маскоўскага выданьня.
„ЧАСОВНИКЪ“, друк. ў Магілеве, 1713 г., ў ліст. 307 лістоў.
„Сія Бгодхновенная книга часовникъ, съ переводу печатаннаго в црствующемъ градѣ москвѣ. въ лѣто 7154 мца іюля въ 25 день. в немъ же обрѣтается на всякъ днь моленіе в чсть и славу и похвалу оцу и сну и стому дху, в трцѣ единому Бгу и пречтнѣй Бцѣ и агглу хранителю, и молебное поминовеніе за дшу оумершаго. и святцы с тропари и с кондаки и м-ца и н-ца. Пасхалія зрячая, и лунное теченіе и вся протчая обрѣтающаясь: типомъ изданъ въ тѵпографіи бгоспасаемаго града Могилева. при цркви братской бгоявленія гдня. въ лѣто от мїрозданія 7221“.
„ВОПРОСЫ ЕЛЛИНОРОССІЙСКІИ отвѣтами св. отецъ отъ книгъ церковныхъ избранными раздрѣшенными тщанїемъ единаго правовѣрнаго презвитера лѣта господня 1715“. Ў 12-ку, 221 бал., друкавана ў Супрасьлі. Сопіков называе аўторам гэтай кнігі езуіта Шапеля, але Вішнеўскі („Hist. L. P.“, т. VIII, бб. 278–279) піша, што дамініканін Клім Ходыкевіч выдаў „Quaestiones graeco ruthenicae studio alicujus orthodoxi presbyteri L, tłumaczone na język polski i słowiański w roku 1715–16“.
„ТРЕБНИКЪ“, друк. ў Вільні, 1693 г. (Аб ім упамінаецца ў кнізе: „Вопросы еллино-россійскіе“, выд. ў Супрасьлю, ў 1715 г., бал. 26 і 27).
„КРАТКОЕ ПОУЧЕНІЕ О СЕДМИ САКРАМЕНТАХЪ или тайнахъ црковныхъ съ приложенїемъ нужднѣйшихъ вещей Іереемъ вѣдати благопотребныхъ“. Друк. ў Чарнегаве, 1716 г., ў 4-ку, 1+33 лісты.
Перапраўлены перадрук Дыдаскаліи Сыльвэстра Косава, першы раз друкаваны ў Кутэйне 1637 г.
„АПОЛОГІЯ ВО УТОЛЕНІЕ ПЕЧАЛИ, человѣка сущаго въ бѣдѣ, въ гоненіи и озлобленіи, вкратцѣ сложеная“. Магілеў 1716 г, ў 4-ку, 20 лістоў. Твор сьв. Дзімітра Ростаўскага мітрапаліта. У канцы кнігі памешчана: „Христїанинъ пришлец земныи“.
„СОБРАНІЕ ПРИПАДКОВЪ КРАТКОЕ, и духовнымъ особамъ потребное, имѣющее въ себѣ науку о сакраментахъ, о десяти Божіихъ приказаняхъ, о приказаняхъ церковныхъ и о науцѣ Христіянской, съ выкладомь молитвы Отче нашъ, и Богородице Дѣво, також де и науку, како подобаетъ наставляти малыхъ или невѣжовъ въ вѣрѣ Православной“. Друк. ў Супрасьлі, 1722 г., ў 4-ку, 6+152+1 л.
На адвароце агалоўнага ліста чытаем:
„Леонъ Кишка, божіею и св. апостольского ѳрону милостію архіепископъ, митрополита кіевскій, галицкій и всея Россіи, кіевопечерскій и супрасльскій архимандрита. Понеже св. соборъ замойскій единому токмо общежительному монастыреви супрасльскому повелѣ и изволи изданіе типомъ Катехисмовъ, Падежей совѣсти и Дѣяній собора замойского сего ради да никто же въ свойственной си типографіи дерзнетъ нинешнея сея книги Падежей совѣсти, Катехизму и Лексикону типомъ изобразити подъ виною клятвы и утратою сицевыхъ книгъ възбраняемъ и завѣщаемъ. Писанъ въ Супраслю дня 2, месеца генваря 1722 г. Леонъ Митрополита рукою властною“.
Не глядзя на такую засьцярогу „Собраніе припадковъ“ было перадрукавана ў 1732 годзе ў Унеўскім манастыры за апробатай „Аѳанасія Шептицкого“ архібіскупа Кіяўскага і „всея Россіи“.
„ЛЕКСИКОНЪ, сирѣчь словесникъ Славенскій, имѣющъ въ себѣ словеса первѣе Славенскія азбучныя, по семъ же Польскія. Благопотребный къ выразумѣнію словесъ словенскихъ, обрѣтающихся въ книгахъ церковныхъ“. Друкаваны ў Супрасьлі; 4-ка, 32+1 ліст.
С прадмовы відаць, што з сьвятароў уніяцкіх ледзь соты разумеў славянскую мову, што і было прычынай надрукаваньня гэтага славяна-польскага Лексыкону.
„КАЛЕНДАРЪ АБО МѢСЯЦЕСЛОВЪ ХРЕСТІЯНСКЇИ“. Друк. ў Супрасьлі, 1726 г., ў 4-ку. Пад агалоўкам верш, з якога відаць, што календар перакладзены с польскага:
Мы с польского на русскій перелицовали,
Вписавши безпремѣнно, што тамъ начитали.
Правда або неправда, мало ли, ли довольно,
Як с примусу читали, а не самовольно…
Же преемне подаемъ, а не сами змышляем,
Што намъ есть показано, тое вам являемъ.
І далей:
Здоровых и счастливыхъ аспектовъ глядете,
А нам за труд и за кошт гроши положетѣ.
Хто платить, и злый траф у добрый премѣняеть,
А и ворожбитъ з голой руки не вгадаеть.
У Пекарскага („Наука и литература“… б. 473–474) паказаны календар выданьня Кіява-Пячэрскай Лаўры 1720 г. з гэтым самым (з малымі зьменамі) вершам.
„ЛЕІТОѴРГІКОN СИ ЕСТЬ СЛУЖЕБНИКЪ… Въ мон. Супрасльскомъ чина св. Вас. Вел. въ лѣто 1727“. Гэта ёсьць першае выданьне уніяцкага Служэбніка ў супрасльскай друкарні; другое выданьне выйшла ў 1763 годзе. Фармат у ліст.
КАЛЕНДАР НА 1727 Г. Выданьне „Квѣнтїлѣана Василія з Корвѣновъ Квасовского“, ў 4-ку, 20 лістоў, друк. ў Кенігсбэрзе. У выданым ім у Чарнегаве календары на 1719 год Квасоўскі тытулаваў сябе: „в преславной академїи краковской, а потомъ празкой наук вызволеныхъ и философїи оучителя. Математики и Архитектури военной професора, школъ Бжого тѣла на казѣмѣрѣ сеніора, в Шкламѣру директора“. У выдаваных у Каралеўцы (Кенігсбэрзе) календарох ён называе сябе: „Наук вызволеныхъ философїи и математики оучитель, его кор. вел. прусского тайный секретарь и упривѣлгованый типографъ“.
„АКАѲИСТЫ“, друк. ў Магілеве, 1728 г., ў 8-ку, 2+226+23 лістоў. (Ундольскій).
ЗБОРНІК ІНТЭРМЭДЗІЙ ПЕРШАЙ ПАЛАВІНЫ ХVIII СТ. Рукапіс СПБ. Публ. бібл. (Разноязыч. Q. ХІV, № 30). Паводле апісаньня праф. Карскага „Бѣлоруссы“, т. ІІІ, бб. 222–227:
І. Colonus, Studiosus.
Інтэрмэдзія адкрываецца сцэнай школьнай рэкраціі на якую прыходзіць змучаны цяжкой дарогай селянін:
„Achcie mniež! ludziey, iak wady! ale tam rebiata žewžyki, vicher ich nosić, kruciatsa; heto kažuć, szto ich na pahulanku raz u hod puszczaiuć; tamže to tam ni ładu ni paradku; adzin druhoho pichić nosem na ziamlu, u czubki, na kałaczki iak zapaluć. Ach daroha, daroha praklataia, samyie piekieszki, utamiusia jak sabaka, paszanawauszy iasnoho Soniayka, krasnoho miesieczyka y was Panou; prysiadu trochu“.
Гледзячы на вучняў селянін прыпамінае, што ў яго дома ёсьць здольны хлопчык „Bautruk“, дзеля навукі якога ён не пашкадаваў-бы грошы. Да селяніна падбягае вучань і пытае:
Stud. A ty, mužyk, co tu masz za sprawę? Colon. Nie muzyk, maś Panie, ani dudar, paroiu u kułak zatrublu, kali dzietki u chacie zubami zwoniać. Stud. Ale co ty masz za sprawę? Colon. Niet, maś Panie, niepiśmienny czaławiek, prawowasca niumieju, a chaćby paswaryusia z susiedami, to taraz uradnik razsudzić sprawu pastronkam. Stud. Czy masz iakę potrzebę? Colon. Kudy, moy ty saławieyku patreby, ia y kuntusza nie maiu, dabro kab suitka była na chrybcie. Stud. Głupi chłop iak cielę. Colon. Było adno cielatko y toie zdochło. Stud. Dyszkuruie iak grochu się obiadszy. Colon. U mienie, paniczu, dzieciey iak bobu, a harochu y aśminki nietu. Stud. Darmo, iak widzę groch na ścianę rzucam. Colon. I ty, moś Panie, wielmi szumisz, haroch u harszczok nie na ścienu kiday. Stud. Chłop rozumu i za szeląg niema. Colon. Da taki u mienie barada iak les, a rozumu by nie było; a heto znaiesz, moy lebiedziu, szto kažuć: kalib na Pańskuiu mudrość nie mužyckaia chytrość, daunob mužyki pahybli.
Далей селянін выказуе пажаданьне вучыць свайго сына. Вучань за плату абяцае даць розуму сыну.
Colon. Kažuć, maś Panie, szto rozum da haławy idzieć: to heto ty waszeć mnie u ucho nakładzi, a ia Synku swaimu u doma usio wytrasu.
Пачынаецца сцэна перадачы веды, камізм якой павінен апірацца на народнай этымолёгізаціі незразумелых чужаземскіх слоў:
Stud. Słuchyže: Verbis caepi novi(s). Colon. Szto? szto? z uierby cepy nowyie?, nie moy hałubczyku, z uierby ladaszczo cepy; uczy czaho inszoho. Parusz y rozumu łacinskaho. Stud. Czy nie chcesz być Matematicus? Colon. Heto, heto matać na us; hawary bolsz. Stud. Dobrze, są tam duo cardines coeli Colon. Szto? szto? dzuie karbony cełyje, nie maiu, baczysz, nie adnoy cełey, wytraśli…
У гэтым жа стылю далей ідзе навучаньне лёгікі з яе Caligo spinosa, якую селянін зразумеў, як „kałom pa śpinie“. Вучэньне селяніну не падабаецца і абяцае заплаціць абяцаны „talar bity“, тым больш што ён цяпер стаў разумным, а паводле прыказкі „hłupi daieć a mudry biareć“. Гэткім чынам прастак селянін перахітрыў вучня.
II. Colonus et studiosus fugitivus
Выступае тут селянін і збегшы ад лекцій вучань.
Colon. Znowu ia na torh miachom, z kiścianiom hetym, kupić nie kupić, a patarhawać wolno. Toy szubrawiec skubent chacieu prostaho czaławieka aszwabić, da i Mikita ćwik, nie dasca. Treba by trochu pa palskiemu ięzyk przełamać, kab nie uszędy, Waspanstwo, paznali, že kłop prastak. Sługawał ia kiedyś y pod Charungwio Dragarską potreba tolko sobie prypomnieć.
Падбягае вучань, які з роспачы хоча ўтапіцца: хацеў ён пагуляць, а сярдзіты вучыцель вымагае сядзець дома з Alwarem і вучыцца.
Colon. Paniatko, moy saławieyko, czy nie od Bakiłamara uciekajesz? Stud. Praudziwy Bokiłamar, pewnie že boki y grzbiet będzie w strachu, iłuysię, schoway mię, Panie mužu, gdzie možesz, kontusik ci ten oddam, a žeby zaraz: nie bawže, bo iak mię złapie, dogrzeie mi do žywego. Colon. Siudy, paniatko, leź u miech, leź.
Вучань улез у мех; селянін завязаў мяшок; пасьля, патвараючы голас вучыцеля, які шукае зьбега, пытае:
— A co to, chłopie, masz w worze?
— Szkło, maśpanie (адпавядае сваім голасам), niasu z huty da Pana.
— (Чужым голасам): Pokaž sam, iakie szkło niesiesz.
— (Сваім голасам): Niepokažu, moy lebiadziu, heto baczysz szkło rycerskim uzłom zawiazau hutnik.
Выабражаны вучыцель пагражае перабіць усё шкло, але селянін не згаджаецца паказаць яму яго; дзеля чаго селянін быў бытцам біты. Крэпка былі пабіты бакі і ў вучня, які ўвесь час, згодна умове, выдаваў гук: tin, tin, tin, tin або dyn, dyn, dyn! Урэшце выабражаны вучыцель крэпка скалануўшы мех адыйшоў. Вучань просіць хутчэй выпусьціць яго з мяшка:
Stud. Nie wiem, w hucie czy tak gorąco, iak było w worze, kiedy mi do žywego dopiekał.
Селянін выпушчае яго, але бярэ за гэта, згодна умове, sukmanku, і яшчэ насьміхаецца над ім. Ідэя інтэрмэдзіі выказана ў канцавых словах селяніна:
Colon. Oytak treba hetych žeužykou rozumu nauczyć; nakidau ia iamu dobre, niechay znaie, szto to ad bakiłamara uciekać.
III. Literat Wieśniak Samochwalski.
Самахвальскі, прыехаўшы з заграніцы, вызваў Літэрата на дыспуту „na mihi“. Літэрат апынуўся ў трудным палажэньні, але яго выручае селянін Гаўрыла, які абяцае яму памагчы. Літэрат выдае Гаўрылу за свайго вучня і Самахвальскаму прыходзіца выступіць на дыспуту з апошнім. Самахвальскі падыймае руку ўверх, Гаўрыла апускае сваю ўніз; Самахвальскі паказуе адкрытую далоню, Гаўрыла сьціснуты кулак. Самахвальскі здаволены дыспутам, тлумачыць яе са свайго пункту погляду: Бог стварыў неба і зямлю і ўсё трымае на сваей далоні. Селянін не разумеючы істоты дыспуты, ўсё тлумачыць такжа паводле свайго разуменьня, а нямецкую мову Літэрата ён тлумачыць паводле народнай этымолёгіі.
Szuplu, maśpanie, heto ty mudrec, heto ty miściuk, niczoho baczu nie znajesz; oś ia ciabe rozumu nauczu, hetak: chacieu ty, waszeć, mnie adnym pałcam adnoie oko wykałać, a ia tobie dwoma abadwa; chacieu ty mienie na wysokuiu szubienicu ciahnuć, a ia ciabie u ziamli zakapać. Chacieu ty mnie u szczoku udaryć, a ia tabie y zuby wybić, a szto czy szuplisz?
IV. Aulicus, puer, dominus, cocus.
У гэтай інтэрмэдзіі кухар гаворыць крыўскай мовай, на літоўскі лад.
V. Ludus Fortunae.
Гэта інтэрмэдзія зьяўляецца самаістай перапрацоўкай камэдзіі П. Барыкі, „Z chłopa kròl“. Rusticus, poto madidus, innixus baculo, vulgo koł, пяе нават песьні:
Siadzić sawa na kalinie,
Syczyk na druhuy,
Azierniemsa, ahleniemsa,
Ažno na czužuy…Sierhiey, ey Sierhiey! za szto ty mienie papychaiesz, nieydziesz? Sierhiey! (ізноў пяе):
Byu, byu Siemion bajar,
Siem hod, ieszcze niestar;
Sam ležyć na pieczy
Nohi na palicy…
На сцэне прадстаўлена, як селянін памалу пьянее; падходзяць вартаўнікі і апранаюць яго ў панскую вопратку і пасьля будзяць. Убачыўшы сябе ў панскай вопратцы і пры сабе слуг, якія услуговуюць яму як пану, думае, што гэта чэрці:
Szto heto, czy ludzie, czy czerci, tylko sztoś y kryža nie baiatsia.
Слугі запэўняюць яго, што ён пан, вучаць гаварыць яго па польску, даюць яму гарэлкі і ён ізноў засыпае. Праспаўшыся і выцьвяразіўшыся, ўбачыўшы сябе ў сваей сялянскай вопратцы, думае, што ўсё бачанае ім быў сон.
Тэма твору, ў якой пьянага перапранаюць у багатыя вопраткі і запэўняюць, што ён важная асоба, вельмі даўнага паходжаньня: тэма гэта выкарыстана ў „Тысяча і аднэй ночы“ — Гасан „Каліф на гадзіну“; падобнае-ж было зроблена тыранам Дыанізам з Дамоклам; на гэтай тэме заснавана драма Кальдэрона „Жыцьцё гэта сон“; а такжа ўступ у камэдзіі Шэксьпіра „Абласкаўленьне злосьніцы“, ў гэтым жа характары Гаўптмана „Schluck und lau“ і інш.
КАЛЕНДАР ГРЭКА-РУСКІ злаж. Вас. Корвен-Квасоўскі, друк. ў Кенігсбэрзе, 1730 г., ў 4-ку, 20 лістоў. (Ундольскій). Таго-жк 1730 г. было выпушчана другое расшыранае выданьне гэтага календара, ў 4-ку, 44 лісты. (Ундольскій).
„ОКТОИХЪ“, друк. ў Магілеве, 1730 г. ў 4-ку 2+328 лістоў (Ундольскій).
„ВѢНЕЦЪ ХРИСТОВЪ съ проповѣдей недѣльныхъ“… Злажыў Антон Радзівілоўскі. Друкавана ў Горадні ў 1735 годзе, ў ліст, выданьне для стараабрадцаў (Вішнеўскі, т. VIII, б. 436)
„ВѢРА ПРАВОСЛАВНАЯ ВОСТОЧНЫЯ ЦЕРКВЕ“. Друкавана ў Горадні, 1735 году, ў ліст; выданьне стараабрадчаскае.
„ТРЕБНИКЪ языкославенскій, на три части розложенный“. „Въ Лаврѣ Супрасльской“ 1736 г. Крыху перайначаны перадрук трэбніка Пятра Магілы.
„ПРАВИЛО КО СВ. ПРИЧАЩЕНІЮ“, друк. ў Магілеве, 1736 г., ў 4-ку (Ундольскій).
„ПСАЛТИРЬ“, друк. ў Магілеве, 1738 г., ў 4-ку, 2+192; лісты. (Ундольскій).
„БИБЛІА“, ў Супрасьлі, 1743 г. (Вішн., т. VIII, бб. 436 і 459). Перадрук, здаецца, з астрожскага выданьня, коштам пінскага уніяцкага біскупа Булгака.
„МОЛИТВОСЛОВЪ“, друк. ў Магілеве, ў 1743 г. ў 24-ку, 2+270 лістоў. (Ундольскій).
„ТРЕБНИКЪ“, друк. ў Вільні, 1745 г., ў 8-ку. (Ундольскій).
„ОКТОИХЪ, СИРѢЧЬ ОСМОГЛАСНИКЪ, твореніе преп. о. нашего Іоан. Дам., въ богосп. градѣ Могилевѣ, въ друк. братст. Богоявл. Г. Б. и Спаса наш І. Христа, потомъ и тщаніемъ изданъ тогожъ крестнаго братства, року от Р. Х. 1747“, у 12-ку, 456 бал. (Ундольскій).
„ТРѴФОЛОГІОN или ЦВѢТОСЛОВЪ, избранныя службы со всенощными на Господскія праздники, богородичны, стих. нарочит., въ богосп. градѣ Могилевѣ, въ друк. бр. Богоявл. Господа Бога и Спаса нашего І. Христа издадеся року 1748, мца Февр. 27 д.“ У 4-ку, 8+78 ліст. (Ундольскій).
„СВ. ВАСИЛИЯ ВЕЛИКОГО УСТАВЪ“. Рукапіс ХVIII ст. Гэта безумоўна адна з копій уставу васільянскага ордэну, які быў уложаны сьпярша для віленскага Сьв. Троіцкага манастыра уніяцкім мітрапалітам Вэльямінам Рутскім. Пераховуецца ў Віл. Публ. бібл. (Добр. № 54).
ЗБОРНІК ІНТЭРМЭДЗІЙ ПАЛАВІНЫ ХVIII СТ. Рукапіс СПБ. Публ. бібл. Q. ХVIII, № 108, бб. 66–70. На пачатку маецца надпіс „Выписано изъ бывшихъ въ смоленской семинаріи комедій“. Зьмешчаны тут дзьве сцэны.
І. У першай сцэне селянін зайшоў у касьцёл і, пачуўшы музыку пачынае скакаць. За гэта яго ганебна выгналі і закавалі ў ланцугі, пры гэтым ён выслухае нотацію ад паляка. Прамова селяніна пачынаецца гэтак:
„Охъци мне, ти ведаетъ то ета моя баба, што я въ ета лиха попався и ѣтым безделлимъ обчипався, каліб уже и на ссвѣцѣ не было! а всіо яна, як вужа вилами, так, мянѣ: инъ идзи, дакъ идзи у Любавичи, ци ни пападзѣтца чаго гуляючи; и Богу помолисся, и з сваими повидзися. Авось таки и ци (па)падіѣтца чаго купиць, — а всіо калибъ мужика з двора збыць. Правды, я старъ, а яна бабіонка въ силѣ. Охъ, калибъ яѣ коломъ у зѣмлю! Ну вотъ, правды яѣ и паслухався да и падзись! (Тут ён сустрэўся с кумам, выпілі і пайшлі ў касьцёл). Ажну тамъ и стали бразгаць, по нашему то къ обѣдни, а па ихъ къ замши; вот я и паидись у ихъ хасьціолу, ажну тамъ якъ заиграюць: хто въ дудачки, хто въ свисцѣлачки, а хто въ тарарычки. Вотъ я, правды, ня бывши лихъ, да и падзись скакаць, а тут пат тую пару и придзись по нашему попъ, а по ихъ хазанъ, да подшутя; то я ахци мнѣ ета нѣхта-ж з маскаліовъ“.
Селянін сьпярша гаворыць у духу з „раёшнікаў“, а пасьля, пад уплывам выпітага напітку, больш і больш блугаючыся і урэшце саўсім незразумела. Сцэна канчаецца бойкай.
II. У другой сцэне выведзены Сьвірыд і Зьмітрок. Сьвірыд апавядае Зьмітраку аб сваей споведзі:
„Охьци мнѣ, Змитруче, усѣ то отъ дѣтакъ!… Толка кажуць: идзи бацька къ успаведзи, ты нѣ разу въ цѣркви не бывъ, — да и упихнули бацку, якъ дурня въ цѣркву, кажи дзи, бацка, тоя, што попъ будзиць казаць. Вот попъ кажить: „ци быв ты хуть разъ въ усповедзи?“ — И я папу: „ци бывъ ты хуть разъ въ усповедзи?“ — „Што ты, знать, нѣхрящоникъ?" і г. д. — Вотъ за тое попъ на мѣнѣ и монисты наложивъ…
Зьмітрок апавядае аб малітве сваіх продкаў:
… яны маліваліся по прастацкому, а нѣ по писмянному:… Слава цябѣ Господзи, сущую, часнѣишую, избранны воявода, радуися нявеста, уси чины манашѣския, святая трапѣза… и кала и двора, и скацинки и шарсцинки, алилуй насъ да канца вѣка. Аминь. И шарпни, Господзи, па души и па цѣлу, па жонки, и па дѣткамъ, святое сягодни, святое и завтрѣ“.
Падобна як езуіцкія, так і праваслаўныя інтэрмэдзіі мелі на мэце асьмяшыць селяніна, паказаць яго цемнату і глупату ў параўнаньні з клясамі празначанымі да панаваньня над ім.
„ОКТОИХЪ“, друк. ў Магілеве, 1754 г., ў 4-ку, 2+328 лістоў. (Ундольскій).
„КИТИХИЗИСЪ“, друк. ў Магілеве, 1757 г., ў 8-ку, 1+128 лістоў. (Ундольскій).
„УВѢЩАНІЕ (т. е. окружное посланіе) Георгія Конисскаго, епископа Бѣлорусс. Мстисл., Оршан. и Могилевскаго, при вступленіи на еписк. каѳедру могилевскую 1757 г. 31 августа“.
На адкрытым лісьце з уласнаручным подпісам біскупа Юр’я (Георгія). Друк. ў Магілеве (Ундольскій),
„СОБРАНІЕ ПОУЧИТЕЛЬНЫХЪ СЛОВЪ, говореныхъ Георгіемъ, Епископомъ Могилевскимъ“. Друк. ў Магілеве, 1761 г., ў 4-ку. (Ундольскій).
„КАТИХИЗИСЪ“, друк. ў Магілеве, 1761 г., ў 8-ку. (Ундольскій).
„БУКВАРЬ языка словенскаго“, друк. ў Супрасьлі, ў 1761 г., ў 8-ку. (Вішнеўскі, т. VIII, б. 436).
ЛЕІТОѴРГІКОN СИ ЕСТЬ СЛУЖЕБНИКЪ, въ немже по чину восточныя церкве литургіи, иже во св. отца наш. Іоан. Злат., Вас. Вел. и преждесв. Григ. Двоеслова папы Римскаго, съ службами недел. и движ. и недвижим. празд., на кійждо день всего лѣта святыхъ и съ иними многими зѣло полезными прилоги чиннѣ и справно положенныя содержатся. Вторицею тѵпомъ издадеся въ общежит. мон. Супрасльскомъ чина св. Вас. Вел., въ лѣто Господне 1763, ў ліст., 20+508+112 бал. (Ундольскій).
„ЕФРЕМА СИРИНА ПОУЧИТ. СЛОВА“, друк. ў Вільні, 1764 г., ў 4-ку. У кнізе зьмешчана 12 слоў Ефрэма Сірына (Ундольскій).
„ЕВХОЛОГІОN, сирѣчь молитвенникъ“, друк. ў Супрасьлі, 1766 г., ў 8-ку. (Ундольскій).
„ДОРОѲЕЯ АВВЫ ПОУЧЕНІЯ“, друк. ў Вільні, 1767 г. ў 8-ку, 3+229 лістоў. (Ундольскій).
„ЧИНЪ МИРОВАРЕНІЯ“, друк. ў Вільні (?), 1768 г., ў 4-ку. (Ундольскій)
„ЕФРЕМЪ СИРИНЪ“, друк. ў Вільні, 1768 г., ў 8-ку, 1+585 лістоў. (Ундольскій).
„ДОРОѲЕЯ АВВЫ ПОУЧЕНІЯ“, друк. ў Горадні, 1768 г. ў 8-ку. (Ундольскій).
„МОЛИТВОСЛОВЪ“, друк. ў Вільні, ў друк. „чина св. Василіа Вел.“, ў 1769 г., ў 16-ку, 964 бал. (Ундольскій).
„КАТИХИЗИСЪ“ друк. ў палове ХVIII стаг., ў 8-ку, 128-лістоў, праўдападобна ў Магілеве. Злажыў гэты Катэхізм Юры Каніскі.
„ЧАСОСЛОВЪ“, друк. ў Супрасьлі, 1772 г., ў ліст. 1+359 лістоў. (Ундольскій).
„ЧАСОСЛОВЪ“, друк. ў Вільні, 1772 г., (Ундольскій).
ЗБОРНІК ІНТЭРМЭДЗІЙ 1771–1776 Г. З рукапісу дастаўленага А. Д. Шчэрбаковым праф. В. Н. Перэтцу. Сама інтэрмэдзія пісана па украінску, але тут выведзены Цыган і Літвін, якія гаворуць крыўскай мовай. У украінскіх і польскіх інтэрмэдзіях Літвін (Крывіч) наіўна-дабрадушны, прастакаваты і лёгкаверны, але пры гэтым не пазбаўлены доўсьціпу, быў здаўна ўлюбленай дзеючай асобай. У даным рукапісе Літвін выступае с прычыны Нараджэньня Хрыста з гэткай тырадай:
Литвин уходить и мовить.
Гудуць, ахъ гудуць, истино гудуць,
гэто кажут(ь) аггли паюць;
гэто кажут(ь) Хрстосъ народи(л)ся;
гэто кажуць, весь миръ звеселѣвся;
Што то я сей ночи зо сну пробудѣвся,
И золотыи дощикъ з ніебіесъ спустѣвся.
О ціепіеръ намъ пѣць да гуляць!
О ціепіеръ намъ Христа прославляць!
О ціеперъ нам по бору ходѣць,
о ціепер нам рожкѣ солѣць!
Тут раптам нападае на яго хвароба і ён кажа (паводле адрыўку з сабраньня В. Ластоўскага).
Литвин. Ах беда, панове людзіе,
Не ведаю, што з мене будзе!
Ах поглядѣць,
Якои бабки, албо якога лекара
Камне прыведѣть…
Уходзіць Цыган і пытае Літвіна, што яму баліць.
Литвин. А вот, паночекъ, нестравность, бурченя, рѣзачка, абенбнило як Сідорову казу.
Цыган кажа яму легчы і пытае як яго імя. Літвін адпавядае: Мацей. Тады цыган бье яго палкай і кажа „Пацей, пане Мацей“. Літвін зрываецца, Цыган уцякае, а Літвін гразіць яму ў сьлед.
Литвин. А ліхо твоей матери! Напоцѣу, намацѣу, да и самъ къ чорту поляцѣў! Вот каб догнау, вот бы у плечы нагрукотау.
ІНТЭРМЭДЗІЯ ДРУГОЙ ПАЛАВІНЫ ХVІII СТ. Рукапіс СПБ. Публ. бібл. (Польск. Q. ХV. № 28). На 192 лісьце зьмешчана размова: Rusticus et Iudeus.
Rusticus (ідзе і сьпявае):
Hey nam koleda!
Da u naszoho Sauki
Czotyry łauki.
Hey nam koleda! Hey nam koleda!
Hospodar pry pieczy
Hulaieć mak taukuczy.
Hey nam koleda! Hey nam koleda!
Małyje rebiata
Kliczuć papu, papu tata!
Pierebaczcie, Mości Panowie! ot mužyk iak worona, podpiuszy sobie u žyda Leyzera, kryczyć sobie, iduczy dorohoju.
(Сустрачаецца жыд).Iudeus. Dobry deń, Iwanie. Rusticus. Da śmiedziuch, czy nie baczysz, szto heto užo wieczar, a ty kažesz, dobrydzień. Iudeus. Nuž, dobry wieczar tabie, Iwanie! (Распытывае куды ён ідзе, Іван у адповедзь пачынае пяяць каляду. Жыд просіць сьпяяць і яму вялічаньне). Rusticus. Sztob by, śmierdzie, nie daždau, kab ja tabie koledu śpiewau. Iudeus. Nu dobry hod na tobie, zaśpieway — zapłaczu tabie. Rusticus. A sztož ty mnie zapłacisz. Iudeus. Dam tabie na kwaterku harełki.
Урэшце за zołotkowika селянін згаджаецца сьпяваць, але сьпявае лайчыва. Жыд просіць кінуць пяяньне, але селянін не ўнімаецца. Урэшце жыд заўважае ў селяніна ў кошыку пісталет, каторы хоча купіць; селянін, пагражаючы пісталетам, прымушае жыда пяяць насьмешныя на жыдоў куплеты.
„СЛУЖЕБНИКЪ, содержащъ въ себѣ литургіи иже во св. Отца наш. Іоан. Златоустаго арх. Конст., таже служба двѣ, сирѣчь св. и животв. Тронцѣ и за усопшихъ, благосл. Его Преосв. Кѵръ Фелиціана Володковича, митр. всея Росс. Въ Вилнѣ, въ типогр. его кор. мил. въ обители монаховъ чина св. Василіа В., лѣта отъ Р. Христова 1773“, ў ліст, 6–38 балон. (Ундольскій).
„ПѢСНОСЛОВЪ, свѣтоносное воспѣваніе Господа Бога и Спаса наш. І. Христа во славу побѣдительныя смерти провозвѣщующій, благосл. Е. Преосв. Кѵръ Фел. Филиппа Володковича, митр. Кіевскаго, Галицкаго, и всея Россіи, Владим. и Берестійскаго еписк., изд. въ Вильнѣ, въ типогр. Е. К. М. въ об. мон. чина св. Василія В., лѣта Госп. 1774“, у 8-ку, 2+108 бал. (Ундольскій).
„Kantyczka, albo nabožne pieśni w narzeczu Połockim. Połock 1774“.
Была ў руках аднэй прыватнай асобы дзісенскага павету. (Карскі, „Бѣлор.“ III. 145). Гэткую кантычку мелі мае бацькі ў пачаткох 1890-х годаў, якія жылі ў той час у Дзісне. Мой бацька дастаў яе ад Якавіцкіх з пад Хвядосава, таго-ж павету. Асабліва цікавы былі ў ей калядныя песьні, якія, дабіраючы ноты, сьпявалі ў нас у доме. Мела фармат каталіцкіх польскіх кантычак, але шмат цянейшая, апраўлена была ў мяккую юхту з раменнымі завязкамі спераду.
„СВЯТЦЫ“, друк. ў Супрасьлі, 1774 г., ў 12-ку, 222+4 лістоў. (Ундольскій).
„ПСАЛТЫРЬ бл. прор. и царя Давида“; друк, ў Вільні, ў друкарні сьв. Васілія В., ў 1775 г., ў 4-ку, 6+274 бал. (Ундольскій).
„ЧАСОСЛОВЪ“, друк. ў Вільні, 1776 г., ў 8-ку. (Ундольскій).
„ПСАЛТИРЬ“, друк. ў Вільні, 1778 г., ў 4-ку, 64+2+294 лісты. (Ундольскій).
„СИНОДИКЪ“, друк. ў Вільні, 1778 г. ў 8-ку. (Ундольскій).
„ВЕЛИЧАНІЯ, ПО ВСЯ ДНИ И ВЪ ПРАЗДНИКИ ПѢВАЕМАЯ“, друк. ў Вільні, 1778 г., ў 8-ку. (Ундольскій).
„ЧАСОВНИКЪ“, друк. ў Супрасьлі, 1778 г., у 8-ку, 164 лісты. (Ундольскій).
„ПСАЛТИРЬ“, друк. Віленскай Акадэміі 1779 году, ў 4-ку, 70+348 лістоў. (Ундольскій).
„ЕФРЕМА СИРИНА ПОУЧИТ. СЛОВА и АВВЫ ДОРОѲЕЯ“, друк. ў Вільні, 1780 г., ў 4-ку, 237+1+101 ліст. (Ундольскій).
„ЧАСОВНИКЪ“, друк. ў Супрасьлі, ў 1780 г. ў 8-ку, 268+4 лісты. (Ундольскій).
„ПСАЛТИРЬ“, друк. ў Супрасьлі, 1780 г., ў 4-ку, 59+276 ліст. (Ундольскій).
„АЗБУКА“, друк. ў Супрасьлі, 1781 г., ў 8-ку, 60 ліст. (Ундольскій).
„ЕВАНГЕЛІЕ УЧИТ. ВОСКР. КАЛЛИСТОВО“, друк. ў Вільні, 1782 г., ў ліст., 4+412 лістоў (Ундольскій).
„КАТИХИЗИСЪ“ Лаўр. Зызаняга, друк. ў Горадні, 1783 г., ў ліст., 3+347 (4+386+12?) лістоў (Ундольскій).
„АНѲОЛОГІОN“, друк. ў Супрасьлі, ў 1783 г., ў ліст. (Ундольскій).
„ПСАЛТИРЬ“, друк. ў Вільні, 1784 г., ў 4-ку, 19+347 лістоў (Ундольскій.)
„СЛУЖБА И ПОВѢСТЬ О ИКОНѢ ТИХВИНСКІЯ БОГОР.“, друк. ў Вільні, 1785 г., ў 4-ку. (Ундольскій).
„ПСАЛТИРЬ“, друк. ў Горадні, 1785 г., ў 4-ку, 6+9+225+158+2 лісты. (Ундольскій).
„О ВѢРѢ ПРАВОСЛ. ВОСТОЧНЫЯ ЦЕРКВѢ“, друк. ў Горадні, 1785 г., ў ліст, 289 лістоў. (Ундольскій).
„ПСАЛТИРЬ“, друк. ў Вільні, 1786 г., ў 4-ку. (Ундольскій).
„АЛЬФА І ОМЕГА“, друк. ў Вільні, 1786 г., ў 4-ку, 302 лісты. (Ундольскій).
„КИРИЛЛА АРХІЕПИСКОПА ІЕРУСАЛИМСКОГО, ПОУЧИТЕЛЬНЫЯ СЛОВА“. Друкавана стараабрадцамі ў Горадне 1786 году. (Сопіков).
„РОССІЙСКИМЪ ВСѢМЪ СЬВ. СЛУЖБЫ“ друк. ў Горадні, 1786 г., ў 8-ку, 152 лісты. (Ундольскій).
„СЛУЖБА ВЪ ВЕЛИКУЮ СУББОТУ И ВЪ СВѢТЛУЮ СЕДМИЦУ“, друк. ў Горадні, 1786 г., ў 12-ку, 132 лісты. (Ундольскій).
„ЧАСОСЛОВЪ“, друк. ў Супрасьлі, 1786 г., ў ліст, 325+1 ліст. (Ундольскій).
„ЕФРЕМА СИРИНА и АВВЫ ДОРОѲЕЯ ПОУЧЕНІЯ“, друк. ў Супрасьлі, 1786 г. ў 4-ку, 4+348+168+1 ліст. (Ундольскій).
„СВЯТЦЫ СЪ КРАТК. ЖИТІЯМИ“, друк. ў Супрасьлі, 1786 г., ў 8-ку, 239 лістоў. (Ундольскій).
„РОССІЙСКИМЪ ЧУДОТВ. СЛУЖБА И ПОХВАЛА“, друк. ў Супрасьлі, 1786 г., ў 4-ку, 18+1 ліст. (Ундольскій).
ЗБОРНІК ІНТЭРМЭДЗІЙ 1787 Г. Рукапіс Віленскай Публ. бібл. № 201. Б. 4., апісаны А. И. Сычевской. „Къ вопросу о Мольерѣ въ польской драматической литературѣ ХVIII ст.“ (Руск. Филолог. Вѣстн. LХІІ, 73–109). Сабраны гэты зборнік ксяндзом К. Морашэўскім, прафэсарам рыторыкі і поэзіі ў Забельскай гімназіі (Дрысенскага пав.) і ксяндзом Цецерскім, вучыелям у тэй-жа гімназіі. Падаем паводле апісаньня праф. Карскага „Бѣлоруссы“, т. ІІІ, б. 228–233.
I. Chłop, Żyd, Djabeł, Pokutujący[1]
Гэта „Komedya“ напісана ў стылю старой школьнай драмы. З дзеячых асоб гавораць крыўскай мовай селянін і, з некатарымі сказамі, жыд. Зьмест такі. Калі селяніну абрыдла працаваць, ён пачынае жаліцца на сваё палажэньне і наракаць на першага чалавека, Адама, які зьеўшы забароннага яблыка загубіў усё чалавечае племя. Зьяўляецца чорт і раіць не наракаць на Адама, таму, што ён і сам не ўстаяў-бы супроць спакусы, каб пакаштаваць забароннага яблыка. Чорт прапануе селяніну зрабіць на сабе самім спробу: памаўчаць акрэсьлены час. Калі селянін ня вытрывае ў маўчаньні, то чорт возьме яго душу. Селянін згаджаецца, але ня можа вытрываць у маўчаньні і праігрывае заклад.
Галоўная чынная асоба тут Дзёмка. Ен вызначаецца тымі-ж ўласнасьцямі, што і другія сялянскія тыпы, сустрачаныя ў школьных інтэрмэдзіях: ён глупаваты, гаворыць многа лішняга, любіць выпіць, але хітры і сабе на розуме. Чорт тут такжа хітры і не бяз гумару, ён можа ўсё зрабіць, асабліва калі прадаць яму душу; але разам з гэтым зьяўляецца пэрсонай павучаючай: яго вуснамі аўтор высказуе сваю мараль. Побач с прастадушным прастаком селянінам, чорт прадстаўляе іншую грамадзкую клясу, больш высокага кругазору і гаворыць па польску.
Твор гэты напісаны паводле асноў пеэўдо-класычных драм і зьяўляецца пераходам ад праставатых інтэрмэдзій да запраўдных драматычных твораў.
I Акт, 1-ая сцэна.
Chłop. Och jak nieszczaśliwojo žycio majo! Chadžu pieraz caluteńki dzień, až nohi aniemieli, ruk nie czuwać ad pracy i tapara, horsz jeszczo ad capa; małaczu ad samych kurej, až mało szto nie da paudnia jakby sam adzin: prauda, szto i žonka pamahała, da sztož jeje za rabota, wiedama žanockaja sprawa, ciuknieć kolka razy capom, až zaraz jeje licho i biereć, to siadzieć, to lažeć, to kolki padapruć, tolki czort łoński jeje dusić, a potym jeszcze z homanom i klećboju poydzieć. Prapadzi jeno, nieszczaśliwojo žycio naszojo, bo usio jak harawać, tak harawać musim… Kap to Adam pierszy nasz aciec nie zahraszyu, tak by i my hetak nie pracawalib… A ja i szeleha pry duszy nie maju, da Duszysz nie maju! a Pan adnak na toie nie hledzić, da usio kryczyć; zapłaci, skurwy Syn! zapłaci, wužawa krou-mužyk! Aha tu, aha tu na ciebie! Adam, Adam, jak ty nas pahubiu… 2-ая сцэна.
Zyd. Niu, na ciebe ciorny hod chadzil ja, chadzil za taboju, bul dwoycy u twajoy chacie, az ledwo tut ja ciebie znasou; kali ty mnie addasi za harełku? Chłop. Prapadzi ty, nie maju hdzie ad ciebie padzietca, addam, licho nie woźmieć.
Сцэна з жыдам канчаецца ўзаемным зьневажаньнем, але пераможцам, дзякуючы сваей хітрасьці, выходзіць селянін. Жыд адыходзіць са словамі:
Zyd. Budź zdarou, dziakuju, sto z dusoju mienie puściu. Chłop. (Астаўшыся адзін): Kap to jon niezahraszyu, to by žyd praklaty, śmierdziuch astatni, mnie w woczy za harełku nie lez by. A jab u Raju szto dzień pa pautarab garca z kwartaju i paławinkaju wypiwauby, i usiob sabie spiewau… Adam, Adam! na licho tabie było słuchać žeńszczyny, było tabie jeje wieroukaju, wieroukaju ottak, jak ja swaju czasta święczu.
У камэдзіі многа народных прыказак і фігуральных сказаў, прыкладам:
Szeleha pry duszy nie maju. — Nie leź ty mnie w oczy. Kryczy, kab tobie ražon u horło ulez, kab tabie skulli horło raztaczyli. A ciabie czy Czort tam pahonić A ciapier bolsz kłopotu, niž pićcia. Kab da jeje licho nie prystupiło. Mała szto krouiu nie pacieju. Kap ty skroź ziemli paszou. Ciebieb licho uzieło. Kap jeho czort uziau, adpuści Boža hrecha. Tak by ja nikoli taho nie uczyniu, prapadzi jeno. Ia nie wycierplu, kali tabie u mordu dam. A zakład chadzi sa mnoju. Ciepier i rady sabie dać nie mahu. Biez twaje kazki ja heto wiedaju. Ion i z rodem swaim niedaždzieć. Až u złość ustupiu. Chwaroba tych błaznow na maju hoławu pryniesło. Licho wiedajeć szto jeny rabili. Nie boysie, czort nie waźmie — zapłaczu. Usie chitryje, jak sabaki. Neichaj jeny pracham payduć. Nie daczekajesz ty z rodem twaim. Czy czort jemu skažeć. Iak ziemla mauczauby. Da hałubeńka ty moy, da kukułaczka ty moy, zieziulaczka nienahladnaja, da ty majo ni siojo, ni tojo, da daruyže hetot varoczek. Czort jeho dziary. Choćby sabie y na haławie chadzilib. U strachu woczy wialiki. Dwa razy aszukausia, tak treci raz y na zimnuju wadu dmuchać treba. Heto nie žarty z hetakim paniczom mieć sprawu.
Аўтор камэдзіі ня толькі ведае добра народную мову і характар народу, але знае такжа быт і забавы. З гэтай стараны цікава сцэна с „Pokutujęcym“ які палічыў дуду за нейкую дзіўную га́дзіну:
Chłop. Czaho, wasza, baissia, ci nie znaisz, szto heta iość. Pokut. Nie wiem. Chłop. Heto nie hadzina, heto duda ruskaia. Na niey možno ihrać! (Пакутнік ня верыць і недапускае каб яе можна было ў рукі ўзяць. Селянін бярэ яе і іграе). Iak twoy durny um, tak baissia, nia musiu ty być z naszymi braćmi u karczmie, a my kali zbiaremsia do karczmy, mała jeje nierazwalim ad huku tolka dud naszych.
У канцы Камэдзіі селянін выказуе галоўную мысьль твору і некалькі павучаючых сэнтэнцій. Ён жалее, што слухаў тых, каторыя вучылі яго благога.
… katoryje kazali, kab ja byu niawiernym Panu, katoryje akraść Pana za hrech nia mieli, katoryje pry maładźbie kolka razy pa kolka czwiortak u karczmu nasili sa mnoy razam na harełku…, katoryje jak Panom adkazać, z winy wykrucitcą uczyli. Praklatajo toja tawarystwa! praklataja z szelmami žyćcio… Nikalib ja hetak nieszczaśliwy nia byu ba, kab z tymi nie tawaryszyu, katoryja z djabłami žywuć… Ach, biedasz maja bieda! Bieražycie sia, Mužyczki, bieražycie sia, ja was aścierahaju, nie ruhaycie ani na Boha, ani na Adama, ale na siabe, my horszy jaszczo, jak Adam; y jon prauda zahraszyu, ale raz tolka pakutuwau. A my dzień u dzień hraszym y pakutuwać nia choczym! heto to pryczyna naszoy zhuby, heta u piekła nas wiadzieć…
Гэткім чынам школьная інтэрмэдзія, чэрпаючы матэр’ял з народнага жыцьця, з сялянскімі тыпамі, памалу развілася ў запраўдную камэдзію.
II. Doktor przymuszony.
Гэты твор прыналежыць пяру ксяндза Цецерскага, які напісаў яго не без уплыву Мольераўскага Le medecin malgre lui. Сама сцэна напісана па польску і толькі двоя сялян — Хведар і Апанас — гавораць крыўскай мовай. Мова ў Цецерскага значна горшая чым ў папярэдняй Камэдзіі:
Chwiedor. Kab ty, wasza, byw laskau, da daw iey iakocha ziella, kab jiena užo nikoli ni chwareła, ba tak mnie iaie chwaroba horka daieła, iak nažom pa horle, ani spać, ani rabotu robić, ani ieść, ani siadzić, ani lažyć nikoli, usio tolki iak kałatowka krucicca, to tudy, to siudy, to tudy, to siudy. Sawalon. Dla czegož to? Chwiedor. Ei ty, wasza, niawiedaiasz jascze iakoia to hora, kali mana chwacić; zmiłuy się ty, wasza, paradź budź łaskaw. Sawalon. Ale chcę wiedzieć, na co ona choruje? Chwiedor. Dai jna y duža kab ty W Pan wiedaw chwareić, tolki iaie chwaroba uszkruzdonnaia, paznać niamožna, usio tolki stohnieć, a mnie tak žywot balić na iaie hlidzia… Kolki nieszta iaie padpiraiuć czasta, iak padpora u pirapłocie, a iak wozmić gwałtu kryczać, dyk my až z chaty, prapadzi iano, ucikaim, da usio nieszta iaie kidaić, to na tuju, to na siu staranu, tolki szto chaty ni razłomić, biisia wob ścianu haławoy, da tahdy iey uhadzić, bracie, trudna, chodzim, iak kala czarta iakoha usie, a ina nichoha nia lubić, usio iey praciwna, usio kryczyć aszalewszy. Sawalon. Nu což? to ona w ten czas boleść musi wielkę mieć. Apanas. Prawda heta zhadau wasza, tolki szto na ścianu nialezieć da-tki ma zbiažyć na les niekali, kali ty, wasza, iey ni pamožasz. Sawalon. To musi wracać się w tę y w owę stronę kiedy się połožy? Apanas. Otož Doktar, nu Doktar, možna nazwać Doktaram, usio tak iak iość uzhadau; tak iość, Dabradzieiu, tak, tak; užo waszeci tolki troszuczku anamknuć, tak ty usio szupisz. Sawalon. My to y zęby na tym ziedli. Apanas. Iak ža ty, wasza, užo chleb iasi bez zubow, ziewszy zuby na leykach…
„СВЯТЦЫ“, друк. ў Супрасьлі, 1788 г., ў 8-ку. (Ундольскій).
„О АРТИКУЛАХЪ ВѢРЫ НАУКА“, друк. ў Супрасьлі, 1788 г., ў 8-ку, 128 лістоў. (Ундольскій).
„СТРАСТИ ХРИСТОВЫ“ друк. ў Супрасьлі, 1788 г., ў 4-ку (Ундольскій).
„КАНОННИКЪ“, друк. ў Супрасьлі, 1788, ў 8-ку. (Ундольскій).
„ПСАЛТИРЬ“, друк. ў Горадні, 1788 г., ў 4-ку, 400 лістоў. (Ундольскій).
„ПСАЛТИРЬ“, друк. ў Горадні, 1788 г., ў 4-ку, 367 лістоў. (Ундольскій).
„ЧАСОВНИКЪ“, друк. ў Вільні, 1788 г., 340+52 лісты. (Ундольскій).
„ХРИСТІАНСКОЕ БЛАГОЧЕСТІЕ“, друк. ў Супрасьлі, ў 8-ку, 1788 г. (Ундольскій).
„АЛЬФА И ОМЕГА, то есть начатокъ и конецъ, избранныя отъ божественныхъ писаній, Евангельской проповеди, Апостольскихъ ученій, и отъ правилъ св. отецъ“.
Пераклад з грэцкага. Друк. ў Супрасьлі, 1788 г., ў ліст, 685 лістоў.
„СКИТСКОЕ ПОКАЯНІЕ“, друк. ў Супрасьлі, 1788 г., ў 8-ку, 90 лістоў. (Ундольскій).
„СОЛОВЕЦКАЯ ИСТОРІЯ“, друк. ў Супрасьлі, 1788 г. ў 8-ку. (Ундольскій).
„ПОКАЯНІЕ (СКИТСКОЕ) СЪ ЧЕЛОБИТНОЮ“", друк. ў Супрасьлі, 1788 г., ў 8-ку. (Ундольскій).
„ЕФРЕМА СИРИНА И АВВЫ ДОРОѲЕЯ ПОУЧЕНІЯ“, друк. ў Супрасльлі, 1788 г., ў ліст, 314+1+28 лістоў. (Ундольскій).
„КАТИХИЗИСЪ, ПО ЛИТОВСКИ ОГЛАШЕНІЕ, рускимъ же языкомъ нарицается Бесѣдословіе, избранный отъ Божественныхъ писаній, Евангельскія проповѣди, апостольскихъ ученій и святыхъ Богоносныхъ отецъ, въ вопросахъ и отвѣтахъ, рекше во образѣ хотящаго разумѣти и въ образѣ могущаго разумъ дати“. Пераклад на маскальскую гутарку катэхізму Лаўрына Зызаняга, друкаваны стараабрадцамі ў Горадне, 1788 году, ў ліст, 395 лістоў.
„О ЖИТІИ ХРИСТІАНСКОМЪ“, друк. 1789 г., ў Супрасьлі, ў 8-ку, 78 лістоў. (Ундольскій).
„СТРАСТИ ХРИСТОВЫ“, друк. ў Супрасьлі, 1789 г., ў 4-ку. (Ундольскій).
„КНИГА, СОДЕРЖ. ВЪ СЕБѢ, КАКО ПОДОБАЕТЪ ИНОКОМЪ И ХРИСТІАНОМЪ ЖИТИ, И О ОБХОЖДЕНІИ ВСЕЛѢТНАГО КРУГА“, друк. ў Супрасьлі, 1789 г., ў 8-ку. (Ундольскій).
„СЛУЖБА ТИХВИНСКОЙ БОГОРОДИЦѢ СЪ ЧУДЕСАМИ“, друк, ў Горадні, 1789 г., ў 4-ку, 116 лістоў. (Ундольскій).
„СЛУЖБА И ПОХВАЛА ВСѢМЪ ЧУДОТВ. РОССІЙСКИМЪ“, друк. ў Горадні, 1789 г., ў 8-ку. (Ундольскій).
„О ЖИТІИ ХРИСТІАНСКОМЪ, книга отъ завѣщанія св. Апостолъ и отъ жительства св. отецъ“, друк. ў Горадні, 1789 г. ў 4-ку. (Ундольскій).
„ПСАЛТИРЬ“, друк. ў Горадні, 1789 г., ў 4-ку, 33+363+1 ліст. (Ундольскій.)
„ПСАЛТИРЬ“, друк. ў Супрасьлі, 1789 г., ў 4-ку, 357 лістоў. (Ундольскій).
„ИСТОРІЯ О ОТЦѢХЪ СОЛОВЕЦКИХЪ“ друк. ў Супрасьлі, 1789 г., ў 8-ку, 173 лісты. (Ундольскій.).
„ЕВАНГЕЛІЕ“, друк. ў Вільні, 1790 г., ў 4-ку, 272+142 лісты. (Ундольскій).
„ЕВАНГЕЛІЕ УЧИТЕЛЬНОЕ“, друк. ў Супрасьлі, 1790 г., ў ліст. 411+1 ліст. (Ундольскій).
„КАНОННИКЪ“, друк. ў Горадні, 1790 г., ў 8-ку, 107+1 ліст. (Ундольскій).
„ЧАСОВНИКЪ“, друк. ў Супрасьлі, 1790 г., ў 4-ку, 185+48 лістоў. (Ундольскій).
„ДОРОѲЕЯ СВЯЩЕННОИНОКА ЦВѢТНИКЪ“, друк. ў Горадні, 1790 г., ў 4-ку, 483 лісты. (Ундольскій).
„ОТЪ ЗАВѢЩАНІЙ БОЖЕСТВ. АПОСТОЛ… како подобаетъ инокомъ и христіаномъ жити“. У Супрасьлі, ў 1790 г., ў 8-ку. Знах. ў Сінод. бібл. (Ундольскій). КАЛЯДНАЯ ПЕСЬНЯ. Гэта калядная песьня выклеена з акладкі уніяцкага служэбніка, друкаванага ў Супрасьлі, ў 1726 г., а апраўленага ў Вітабшчыне аб чым сьведчыць надпіс: Ten Mszał jest oprawiony Roku 1790 М sa Febr. Dnia 14. lest oprawiony pzez aktytorów Cerkwi Pierewoskiej y zapłacony Złtt polskich 6, Dісо 6.
Перавозскія цэркві былі фундаваны Казімірам Ягайлавічам, ў падзяку Богу за выратаваньне яго жаны ад утапленьня, — 20 ліпня, ў дзень прарока Ільлі. Між іншымі былі фундаваны ім цэркві ў Вітабску, Вяліжы, Бешанкавічах. Усім гэтым царквам надаў Казімір на вечнае карыстаньне перавозы.
W Betlehemie domie ubogim,
W Iessyowym y Dawydowym,
Stworytel ninie ležyt na sienie;
Woł y oslati hreiut ditiati.
Anioły z nieba wsim dajut znati,
Kob szli pospołu Boga witati.
Samoy pownocznoy hłuchoy hodiny
Pierwszy pastyry biehli k iaskini.
Kuźma z Dziemanom, pred Chrystom Panom,
Pod samym dachom stali so strachom.
Pierszy Mikita rad Boga wita
Przy iaślech stawszy, kuczomku źniawszy.
Sawko z Jachimom, swoim bratymom,
Skoro pryśpieli zaraz zapieli.
Koruś z Tarasom hudeli basom,
Butrymko z Kantom pisczat dyszkantom,
Dzemid z Daniłom zahrali miło.
Borys z Protesom spieszali lesom,
Michaiło dołom śpieszył z Antonom,
Hryś z Mołonioiu hnali roloiu,
Roman z Ihnatom, zo swoim bratom,
Płyli tudoiu Fufrat rekoiu,
Jaremko z Kośtiem był pierszym hośtiem
Siedzeł w kutoczku na połozoczku,
Tiertuchu niuchał, muzyki słuchał.
Nazar z Koźmoiu, pred chraminoiu,
Tierez kanawku pokłali kładku
Rupnoy duszoiu z reznoy stupoiu.
Owdiey pałowy prynies osłowi
Hawryło w wieczku byczati sieczki.
Jzwieczno noddany wsiye Iwany
Rubiat mostoczek tierez potoczek.
W toj czas rybaki nutili raki,
Wsie po płoticy dali włodycy.
Hermiey z Jurgasom z sałom botwiny.
Chimka z Ahapkoi dwie mołodzicy,
W dar Chrystu dali kowsz hołowciy
Ostap z Mokreiem, tretim Nupreiem
Tiahli barana do Chrysta Pana.
Pilip z Makarom so swoiskim darom,
Z niwy rodimoy, imi lubimoy
Dwa cheby wziali Bogu podali.
Mołody y stary wsiei piekary
Razom z oraczy nieśli kołaczy.
Znacharka Dosia śpiekła porosia:
Pokul dośpiła sama wsio zieła.
Z radości ony czerncy pokłony
Ninie złožyti k Bogu biežytie.
I wy czerniczki wo czerowiczki
Obuitie nogi z radości mogi.
Wy niebožaty, mały chłopczaty
Śpieszaitie k Bogu w stainiu ubohu.
Kuszniery z futra nie dzetie kutra,
Krawcy przestantie skrawki chowati:
Sam Bòg robotu raczet wam dati.
Kowali hwozdi zrobietie z kopu
Aby obiti tuiu, tam szopu.
Gontary gontòw i łat dodaitie,
Stolary dwiery chutko hotuiyie,
A wy, slesary, ich pryrychtuitie.
Wsiye sznicary kupno z malary,
Do toje szopy robtie owtary.
Szklery bołony, do szopy ony,
Poprystawlaitie, czesć Bogu daitie
A wy stelmachy robtie lektyki
Dla predwiecznego Boga władyki.
A wy muzyki skrzypki woźmietie
I Boga Spasa razwiesielitie.
Rymare uzdy i chomutiny
Prywieźli w dary Božey Dietinie.
Wielmožni pany Greki Rzymiany
Czesno wchodili dary łožyli.
Day že, o Bože, Wsim Tiebie znati
Y na Niebiosach bliź Tiebie stati.
„СОБОРНИКЪ“, друк. ў Супрасьлі, 1791 г., ў ліст, 168+1 ліст. (Ундольскій).
„ЦВѢТНИКЪ“, друк. ў Вільні, ў 1791 г. знах. ў Сін. бібл. (Ундольскій).
„ПАТЕРИКЪ АЗБУЧНЫЙ“, друк. ў Супрасьлі, 1791 г., ў 4-ку ў Супрасьлі, 1791 г., ў 4-ку, 104+563 лісты (Ундольскій).
„ПАТЕРИКЪ СКИТСКІЙ“. Друкаваны ў Супрасьлі для стараабрадцаў у 1791 г., ў 4-ку. (Сопіков).
„ПРОЛОГЪ“ ад верасьня да Лютага, друк. ў Супрасьлі, 1791 г., ў ліст, 906 лістоў (Ундольскій).
„КАНОННИКЪ“, ў Супрасьлі, 1791 г., ў 4-ку, 352 лісты (Ундольскій).
„КНИГА КИРИЛЛОВА“, друк. ў Горадні, 1781 г., ў ліст 15+8+562 лісты. (Ундольскій).
„ПѢСНИ НАБОЖНЫЯ“, друк. 1791 г., прыводзіць з працы Щегловай Карскі (Бѣлор. III. 146, ў прыпісцы), але не падае ні дзе друкаваны, ані зьместу кніжкі.
„БУКВАРЬ языка словенскаго, чтенія и писанія учитися хотящимъ въ полезное руковожденіе издадеся въ обит. Супрасльской, и тщаніемъ иноковъ св. Василія В., лѣта отъ Р. Христова 1792, ў 8-ку, 44 бал. (У Віленскай Пуб. бібл. 2 экз.)
„ШЕСТОДНЕВЪ“, друк. у Вільні, 1792 г. ў ліст, 173 лісты. (Ундольскій).
„ЗЛАТОУСТЪ“, друк. ў Супрасьлі, 1792 г. ў ліст 8+358 лістоў. (Ундольскій).
„ДОРОѲЕЯ СВЯЩЕННОИНОКА ЦВѢТНИКЪ“, друк. ў Горадні, 1792 г., ў 4-ку, 482+1 ліст. (Ундольскій).
„NABOŽNYJE PIEŚNI“. Разсыланы былі ў 1771, 1778 і 1792 годах пры загадах духоўнай зьверхнасьці асобнымі друкаванымі аркушамі: „Radujsia Boży narodzie, radasć z nieba nam prychodzie“, „Nowa radasć stała, jaka nie bywała“, „caru Chryście miły Baranku douhaciarpliwy“, „Kažuć ludzi, szto ja umru, a ja chaczu życi“.
Усе гэты песьні маюцца такжа ў уніяцкіх богагласьніках (Карскі, „Бѣлор.“ ІІІ. 145).
„ТРІОДЬ ЦВѢТНАЯ“, друк. ў Супрасьлі, 1793 г., ў ліст, 587 лістоў. (Ундольскій).
„ЧАСОСЛОВЪ НАЛОЙНЫЙ“, друк. ў Супрасьлі, 1793 г., ў ліст. (Ундольскій).
„КАНОННИКЪ“ друк. ў Вільні, 1794 г. ў 8-ку, 120 лістоў. (Ундольскій).
„УСТАВЪ О ХРИСТІАНСКОМЪ ЖИТІИ“, друк. ў Вільні, 1794 г., ў 8-ку, 120 лістоў. (Ундольскій).
„ЕВАНГЕЛІЕ УЧИТЕЛЬНОЕ“, друк. ў Вільні, 1794 г., ў ліст, 411 лістоў. (Ундольскій).
„ДОРОѲЕЯ СВЯЩЕННОИНОКА ЦВѢТНИКЪ“, друк. ў Горадні, 1794 г., ў 4-ку, 483 лісты. (Ундольскій).
„СТРАСТИ ХРИСТОВЫ“, друк. ў Супрасьлі, 1794 г., ў 4-ку, 3+186. лістоў. (Ундольскій)
АКРУЖНАЯ ГРАМАТА Віктара, Архібіскупа Менскага, да ўсіх верных, у ліст, 1794 году, праўдападобна друкавана ў Магілеве.
АКРУЖНАЯ ГРАМАТА біскупа Магілеўскага і Полацкага Афанасія, ў ліст, 1795 году, праўдападобна друкавана ў Полацку.
КАТАЛІЦКІ ЎНІЯЦКІ КАТЭХІЗМ канца ХVIІІ ст. Арыгінал гэтага катэхізму быў у канцы ХІХ ст. ў кс. Урбановіча, ў новым Пагосьце, Дзісенск. пав. Пісаны лацінскімі буйнымі, друкаванымі літарамі і абыймаў у 4-ку 62 балонкі. Пасьля далучэньня да Расіі ўсходнай часьці крыўскіх (беларускіх) зямель, каталіцкае духавенства пачало заводзіць народную мову ў дадатковым набажэнстве і ў навуцы веры ў адповедзь на вымаганьнt Расійскага ураду, каб ў касьцёлах была ўжывана расійская мова. Маецца акольны ліст архібіскупа Богуш-Сестранцэвіча па Магілеўскай Архідыэцэзіі з 1794 году, ў якім ён кажа: „wszystkim w Archidjecezji plebanom zalecić i zaleca się, aby ludowitym językiem, jaki on rozumie, po skończonym nabožeństwie z ambon po kościołach kazania miewali“. (L. Wasilewski „Litwa i Białorus“). Спамянуты вышэй кс. Урбановіч яшчэ ў 1890-х годах гаварыў казаньні пераважна ў мове крыўскай, якой гаворыць тут акалічная каталіцкая люднасьць.
КАТЭХІЗМ УНІЯЦКІ КАНЦА ХVIII СТ. Рукапіс пісаны лацінскімі літарамі, пераховуецца ў Беларускім музэі імені Івана Луцкевіча, ў Вільні. Знайдзен гэты рукапіс у полацкім Богаяўленскім манастыры.
Полацкія уніяцкія біскупы ў канцы ХVIII і пачатку ХІХ ст. разсылалі загады парахіяльным сьвятаром аб ужываньні народнай мовы ў науках і катэхізаціі. Захавалася „Odezwa Jaśnie Wielmožnego Jakuba Martusiewicza Łuckiego Unickiego Diecezalnego Biskupa i administratora Połocckiej Archidyecezii do urzędnikòw onej w 1824 roku miesiąca października okolnie rozesłanaj dla nieodmiennego spełnienia“. У гэтай адозве чытаем: „Obowiązać podpiskami každego z kapłanòw Curam animarum utrzymującego, iž by ci nauczaniu parochwijan swych wiary Chrystusowej zasilali ją słowem Božem językiem zrozumiałym przemawiając“. (Арыгінал гэтай адозвы ў Львоўскім музэі ім. Шэптыцкага).
З гэтага відаць як было ўжо спольшчанае уніяцкае духавенства, што згары патрэбен быў націск каб яны, ў навуцы веры, ўжывалі зразумелую для народу мову.
ЗАГАДКІ ЦАРА ДАВЫДА. З рукапісу ХVIII ст., перадрукавана Раманавым (Бѣл. Сб. V. 212) паводле няпоўнага сьпіску з украінскімі, побач беларуска-крыўскіх, асобнасьцямі. Арыгіналам да гэтай варажбіцкай кнігі маглі паслужыць сярэднявекавыя Sortes Sanctorum. Тут сабраны выславы як з варажбіцкага псалтыра так са сьв. пісаньня і з апокрыфічнай літэратуры (Ев. Ѳомы).
„О ДВАНАДЦАТИ ПЯТНИЦАХ“. Апокрыф гэты да нашых часаў цешыцца вялікай папулярнасьцю і паслужыў матэр’ялам для духоўных вершаў. У Романава (Бѣлорусск. Сб. IIІ, 264) надрукаваны кароткі адрывак гэтага апокрыфу.
„ЛИСТ ІИСУСА ХРИСТА, СЬВЯТОЕ ПИСЬМО“. Гэты апокрыф пранік да нас безумоўна праз Польшчу. У Ерліча (1600 г.) упамінаецца List Pana Iezusa Nazarańskiego, Króla Juckiego. У гэтым лісьце апавядаецца аб цудоўным яго сасланьні з неба ад самога І. Хрыста пры папежу Льве і аб тым як трэба шанаваць нядзельны дзень і якія з гэтага будуць мець карысьці тыя хто чытае і пераховуе гэты ліст.
„О ДВАНАДЦАТИ МУКАХ“. Гэты апокрыф ведамы ў нас ужо з ХІІ ст. (Истор. слов. Порфирьева, 272). Апокрыф гэты і цяпер ходзіць па руках ў новых сьпісках, але старасьвецкія сьпіскі яго яшчэ невядомы.
„СТРАСТИ ХРИСТОВЫ“, друк. ў Супрасьлі, 1795 г., ў 4-ку, б. 4+186 лістоў. (Ундольскій).
„ДОРОѲЕЯ СВЯЩЕННОИНОКА ЦВѢТНИКЪ“., друк. ў Горадні, 1795 г., ў 4-ку, 482+1 ліст. (Ундольскій).
„ПСАЛТИРЬ“, друк. ў Вільні, 1796 г., ў 4-ку, 340+52 лісты. (Ундольскій).
„ПСАЛТИРЬ“, друк. ў Супрасьлі, 1796 г., ў 4-ку, 33+362 лісты. (Ундольскій).
„СВЯТЦЫ“, друк. ў Супрасьлі, 1796 г., ў 16-ку, 231+1 ліст. (Ундольскій).
„СОНЪ БОГОРОДИЦЫ“, выданы Раманавым больш чым па пяцёх сьпісках ХVIII–ХІХ ст. Гэты-ж сон ведамы ў форме духоўнага народнага верша.
Богародзіца заснула ў горадзе Бэтлееме і бачыла страшны сон, у якім выабражаны былі мукі Хрыста (як у Эвангельлі). Да Богамаці падыйшоў Хрыстос, яна разбудзілася і расказала яму сон. Хрыстос ёй адказаў, што гэта ўсё запраўды збудзецца. Пасьля ўжо апавядаецца аб рукапісу сна што хто яе пераховуе захаваны будзе ад усякіх непрыемнасьцяў і ў будучым атрымае царства нябеснае.
Ужо ў ХVІ ст. гэты сон курсаваў па нашым краю. Навейшыя сьпіскі, публікаваныя Раманавым, паперакручываны малаграматнымі псаломшчыкамі і манахамі на вялікарускі лад, старэйшыя-ж яго сьпіскі (ХVІІІ ст.) носяць на сабе сьляды рук стараверскіх сэктантаў. Чыста беларуска-крыўскія рэдакціі гэтых сьпіскаў або загінулі, або яшчэ не адкрыты. Твор гэты адносіцца да апокрыфічнай літэратуры.
„ЗЛАТОУСТЪ“, друк. ў Вільні, 1798г., ў ліст, 8+334 лісты (у гэтым годзе ў Вільні было выдана некалькі Златаустаў, рожніўшыхся адзін ад другога толькі не вялікімі друкарскімі асобнасьцямі). — (Ундольскій).
„ПРОЛОГЪ“, друк. ў Вільні, 1798 г., ў чатырох кн., у ліст. (Ундольскій).
„КАНОННИКЪ“, друк. ў Вільні, 1798 г., ў 4-ку, 4+479 лістоў. (Ундольскій).
„БУКВАРЬ“, друк. ў Вільні, 1798 г., ў 8-ку, 32 лісты. (Ундольскій).
„АКАѲИСТЫ“, друк. ў Магілеве, 1798 г., ў 4-ку. (Ундольскій).
„ПОУЧЕНІЯ СВ. ІОАННА ЗЛАТОУСТАГО“, друк. ў Горадні, ў 1798 г. ў ліст., Вішн., т. VIIІ, бал. 436).
„НИКОЛАЯ ЧУД. ЖИТІЕ“, друк. ў Вільні, 1800 г., ў 4-ку, 4+208 лістоў. (Ундольскій).
ЭНЭІДА НАВЫВАРАТ. „Энэіда навыварат“, напісана, ў канцы ХVIII або ў пачатку ХІХ стагодзьдзя.
Аўтор пазмы невядомы. Некатарыя прыпісваюць яе Ровінскаму са Смаленшчыны, другія Манькоўскаму з Вітабшчыны. „Энэіда“ паэма рымскага пісьменніка Віргілія. Аднак выводзячы падобна Віргілію, грэцкіх і рымскіх багоў, наш аўтор надае ім сялянскае аблічча і ў сваёй паэме дае характарыстыку сялянскага быту.
Паэма пры напісаньні не друкавалася. Як вельмі цікавы твор, яна перапісывалася рожнымі асобамі і гэткім парадкам пашыралася па ўсей Крывіі. Аднак, дзякуючы гэтаму, ў паэму трапіла многа ўставак і пазьнейшых пераробак. Паэма напісана ўсходна-крыўскаю моваю.
Да нас цалком паэма не дайшла; маецца толькі пачатак яе, а рэшта загубілася.
Жыў-быў Энэй, дзяцюк хупавы[2],
Хлапец наўвошта украсіў;[3]
Хоць пан, але удаўсь ласкавы,
Даступен, весел, неграбіў.[4]
Ды грэкі вуйму[5] нарабілі:
Як ляда,[6] Трою ўсю спалілі.
Кашэль ён згробшы науцёк,
І, швыдка[7] зробіўшы чаўнок,
Траянцамі яго набіў
Ды ў мора з імі ён паплыў.
Але Юнона была злая, —
Адродзьдзя панскага ліхая! —
Шукала ўсё яго згубіць.
На дно у пекла пасадзіць:
Затое, бачыш, ня ўзьлюбіла,
Яго Вэнэра што радзіла.
Юнона воблак адапхнула
Ды з неба на мара[8] зірнула —
Плывець на чаўнаку Энэй!
„Ах, ты няпруціна[9] зладзей!
Вось я цябе скручу, пад ляпу,
Ражном у мора, як сабаку!“…
Панёву[10] швыдка нахапіла,
Кашэль сачнямі[11] налажыла,
Ў калёсы села, пакацілась,
Якраз ў Эоля апынілась,
Увайшла ў сьвятліцу, села ў кут.
„Здаровы ўсе! Эоль ці тут“?
Эоль сядзеў тады ля печкі, —
Мязгу[12] скабліў на перапечкі[13]
Ды лапці лыкам падплятаў.
Ен тут аборы падабраў,
Заткнуў за пояс кацатыг,[14]
Скаціўся с печы ў адзін міг.
„Здарова, свацейка Юнона,
Даўно цябе я ня відаў“.
І тры ёй зробіўшы паклоны,
Мякотнага[15] на стол падаў.
Яна мякотнага паела,
Уцёршысь так яму запела:
„Ці ведаеш маё ты гора?
Энэй з траянцамі плывець;
Сьпіхні яго ты, сват, у мора, —
Няхай, паганец, воду п’ець!
Мяркую, чуў: Энэй — то зводнік,
Буянец, злодзей, канаводнік.
Траянцы такжа ўсе латрыгі,
Ўсе абібокі і ярыгі.[16]
Іх трэба ўсіх са сьвету зьвесьць!
Калі, сват, зробіць тую чэсьць,
То я дзявухну украсіву,
Салодкую, як з мёдам сьліву,
Табе за тое прывяду“.
Эоль расшупіў[17] тое дзела. —
Ў яго ўжо сьлюнка пацякла!
Любіў ён цешыць грэшна цела,
Дзявухна па нутру была,
Заскробся, барадой затрос,
Разгладзіў вусы, падцёр нос.
Зажыў у ноздру табаку,
Зачхаўся ўвесь, замармытаў
Ды рэч Юноне ён таку
З паклонам, віш ты, адказаў:
„Ах, вохці мне, мая Юнона!
Ніводнага-ж нет ветру дома!
Што буду робіць я цяпер?
Барэй з пахмельля, як вапер,
Ляжыць ў сьвятліцы на казёнцы[18]
А Норд учора зьехаў к жонцы,
Зэфір з дзяўчатамі заграўся.
А Эоль у батракі наняўся,
Як хочаш тут сабе гадай,
Але дзявухну даставай!
А я ўсё зроблю, грамадзею[19]
Са ўсіх глуздоў[20] іх сьцебану,
З траянцаў выцісну алею,
На дно у мора заганю!
Твайго-ж пабольша ліхадзея,
Некрута,… Энэя
Я так папру яго вятрамі,
Аж булькаць будзе пузырамі,
Як сторч у вір ўсіх галавой
Намесьнік[21] сьцягнець за сабой!“
І вось Эоль, галень[22] схапіўшы,
На паншчыну склікаць пачаў,
І ўсе ён ветры распушчаў,
Бурліць ім мора наказаў.
Калі хто відзеў, як Бакціха[23]
Нямецка піва задаець,
Яке яно падымець ліха,
Запеніцца ды розна прэць, —
От так і мора заравела,
Бублілась, пенілась, шумела.
Энэй спалохаўся, ўсхадзіўся,
Матуз ад портак аж зваліўся,
Са страху й нюні распусьціў
Ды як у трасцы ён завыў.
Траянцы ўсе казлы задралі,
Са ўсіх чаўноў яны гукалі,
Ў балоце быдта Лісавэй[24],
Ачухаўшысь, ўскрычаў Энэй:
„О, цар-царэвіч тат[25] Няптун!
Ня буду прад табой брахці.
Зьмілуйся, мора ты зьміры,
Картузнай[26] я прышлю цяртухі,)
Сударскай[27] моцнае сівухі,
А грошы сам з машны бяры!“
Нэптун на грошы меёў ахвоту,
Гарэлку добра ён сьцябаў.
Пачуў, што будзе за работу,
На ветраў строга закрычаў:
„А вон, нячысты някруціны!
З якей фантазіі вы тут?!
Глядзі, скаштуеце дубіны
І ноздры вам ражком утруць!“
Вось досыць ветрам тут дзякацца[28]
З Нэптунам зналі які жарт.
Дамоўкі сталі убірацца,
Як ад кутуза Банапарт.
Тут раптам неба спагадзелась.
Усплыла сонейка, зьясьнелась,
Энэй, уцёкшы так ад бед,
Састрапаць загадаў абед.
Траянцы ўзялісь за ядзэньне,
Як з поля панскія харты.
Была ў іх з затаўкай[29] крупеня,[30]
Кулагу[31] пхалі ў жываты;
Была ў іх гушча[32] і драчона[33]
І парасяціна смажона.
Пілі гарэлку не каўшом —
Цягнулі ў волю ўсе нагбом.[34]
Усячыны панасьцябалісь
Ды на палацях спаць паклалісь.
Вянэра с кірмашу павярнулась.
(У Ўшэсьці[35] відзіш ты, была),
Ды аб Энэянку дачулась,
Юнона як яго спрагла[36].
Андрак[37] з насоўкай апранула,
З падплётам ўзьдзела кавярзьні[38],
Анучкі рабыя абула,
Як бытцам войта селязьні;
Твар сыраваткаю абмыла,
Кужэльны ўзьдзела балахон,
Папранік[39] ў хустачку ўлажыла, —
Пайшла да Зэўса на паклон.
А Зэўс тады сядзеў у клеці, —
Гарэлку з мёдам там сьцябаў.
Бяз сораму, як малы дзеці,
З падоньня пальцам калупаў.
Прышла Вэнэра і завыла,
Саплямі змазала ўсё рыла
Ды так зазюкала[40] яна:
„А чым перад табою, бацька,
Мой абмішуліўся[41] дзіцяцька?
Зюкні, яка яго віна?
Ня ўвідзяць Рыму яго вокі,
Калі Юнону ня уймеш!
Зьядуць па ростанях сарокі,
Сатрэць яна яго ў кулеш[42].“
Тут Зэўс, гарэлачку дапіўшы,
Ражком ў халяву пастучаў,
Цяртухі моцнае зажыўшы,
Таку гаворку распачаў;
„Дапрэць Энэянка да Рыму
І будзе тама ён царом.
Палепшы Чыжаўскіх[43] харом
Паставіць каменны палаты.
Паны-ж ня будуць там багаты;
Свае чапы[44] ён завядзець,
І ўсё на одкуп пабярэць.
Цяпер завернець к Карпагені,
(У Дзідоны, відзіці, талака),
Папрэць у волю ён смажэні,
Ад’есца з добрага быка,
Папарыцца ён там у лазьні,
Падпусьціць хвігля[45] самай пані,
Закруціць моцна галаву, —
На любжу[46] прывядзець ўдаву.
Ідзі, дачухна, ня турбуйся!
Ды скорамам, глядзі, ня жуйся!
Ні з кім саромна не клянісь
І ў Сташкоў Ніобе пакланісь!“
Вэнэра тут яму прысела,
Хранцуз пан Шэнак як вучыў,
Пайшла, вясельную запела:
Зэвэс ёй вельмі дагадзіў.
Энэй, пачухаўся, паскробся,
На ногі лапці падвязаў,
З палацяў да кута дагробся,
Да плыць падкорніку[47] казаў.
Плыў, плыў аж ў ваччу зазелянелась,
І мора горш ад талакна прыелась, —
Ен ведзьмай на яго гладзеў.
А там пачаў ужо зьдзікацца
Ды так ні к чому стаў злавацца,
Што я й пісаць тут не пасьмеў.
Казаў, што лепш-бы на пагосьце
Схаўтурылі яго там косьці.
Дарэмна з Троі пакруціўся
Ды валачобнічаць пусьціўся.
Ен з гора піпку запаліў,
Ў балону[48] голаву спусьціў.
Аж зірк у мора — і сказіўся![49]
Запеў „ізбранную“ заксьціўся:
„Глядзеце, братцы, вунь сяло!“
Тут ўсіх за сэрца узяло.
Якраз на бераг прывалілі,
За плот чаўнок свой прыкруцілі,
Па шклянцы выпілі сівухі,
Паелі нашча саладухі,
Камоў[50] з сьмятанай і глазухі.[51]
Пайшлі у горад пагуляць.
Бягуць, як батракі с прыгону,
А ім ў варотах — тыц Дзідона,
Ды стала так на іх казаць:
„Глядзі які-ж то абарванцы!
Ці смоль вы з Шчучча вязецё?!
Ай вы, Духанскія цыганцы!
Курэй з падклецьця крадзіцё?!
Чаго сюды вас прыкруціла?
Я й так дзесяцкага прыбіла,
Што ён распраўшчыны ня знае
Ды без пашпортаў ўсіх пускае“.
Як валасьні[52] закапашылісь,
Пластом траянцы павалілісь,
Сачэнь Дзідоне паднясьлі,
Таку гаворку зацяглі:
Мы ўсе з Траянскага прыходу,
Сударскі перад тым былі,
Ды ўвосень прошлага мы году
А грэкаў ў мора уцяклі.
Энэй канторшчыкам у нас,
Прашпорты дзержыць Апанас.
Газэты-ж, панюхна, ты маеш:
Спраглі[53] як Трою, аб тым знаеш, —
То нечага табе й казаць:
О, артыкульная[54] Дзідона!
Ты нас у крэпасьць запішы.
Ў нядзелю роб сабе два згоны, —
Мы робіць будзем, дадушы!
І ўсяку паншчыну зьмякаем:
У бровара глядзець як знаем,
Загнеткі, сундукі рабіць,
На бочкі абручы набіць.
Піліп наш лепіць гарлачы,
Пракоп-жа ступы, таўкачы,
А Саўка зельле ўсяка знаець, —
Дзяцём ён вогнік адсякаець,
Хупаў бабамі варажыць
І скурапеню[55] адхадзіць.
Глядзі, як мы парасшарпалісь,
Аж сорам сьвеціцца наскрозь,
Ўсе лапці розна растапталісь,
Сарочкі чорныя, як вось.
Калі ўжо ласка твая будзець, —
Вялі нам лазьню пратапіць!
Адзежу трэба нам папрудзіць[56],
От так кішаць, ня можна жыць“.
Дзідона румзала і выла
Цякло, як з лівара, з вачэй;
Маністы дзёргала, круціла,
А сэрца — тых-тых-тых у ей!
Яна ўжо чула пра Энэя,
Што з гулькаю[57] ў яго і шэя,
Што волас ў галаве скруціўся,
Што нос казюлькай раздаваіўся.
То шупіла, які тут смак.
І вось кляўшыла[58] яна так:
„Калі-б Энэй ваш схамянуўся
Ды сам мне ён падвярнуўся, —
Усячыны-б тады дастаў“…
Ен — шмык, як бытцам з неба спаў!
Ўзышлі ў сьвятліцу, пераксьцілісь,
Энэй і „Вотча“ прачытаў
За стол ўсе перадам садзілісь,
Мялянік[59] на стале ляжаў.
Дзідона варыва ўлівала,
Шматкамі мяса ў місы клала
І забяляла малаком.
Трупаціла[60] яна крупеню.
Яечню, руднік,[61] жур,[62] смажэню,
Каму пячэню з часныком;
Былі й салодкія пацешкі:
Вяземскі пернікі, гарэшкі,
Мязгі й мазюму[63] рашаты.
Дуда вярлюем[64] тут равела,
Сапелка гусыняй шыпела,
Скрыпела скрыпка, як туркі.
Дзявухны голасу гукалі,
Вясну малоданькі склікалі
І жарты розная рабілі:
Казу сьвяточную вадзілі,
З загнеткі лося забівалі,
Дугу у браму прадзявалі, —
Пустоты ў воленьку было!
Расхарапушыўся[65] Энэй,
Аж іскры сыплюць ад лапцей…
- ↑ Поўнасьцю надрукавана ў часопісі „Беларусь“ 1920 г. (№№ 100, 106, 107).
- ↑ Энэргічны, жывы.
- ↑ прыгожы.
- ↑ грэбаваць=пагарджаць, знача ня горды, уважлівы.
- ↑ ўйма=множства.
- ↑ лядо выкарчаваная і выпаленая зямля.
- ↑ хутка, борзда.
- ↑ мора.
- ↑ някруціна=рэкрут.
- ↑ жаночая вопратка зложаная з двох полак, род фартуха.
- ↑ блін печаны на макавым або канапельным малацэ (соку).
- ↑ мязга, ніжні слой дрэўнай кары, якую дамешывалі да печыва.
- ↑ тое, што мы цяпер называем „булачкі“.
- ↑ падплётка, касьцяное шыла.
- ↑ даслоўна „мяккога“; але пад гэтай назовай разумеецца пірожнае.
- ↑ буяны.
- ↑ разважыў, абдумаў.
- ↑ перафразоўка назовы мэблю „козэтка“.
- ↑ эпітэт Зэўса, знача „дзючага гром“, грамавіку.
- ↑ са ўсёх мазгоў.
- ↑ мова аб Нептуне, богу мора.
- ↑ галень, кій, мова аб палцы „крывулі“ якой перасылаючы з хаты ў хату апавяшчалі на прыгон.
- ↑ Бакціха, жана бога пьянства Бакха.
- ↑ Лесавік.
- ↑ тата.
- ↑ пачковай, вышэйшы гатунак.
- ↑ гасударскай.
- ↑ зьдзекавацца.
- ↑ с салам.
- ↑ крупнік.
- ↑ каша з соладу.
- ↑ каша с пансаку і гароху.
- ↑ каша з дзертых ячных круп.
- ↑ нахіляючы вядро
- ↑ назова сьвята Шосьнік
- ↑ сьпякла.
- ↑ андарак, сподняя спадніца, ням. „unterrock“.
- ↑ лапці.
- ↑ пернік.
- ↑ інтымна загаварыла.
- ↑ правініўся.
- ↑ страва с цёртага, таўчонага мяса с тукам, пірог з мясам.
- ↑ палац кн. Пацёмкіна.
- ↑ „чапы“ — дзежы, чаны ў якіх ставяць затор на гарэлку.
- ↑ штуку, жарт.
- ↑ любоў, паблудная любоў.
- ↑ памочніку капітана, які кіруе кармой.
- ↑ ў люку.
- ↑ зазлаваў, ашалеў.
- ↑ клёцак.
- ↑ творагу са сьмятанай.
- ↑ чэрві.
- ↑ сьпяклі, спалілі.
- ↑ стройная.
- ↑ шкрофул.
- ↑ перапаліць ў гарачым духу.
- ↑ з наростам.
- ↑ нескладна гаварыла.
- ↑ блін з малозіва.
- ↑ паставіла закрытым у печ прэць.
- ↑ юшнік с крыві „руды“
- ↑ кісель.
- ↑ разынак.
- ↑ вярблюдам.
- ↑ разыйшоўся.