Да гісторыі беларускага палітычнага вызвалення

Да гісторыі беларускага палітычнага вызвалення Аўтар: Адам Станкевіч 1934 год Крыніца: Адам Станкевіч. Выбранае - с. 203-299

З нагоды 70-годдзя смерці Кастуся Каліноўскага, рэд. «Mużyckaj Praŭdy» († 1864), і 50-годдзя «Гомона» (1884).

Прапануем да спампаваньня!

Прадмова

Урэшце, пасля двух гадоў друкавання ў «Шляху моладзі», кніжка «Да гісторыі беларускага палітычнага вызвалення» выходзіць у свет. Гэтая тэма даўно мяне цікавіла і напрашалася пад пяро. Адсутнасць, аднак, магчымасцяў выдаць працу друкам устрымоўвала мяне ад пісання.

Урэшце, з нагоды 70-годдзя смерці Кастуся Каліноўскага і 50-годдзя «Гомона», надарылася магчымасць друкаваць задуманую працу ў месячніку «Шлях моладзі», рэдакцыя якога гасцінна запрапанавала мне свае бачыны.

Дзеля таго, аднак, што размер гэтага часопіса невялікі і выходзіць ён толькі раз у месяц, прыйшлося з гэтым рахавацца і адпаведна да гэтага агранічыць і размер працы.

Такім чынам, у сваёй працы я агранічыўся выключна толькі да выказання галоўных момантаў з гісторыі беларускай палітычна-вызвольнай думкі і барацьбы, а таксама да выказання генезы, вытокаў ідэі суверэннай, незалежнай Беларусі і да агульнага апісання спробаў здзяйснення гэтага ідэалу.

У дробязі, у розныя беларускія палітычныя кірункі, апрача галоўных, у працы сваёй я не ўдаваўся. Увесь час меў на воку выключна гэту асноўную думку. І гэтак сціснутая і агранічаная мая праца гасціла на бачынах «Шляху моладзі» аж два гады.

Кніжка «Да гісторыі беларускага палітычнага вызвалення» ёсць агульным нарысам, якая беларускім гісторыкам можа паслужыць матэрыялам і планам да апрацавання поўнай беларускай вызвольна-палітычнай гісторыі.

Спадзяюся, што мая гэта кніжка будзе таксама карыснай і для штодзённага практычнага ідэёвага беларускага жыцця: для моладзі, для прэсы, для інтэлігенцыі, для прасветных арганізацыяў. Перадусім жа скромную гэту працу сваю пасвячаю беларускай моладзі на знак удзячнасці за гасціннасць у яе органе «Шлях моладзі».

Ад. Ст.

1.XI.1935.

Вільня.

І. Уступныя ўвагі

Кожны народ мае свае вялікія ідэалы, да якіх, безупынна, імкнецца, аб якіх сніць салодкія сны і якім часта пасвячае ўсё жыццё сваё.

Для паасобнага чалавека, у прыродным парадку жыцця яго, найвялікшым ідэалам з’яўляецца жаданне шчасліва ўладзіць сваё жыццё і як найдаўжэй затрымаць яго.

Кожны народ, як грамадская і свядомая сваёй грамадскасці адзінка, таксама імкнецца да магчыма найбольш памыснага і найбольш трывалага жыцця. Ідэал гэткі ў кожнага свядомага народа звычайна выяўляецца ў вольным, самастойным, незалежным жыцці яго. Палітычная незалежнасць і грамадска-эканамічная самастойнасць — гэта абавязковыя варункі памыснасці і поўнага развою кожнага народа.

Беларускі народ, падлягаючы няўхільным законам жыцця і яго логіцы, а таксама ідучы за прыкладам іншых народаў, 25.III.1918 праз лепшых сваіх сыноў усяму свету заявіў аб сваіх правох на палітычную незалежнасць і аб сваёй няўхільнай да гэтага волі.

Але ніякія вялікія ідэалы, вялікія думкі, як у адзінак, так і ў народаў, звычайна не родзяцца з нічога і раптоўна. У жыцці духовым звычайна бывае так, як і ў жыцці арганічным. Спярша паяўляюцца зародкі, якія паволі растуць і развіваюцца, а ўрэшце даспяваюць і даюць пажаданы плод.

Ад гэтага закона жыцця не быў вольны і беларускі акт 25.ІІІ.18. Акт гэты, як у некаторай меры свайго роду даспелы плод беларускай народна-палітычнай думкі, папераджала праца многіх людзей для дабра беларускага народа і розныя — большага і меншага значэння — гістарычныя здарэнні і падзеі; а ўжо з гэтых здарэнняў і падзеяў урэшце вырас і паявіўся ідэал незалежнасці беларускага народа, выяўлены актам 25.ІІІ.18.

Такімі, між іншым, прадвеснікамі акта 25.ІІІ. былі: Кастусь Каліноўскі з сваім часопісам «Mużyckaja Praŭda» і з іншымі сваімі друкамі, а таксама часопіс «Гомон» з тымі людзьмі, што яго пісалі і пускалі ў беларускі народ.

Тым больш дарэчы ўспомніць аб гэтых вясняных зорках беларускай вызвольна-палітычнай думкі сёлета, калі ў сакавіку месяцы мінула 70 гадоў (1864) ад смяротнай казні Кастуся Каліноўскага на Лукішскім пляцы ў Вільні, а ў лістападзе прыпадаюць 50-я ўгодкі (1884) другога нумара часопіса «Гомон».

Сёлета, такім чынам, прыпадае двайны юбілей, які сваім зместам у беларускай вызвольнай думцы з’яўляецца нечым адным і суцэльным. І «Mużyckaja Praŭda» з Каліноўскім і «Гомон» з Грынявіцкім — сваім ідэйным папярэднікам — гэта зародкі, з якіх вырасла буйнае зерне 25.ІІІ.1918, з каторага, у свой чарод, развіваецца плод, якому імя незалежны і шчаслівы беларускі народ.

Вось жа, хоць агульна прыпомніць і падкрэсліць гэтыя галоўныя здарэнні ў беларускай палітычна-вызвольнай гісторыі, а таксама і тое, што з імі так ці інакш звязана, — галоўная мэта гэтых нарысаў, якія пасвячаюцца беларускай моладзі, бо ж маладымі згінулі за народ і Каліноўскі і Грынявіцкі, маладыя пісалі «Гомон» і шырылі яго ў народзе, маладыя павядуць далейшую барацьбу за поўнае вызваленне беларускага народа.

II. Беларускі народ жыў, жыве і жыць будзе

Сёння яшчэ часта можна пачуць галасы аб тым, што ніякай Беларусі, ніякага беларускага народа ніколі не было, а з нічога, як ведама, нічога і быць не можа. Тым часам пагляд гэткі, як сёння ўжо дастаткова выказала навука, цалком фальшывы і, як гэткі, з праўдай не мае нічога супольнага.

Кожны паасобны чалавек, як ведаем, перажывае розныя перыяды свайго развіцця. Спярша жыве ён толькі ў зародку, пасля перажывае час дзяцінства, пазней час моладасці, тады час даспеласці і, урэшце, старасці, а таксама час здароўя і хворасці. Гэтулькі перажывае рознага жыцця адзін і той самы чалавек.

Нешта падобнае дзеецца і з народам. І народ кожны пачынаецца ад якога племяннога зародку, перажывае час свайго дзяцінства, моладасці, даспеласці, старасці, заняпаду і адраджэння. Розніца між паасобным чалавекам і народам толькі тая, што народ, не памёршы ў першых перыядах свайго развіцця, звычайна астаецца доўга-доўга жыць. Дзеля гэтага іменна і кажуць, што народы быццам не ўміраюць, хоць фактычна ўміраюць і яны, як і кожны паасобны чалавек. З гісторыі чалавецтва бачым, што народы імкнуцца звычайна да дзяржаўнага жыцця і што гэта дзяржаўнае жыццё яны твораць на асновах розных грамадскіх вартасцяў, якія часта з’яўляліся вартасцямі адначасна для многіх народаў. Такімі грамадскімі вартасцямі даўней былі: племянное пачуццё сваяцкасці, а пазней рэлігія і дынастыя (род пануючых валадароў). Бывала таксама асновай для дзяржаўнасці — часта нават розных народаў — супольная тэрыторыя, гісторыя, прыродныя граніцы якога краю, заваяванне, патрэба палітычнай раўнавагі.

Класічным прыкладам, як можна будаваць дзяржаву з розных нават народаў на асновах, напр[ыклад], рэлігіі і дынастыі — каб не вылічаць іншых асноў, — служыць старадаўняя і сярэднявечная гісторыя раманскіх народаў Заходняй Еўропы. Рым заваяваным розным народам накінуў сваю старую, лацінскую мову, як мову культуры і дзяржавы, а Касцёл Каталіцкі аказаў сябе як установу наддзяржаўную. У рамах гэтай касцельнай наддзяржаўнасці розныя валадары пануючага дому гаспадарылі ў сваёй дзяржаве, як цяпер, напрыклад, гаспадарыць селянін на сваёй гаспадарцы: яны дзялілі сваю дзяржаву між сыноў, аддавалі часць дзяржавы як пасаг сваім дочкам і г. д. І ад гэткай дзяржаўнай гаспадаркі вялікай бяды дзяржаве не дзеелася, бо ўсюды аставаўся той жа наддзяржаўны Касцёл, тая ж лацінская мова і нават тыя ж самыя людзі на дзяржаўных становішчах.

Нешта падобнае ў гісторыі дзеелася і з беларускім краем і з беларускім народам.

Народ гэты, стварыўшыся з трох сваяцкіх плямёнаў: крывічоў, радзімічаў і дрыгвічоў^[1], ужо ў IX–XIII стст. жыў сваім самастойным дзяржаўным жыццём і з аружжам у руках бараніў сваю гэтую самастойнасць спярша ад князёў кіеўскіх (украінскіх), а пасля і літоўскіх3. Палітычным цэнтрам беларускага народа быў тады Полацак, а полацкія князі і агулам мясцовыя князі-роданачальнікі былі гэтага народа нацыянальнымі павадырамі. Народ беларускі ўжо тады чуў сваю асобнасць ад народаў суседніх — украінцаў^[2] і літоўцаў, — з якімі біўся за свае землі і ад якіх бараніўся, але вонкавым знакам, як бы меркай гэтай асобнасці, было не пачуццё нацыянальнае ў сённяшнім разуменні, а мясцовыя князі і ягоныя роды, якія стаялі на чале народа і пры помачы народнага веча кіравалі ці, вярней, спаўнялі волю гэтага веча. Гэты вечавы дэмакратычны лад на беларускіх землях не дазваляў дзеіць на не карысць народу таксама і князям паходжання не мясцовага, а чужацкага. Вонкавым, такім чынам, паказальнікам жыхаром беларускай зямлі, што яны між сабой родныя, што яны сваякі, служыла дынастыя агулам мясцовых князёў, а перадусім полацкіх. Гэта ж дынастыя, апрача пачуцця племяннога сваяцтва і супольных інтарэсаў эканамічных, у той перыяд беларускай гісторыі і была тым галоўным грамадскім злучвом, якое спрыяла далейшаму развіццю пачуцця сваяцкасці між жыхарамі беларускай зямлі, а таксама была яна той грамадскай асновай, на якой будавалася беларуская дзяржаўнасць, спярша на землях Полаччыны, а пазней на ўсіх землях сённяшняй Беларусі.

Праўда, яшчэ ў гэтым перыядзе беларускай гісторыі народ наш і наш край не завецца беларускім, а пераважна крывіцкім, але назва не змяняе справы. Беларусы зваліся крывічамі, бо гэта было найвялікшае племя, з якога паўстаў цяперашні беларускі народ. Адзінства беларускай культуры «ў пісаных помніках, у малярстве, будаўніцтве і грамадскім укладзе праяўляецца на ўсім абшары ад Новагорадка Наднёманскага да Новагорадка Северскага і Вялікага Ноўгарада — “тудѣ жинвяху Крывічы” — як выражаецца летапісец»^[3]. Далей, аднак, аставацца незалежным і самастойна кіраваць сваёй дзяржавай на ўсіх сваіх землях беларускаму народу не ўдалося. У XIII і XIV стст. нямала было прычын, якія дамагаліся ад беларусаў аб’яднання іх з Літвой. З усіх бакоў пачалі напіраць на беларускія землі ворагі. З паўдня ішла руіна і няволя ад татараў, з поўначы і захаду націскалі нямецкія рыцары, палонячы і сілай хрысцячы беларусаў паводле лацінскага абраду. У палове XIV ст. стала таксама напіраць на Беларусь і маладое Каралеўства Польскае, якое толькі што паўстала з развалін удзельнай эпохі. А зноў з усходу пайшлі крыўды і зніштажэнні ад усцяж магутнеючага Княства Маскоўскага. Пры гэткіх варунках, рэч ясная, што новапаўстаўшаму Вялікаму Княству Літоўскаму было лёгка стацца палітычным цэнтрам, да якога сталі хінуцца беларускія землі, тым больш, што ад самага пачатку свайго існавання яно было не проста літоўскім, а літоўска-беларускім^[4]. Гісторыя, значыць, так пакіравала лёсам беларускага народа, што ён быў змушаны злучыць свой лёс з Літвой, з якой разам збудаваў супольную беларуска-літоўскую дзяржаву, што пратрывала ад XІІІ да паловы XVI ст., да Люблінскай уніі з Польшчай.

У гэтым перыядзе, калі, як кажа Карскі^[5], беларускія плямёны аканчальна зліліся ў адзін беларускі народ і калі мова яго аканчальна злажылася і выдзелілася ў мову самабытную беларускую, як кажа той жа Карскі^[6], народ і край наш ужо суседзі нашы называлі беларускім, а ён сам, хутчэй, сябе зваў літоўскім з прычын палітычных. У гэтым перыядзе народ беларускі далей развіваў сваю нацыю і будаваў сваю дзяржаўнасць, але ўжо на іншых, на новых грамадскіх вартасцях, на новых асновах. А рабіў ён гэта дужа мудра і арыгінальна.

Дынастыя беларускіх князёў, родных павадыроў беларускага народа, калі не выгасла, дык так расцерушылася, што ўжо не здольнай была лучыць у цэласць і бараніць яго. Бяссільным тут ужо было і народнае веча. Вось жа на змену гэтай дынастыі роднай прыходзе чужая, прыходзе дынастыя літоўскіх князёў. Народ наш — дабравольна ці не, — але годзіцца з ёй і даручае ёй свой палітычны лёс, пакідаючы, аднак, свайму кіраўніцтву справу культуры і справу свайго ўнутрана-грамадскага ладу. Выйшла так, што палітыку тварылі прадусім літоўцы, а культуру — беларусы. З гэткага даволі рэдкага ў гісторыі супрацоўніцтва двух народаў паўстала слаўная ў гісторыі літоўска-беларуская дзяржава, у якой, калі не лічыць меншых уплываў украінскіх, сапраўды панавала беларуская мова і беларуская культура. Дык хоць падзяліўся ролямі наш народ з літоўскім у гэтым перыядзе свайго палітычна-грамадскага жыцця, але бадай ні ў чым не зменшыў і не прыцьміў сваёй нацыянальнай сілы, а наадварот — зрабіў ён праз гэта вялікі шаг уперад у сваім гістарычным развіцці.

У першым перыядзе нашай гісторыі Беларусь была там, дзе панавалі беларускія князі і іх роды, а ў гэтым там, дзе разлягалася беларуская граматнасць, беларускае пісьменства.

Пасля гэтага светлага літ[оўска]-бел[арускага] перыяду беларускаму народу прыйшоў час упадку, час заняпаду і палітычна дзяржаўнага і культурнага. Быў гэта час, калі народ гэты пасля Люблінскай уніі (1569) апынуўся пад Польшчай, ужо не як палітычна самастойны, але як яе падданы6, а пасля раздзелу Польшчы (канец XVIII ст.) апынуўся ён у такім жа палажэнні пад Расеяй. Аднак народ наш і тут жыў таксама вартасцяй грамадскай, якая яму прыпамінала яго нацыянальную асобнасць — ягоную няпольскасць і нерасейскасць. Гэтай вартасцяй, гэтым народным ідэалам была рэлігія і Царква. Праўда, рэлігійным наш народ быў заўсёды, заўсёды ён цаніў рэлігію высока, тварыў заўсёды рэлігійную культуру: пісьменства, малярства, архітэктуру і г. д., але на гэтую справу асаблівую звярнуў ён увагу ў пару свайго заняпаду, у пару сваёй палітычна-грамадскай няволі.

Калі народ наш пачуў незвычайны націск на сябе з боку Польшчы, калі пабачыў, што можа згінуць, асаблівую ўвагу у сваім жыцці грамадскім звярнуў ён на рэлігію, бо ён ведаў, што, баронячы рэлігію і Царкву, бароніць нацыю, бароніць народ. І сапраўды — у XVII і XVIII стст. толькі рэлігія была той грамадскай вартасцю, якая зберагала беларускую нацыю і тварыла беларускую культуру як адзнаку жыцця народа. Вось чаму беларусы часта так сапраўды гераічна бароліся з рэлігійнай уніяй, слушна бачачы ў ёй наступ польшчыны, а пасля, калі з уніяй зжыліся і ў значнай меры не дапусцілі да яе поўнага злаціншчання і спольшчання, калі унія была ўжо знакам, які розніў беларуса як ад польскага каталіцтва, так і ад маскоўскага праваслаўя, калі унія сталася адзінай апорай бел[арускай] культурнай асобнасці, адзінай апорай беларускай нацыі, — беларусы яе такжа гераічна баранілі проціў наступу маскоўскіх цароў, што сягалі па душу яго пры помачы верных слуг сваіх, здрадзіўшых унію епіскапаў Сямашкі, Лужынскага і Зубкі.

Цікава таксама адзначыць, што ў гэтым часе беларускі народ зваў сябе пераважна тутэйшым, рэзка гэтым аддзяляючыся ад напіраючай на сябе чужой, не тутэйшай Польшчы і Расеі. Розна, як бачым, жыў у гісторыі беларускі народ, але жыў заўсёды, будуючы сваю дзяржаўнасць, творачы свой грамадскі лад і сваю культуру і гэтым развіваючы сваю нацыянальнасць.

Але даўней, як бачым, як народ беларускі, таксама і іншыя народы жылі інакшымі ідэаламі, як сёння. Сёння кожны народ імкнецца да еднасці і непадзельнасці сябе, да пераламання граніц дзяржавы, якая дзеліць народ і ўрэшце імкнецца да поўнай самадзельнасці палітычнай. Даўней тварыліся дзяржавы, зложаныя часта з розных народаў на асновах, на якіх сёння ўжо дзяржавы не будуюцца. Сёння ўсе дзяржавы ў Еўропе аснаваны перадусім на нацыянальнасці, гэта значыць, што кожная нацыя, кожны народ сам сабе будуе дзяржаўнае жыццё, творыць сваю ўласную нацыянальную культуру і жыве сваім уласным самастойным жыццём. Гэткія ідэалы мае сёння і народ беларускі і імкнецца да таго, каб яны сталіся чынам. І так, калі народ беларускі быў пад Масквой, калі многія яго ўважалі за нябожчыка, калі на пацеху сваім ворагам, пад гнётам доўгай няволі губячы свой нацыянальны воблік, пачынаў называць сябе «польскай» і «рускай» веры, тады пачалося яго адраджэнне, пачалося прабуджэнне да новага жыцця, тады прыйшла і да яго зорка, звяшчаючая яму ідэалы жыцця нацыянальнага ў сучасным разуменні гэтага слова.

Праўда, у гэтым сваім сучасным імкненні да вольнага нацыянальнага і сацыяльнага жыцця і да эканамічнага дабрабыту народ беларускі напаткаў вялікую перашкоду з боку маскоўскага камунізму, які, сілай ломячы усебаковае беларускае нацыянальнае адраджэнне, творыць з беларусаў казённых парабкаў-пралетараў без сваёй гаспадаркі, без сваёй бацькаўшчыны і без уласнай волі. Аднак можна цвердзіць напэўна, што маскоўскі камуністычны пераслед нацыянальнага адраджэння беларускага народа і яго волі да дзяржаўнай незалежнасці можа гэтае адраджэнне і волю часова прыпыніць і нават скрывіць, але цалком здушыць не зможа. Нацыянальнае пачуццё, як грамадскую вартасць сучаснай цывілізацыі і поступу, народ беларускі мусіць перажыць для ўласнага свайго дабра, каб нічыім не аставацца парабкам. А сучасны пераслед Масквой беларускай нацыі ў апошнім сваім выніку справу поўнага адраджэння і вызвалення гэтай нацыі толькі прыспяшыць і больш скрышталізуе.

Цікава пры гэтым, урэшце, адзначыць, што, як поўны заняпад беларускага народа прыйшоў у пач. XVII ст. з поўным пераходам асвечаных шляхоцкіх класаў у польскасць са здрадай народу10, так адраджэнне прыйшло з паваротам да народа ад людзей з тых жа шляхоцкіх класаў, праўда, ужо абяднеўшых і збліжаных да народа. І сапраўды, справа палітычнай і грамадскай самастойнасці нашага краю і справа самастойнасці культурнай народаў гэтага краю замёрла разам з вялікім Львом Сапегам († 1633), але замёрла часова; прайшло 230 гадоў, і гэтую справу уваскрэсіў Кастусь Каліноўскі і павіс за яе на шыбеніцы. Ён сапраўды уваскрэсіў дзяржаўніцкую федэрацыйную ідэю зямель Вялікага Княства Літоўскага, — якім яно фактычна было яшчэ пасля Люблінскае уніі за часаў Льва Сапегі, — але ён ужо перадусім зварочваў увагу сваю на народ беларускі і — можа нават несвядома — зачаў такім чынам у яго развіцці эру змагання за поўную палітычную незалежнасць Беларусі.

У пятнаццаць якіх гадоў па смерці Каліноўскага падобныя ж беларускія палітычныя ідэалы развіваў Ігнат Грынявіцкі, выйшаўшы, здаецца, таксама з абяднелай і спольшчанай беларускай шляхты, — і, урэшце, людзі, якія выдавалі для пашырэння гэтых ідэалаў адмысловы часопіс «Гомон».

III. Палітычна-вызвольныя ідэі ў Еўропе XIX ст. і Беларусь

К. Каліноўскі з сваім часопісам «Mużyckaja Praŭda», як сказана вышэй, І. Грынявіцкі і тыя беларускія народнікі, што выдавалі часопіс «Гомон», былі першымі ў XIX ст. пачынальнікамі палітычнага вызвалення Беларусі пасля яе доўгага заняпаду. Аднак ані гэтыя людзі, ані чыны іх не зваліліся з неба, не паявіліся ні з сяго, ні з таго на беларускіх гонях, але памог зрадзіць іх дух часу, патрэбы і ідэалы, якія тады панавалі ў Заходняй Еўропе.

У XVIII ст. у літаратуры панаваў там яшчэ, асабліва ў Францыі, пераважна так званы класіцызм. Гэта значыць, што пісьменнікі рознага роду краснага пісьменства слепа трымаліся ў сваім літаратурным творстве формаў і спосабаў старадаўніх грэкаў і рымлянаў, а не ўнікалі ў дух і глыбіню думак іх. Гэтыя новыя класікі, ці як часта звалі іх — псеўда (фальшывыя), або французскія класікі, не бралі з культуры старадаўніх грэкаў і рымлянаў веды, а бралі толькі форму, наследавалі толькі вонкавы бок іх творства. Гэта ў выніку давяло да ўпадку літаратуры, да смешнасці нават і змусіла пісьменнікаў шукаць новых дарог.

На змену — і як процівага класіцызму — прыйшоў зноў рамантызм. Рамантызмам завецца такі кірунак людской думкі, які кладзе націск пераважна на асабістасць чалавека, на пачуццё і выабражэнне яго. Кірунак гэты зварочваецца да мінуўшчыны народаў, да сярэднявечча і да хрысціянства. Рамантызм быў кірункам, які абдымаў усе галіны духовага творства чалавека, а значыць і навуку, асабліва гісторыю, філасофію і мастацтва.

Пачатак рамантызму адносіцца да таго часу, калі ў Еўропе, пасля ўпадку Зах[одняй] Рымскай Імперыі, паўставалі новыя хрысціянскія дзяржавы, аснаваныя раманскімі народамі. Тады паявілася рамантычная літаратура, або рамантызм, які фактычна азначаў сярэдневяковую літаратуру, прасякнутую містыцызмам.

У час гуманізму, або адраджэння (стст. XIV–ХVІ) рамантызм паволі быў выціснуты класіцызмам, пасля выраджэння якога ў канцы XVIII ст. прыйшоў зноў рамантызм абноўлены і адроджаны, прыносячы ўжо ў літаратуру новыя формы і пераважна новы змест. Цяпер на літаратуру пачалі глядзець як на самастойную галіну жыцця паэтаў і пісьменнікаў і як на дзейнік вышэйшых, ідэальных імкненняў чалавека. Змест свой рамантычная літаратура пачала чэрпаць з крыніц народнага жыцця, а праз гэта новы рамантызм зблізіў літаратуру з народнасцяй. Вясна рамантызму засвяціла таксама і над галавой Беларусі, а з ім прыходзіла да беларускага народа і ягонае нацыянальнае адраджэнне. Рамантызм у літаратуры з Еўропы даходзіў і да нас. Зярняты нацыянальных ідэяў, зроджаных рамантызмам, дзякуючы стычнасці з Еўропай асвечаных класаў нашага краю, дакаціліся і да беларусаў. Дасканальным правадніком гэтых ідэяў у нас быў да свайго закрыцця (1832) Віленскі універсітэт.

З муроў гэтага універсітэта, або пад яго ўплывам, паявіліся беларускія рамантыкі, паэты-пісьменнікі: Ян Баршчэўскі, А. Рыпінскі, Ян Чачот, а таксама і бацька беларускага краснага пісьменства Вінцук Дунін-Марцінкевіч.

З муроў гэтага ж універсітэта паявіліся таксама беларускія рамантыкі і ў навуцы, якія даследжвалі беларускую гісторыю, права, мову. Да гэткіх належаць: уніяцкія свяшчэннікі праф. М. Баброўскі і Платон Сасноўскі, а таксама праф. Ігнат Даніловіч, Я. Ярашэвіч і іншыя.

У тым жа больш-менш часе, гэта значыць у канцы XVIII і ў пач. XIX ст., апрача рамантызму ў літаратуры, у мастацтве і навуцы паявіўся ў той жа Зах[одняй] Еўропе і рамантызм народна-палітычны. І гэта цалком зразумелая рэч. Калі рамантыкі ў літаратуры і навуцы апявалі і апісвалі красу жыцця народаў і іх слаўную мінуўшчыну, дык не маглі яны не ўбачыць і ад’емных бакоў гэтага жыцця як няволі палітычнай і сацыяльнай народаў. І сапраўды, рамантызм літаратурны і навуковы лагічна вёў да рамантызму палітычна-народнага. Ад песняў аб красе і нядолі жыцця народаў, ад навуковых доследаў над гісторыяй і мовай народаў — беспасрэдны пераход да барацьбы за лепшае палітычнае і сацыяльнае жыццё іх.

XVII і XVIII стст. у жыцці палітычным — гэта час абсалютызму, сутнасць якога ў тым, што манарх, пад панаванне якога ў працягу гісторыі розным спосабам, не вылучаючы атрымання іх у спадку па жонцы, падпадалі розныя народы, быў іх неагранічаным валадаром і панам. У ягоных руках была найвышэйшая ўлада ўставадаўчая, выканаўчая, а нават і судовая.

У канцы ж XVIII ст. у міжнародным праве ў Зах[одняй] Еўропе пачынае ўгрунтоўвацца аснова суверэннасці (поўнай незалежнасці ад пастаронняй палітычнай улады) народа, якая ёсць адной з падстаў нацыянальнасці. Паводле гэтай думкі кожны народ ёсць адзіным гаспадаром усяго таго, што ён мае^[7]. Магутным дзейнікам і сяўцом гэтых ідэяў была ў Еўропе Вялікая Французская Рэвалюцыя (1789), якая для гісторыі многіх народаў і іх палітычна-нацыянальнага вызвалення была сапраўды зваротным пунктам. Ідэалогія гэтай рэвалюцыі апіралася на ідэях вольнасці асабістай адзнакі народаў. Развою ідэяў Вял[ікай] Французскай Рэвалюцыі, хутка па ёй паўстаўшыя напалеонаўскія войны, не толькі не ўстрымалі, але яшчэ і дапамаглі ім, хоць уся дзейнасць Напалеона была супярэчная з прынцыпам народнасці. Напалеонаўскае войска па ўсей Еўропе разносіла ідэі Вял[ікай] Рэвалюцыі і адначасна заваёўвала іх. Вось жа гэта шырэнне нацыянальных ідэяў і адначасна гвалтаванне іх у народах паглыбляла нацыянальную свядомасць і выклікала абурэнне проціў чужацкіх акупантаў.

Урэшце, калі прыйшла ў той жа Францыі рэвалюцыя ліпнёвая (1830) і рэвалюцыя лютаўская (1848), якія гулкім рэхам пракаціліся па ўсей Еўропе, выклікаючы ў свой чарод рэвалюцыі сярод многіх народаў за свой самастойны народна-палітычны быт, прынцып палітычнага рамантызму, прынцып нацыянальны ў палітычным і сацыяльным жыцці многіх народаў Еўропы яшчэ больш умацаваўся і ўгрунтаваўся.

Слушна гэты час, асабліва год 1848, завецца ў гісторыі вясной народаў. У гэтым часе паднялі сцяг барацьбы за сваю палітычную самастойнасць і за сваё нацыянальнае аб’яднанне як народы, што самастойнасць гэту мелі і яе ўтрацілі, так і тыя, што першы раз жадалі яе здабыць. У гэтым часе спатыкаемся з вызвольным нацыянальным рухам бельгійцаў, уграў, немцаў, палякаў, чэхаў, італьянцаў, фламандцаў, каталонцаў, грэкаў, славакаў, румынаў, харватаў, сербаў, балгараў і многіх іншых.

Разам з развоем нацыянальнай ідэі самастойнасці народаў паўстала таксама пытанне аб узаемных гэтых вольных народаў адносінах. Вось жа ў тым самым XIX ст. паўстала ідэя федэралізму. Федэрацыя (foedus — дагавор) — саюзная дзяржава. Бывае яна тады, калі паасобныя вольныя народы дабравольна твораць адну дзяржаву, на падставе дагавору між сабой. Агулам гаворачы, федэрацыя — гэта больш-менш тое самае, што самая крайняя дэцэнтралізацыя дзяржавы, самы шырокі самаўрад. У федэрацыйнай дзяржаве існуюць для паасобных народаў і краін паасобныя соймы і ўрады, якія і вядуць усе ўнутраныя справы краю. Загранічную ж палітыку, фінансы і войска вядзе ўрад цэнтральны, агульнафедэрацыйны.

Пад уплывам гэтай агульнай федэрацыйнай ідэі паўстала тады таксама ідэя федэрацыі агульнаславянскай, ці ідэя т. зв. панславізму (усеславянства), ідэя саюзу славянскіх палітычна вольных народаў. Тварцом гэтай ідэі быў славак Колярж^[8].

Словам, у ХІХ ст. нацыянальна палітычная свядомасць народаў дайшла да вялікіх размераў, кіруючы гэтыя народы да самастойнага палітычнага жыцця. Праўда, сляды такой свядомасці і такой волі народнай спатыкаем ужо ў канцы сярэднявечча, аднак дзейнік народны аж да другой паловы XVIII ст. большай ролі не адыграў. А ўжо ад канца XVIII ст. зачаўся шыбкі ўзрост народнай свядомасці ўва ўсей Еўропе. Узрост гэты яшчэ больш, як убачым ніжэй, зазначыўся па сусветнай вайне, сільна зазначаецца і дзеіць сёння.

У тым часе, калі ў Еўропе так буйна развіваўся вызвольны рух народаў, Беларусь разам з Польшчай, Літвой і Украінай — ужо належала да царскай Расеі. Сюды таксама даляталі гэтыя крылатыя народніцкія ідэі і спатыкалі тут гарачае пачуццё і захапленне перадусім сярод студэнцтва. І так, у другой палове XIX ст., пад уплывам гэтых ідэалаў Еўропы, у Расеі паўстаў палітычна-вызвольны рух, ведамы пад назовам «народничества». Пазнейшыя арганізацыі гэтага кірунку зваліся: «Земля и воля», і з яе паўстаўшыя: «Черный передѣл» і «Народная воля» (1879–1886). Клічам народнікаў было «хождение в народ», каб вучыць яго і будзіць да лепшага жыцця, да зямлі і волі. Палітычнай праграмай «землявольцаў», замест царскага неагранічанага самадурства, было «учреждение казачих кругов, т. е. вольных, автономных общин с выборными, ответственными и всегда сменяемыми исполнителями народной воли»^[9].

Тым часам самі тварцы расейскага «народничества» і «хождения в народ»: Бакунін (1814–1876), Герцэн (1812–1870) і інш. гэта права «вольных автономных общин» выразна прызнавалі і Беларусі. Асабліва ярка аб гэтым выражаўся Бакунін. Ён у сваёй слаўнай «Адозве да славян» пайменна вылічае ўсе народы царскай Расеі: беларусаў, палякаў, украінцаў, літоўцаў, фінаў, латышоў і інш. і прызнае ім права на самастойнасць у федэрацыйнай лучнасці між сабой, або і права на поўную незалежнасць. Бакунін дамагаецца, каб кожнаму народу была дадзена свабода ўладзіць лёс свой палітычны, як ён толькі захоча. Гэткіх самых поглядаў трымаўся і Герцэн, выказваючы іх, аднак, больш спакойна і асцярожна. Федэрацыю яны разумелі як вольны саюз вольных народаў^[10]. Бакунін верыў, што «польскае паўстанне сапраўды падыме народы быўшага Вялікага Княства Літоўскага да самаазначэння ў кірунку поўнай незалежнасці, або прынамсі да федэрацыі»^[11].

У імя гэткіх народніцкіх і федэрацыйных ідэалаў бароліся — за выняткам буйных паноў — і палякі. Яны, гэтыя палякі-дэмакраты, імкнуліся да незалежнай Польшчы, у складзе якой жадалі б, праўда, бачыць Літву, Беларусь і Украіну, але злучаныя між сабой вузлом федэрацыі^[12].

Да вольнасці палітычнай у кірунку федэрацыйным імкнуўся тады і народ украінскі. На чале гэтага руху стаялі Кастамараў і Драгаманаў.

Украінскі гісторык Мікалай Кастамараў (1817–1885) быў тварцом ідэалогіі федэрацыі славянскіх народаў на асновах хрысціянскай любові і справядлівасці. Дзеля пашырэння гэтых вялікіх ідэяў ён — разам з іншымі — заснаваў ведамае ў гісторыі Кірыла-Мяфодзіеўскае брацтва. Праграма гэтага палітычнага брацтва прадбачыла незалежнасць кожнага славянскага народа, злучанага федэрацыйна з Расеяй. Між славянскімі народамі, што мелі ўвайсці ў склад гэтай вялікай федэрацыі, пайменна быў браны пад увагу і народ беларускі. Усё правадаўства, уласнасць і асвета ў гэтай славянскай федэрацыі павінны былі апірацца на навуцы Хрыстовай^[13]. А затым, што падобныя федэрацыйныя ідэалы, як ведаем, мела і дэмакратыя польская, прынамсі, што да Беларусі, Літвы і Украіны, жадаючы, каб гэтыя краіны ўвайшлі ў федэрацыю з Польшчай, Кастамараў уважаў, што Беларусь, Літва і Украіна самі павінны выявіць сваю волю, да якой федэрацыйнай дзяржавы яны хочуць належаць: да Расейскай ці Польскай^[14].

Брацтва св. Кірыла і Мяфодзія, да якога належаў і Шаўчэнка, у 1857 г. царскай уладай было скасавана, а сябры яго арыштаваны і павысыланы ў Сібір. Ідэі, аднак, гэтага Брацтва асталіся жыць далей. Ідэі гэтыя пашыраў далей і развіваў другі ўкраінскі вучоны гісторык і палітык Міхал Драгаманаў (1841–1895), федэралістычныя думкі якога мелі вялікі ўплыў і на інтэлігенцыю расейскую. Быў ён, між іншым, рашучым праціўнікам, каб Літва і Беларусь, замест быць вольнымі федэрацыйнымі дзяржавамі, ды былі звычайнымі правінцыямі Польшчы, або Расеі^[15].

Гэтымі ідэямі кармілася і беларуская моладзь на расейскіх універсітэтах. Гэтыя ідэі радзілі сярод іх барацьбітоў за палітычную волю беларускага народа. Гэтыя ідэі зрадзілі беларускіх нарадавольцаў: Каліноўскага і яго «Mużyckuju Praŭdu», Грынявіцкага і тых барацьбітоў, што выдавалі «Гомон».

IV. К. Каліноўскі — пачынальнік беларускага палітычнага вызвалення

Аб Каліноўскім даводзілася ўжо мне пісаць даволі шырока з нагоды 70-годдзя беларускай прэсы^[16]. Дзеля гэтага ў гэтых нарысах — з нагоды 70-годдзя яго смерці — аб Каліноўскім скажу толькі агульна і прытым пераважна толькі тое, што не было сказана аб ім у маёй працы ранейшай, і ўрэшце тое, што мае паказаць нам Каліноўскага як пачынальніка беларускага палітычнага вызвалення.

Радзіўся К. Каліноўскі ў 1838 г. у фальварку Мастаўляны, недалёка ад Ялоўкі Ваўкавыскага павета, гадаваўся ў фальв. Якужоўка, таго ж павета, недалёка ад Свіслачы. Бацькі яго былі каталіцкай беларускай спольшчанай шляхтай. Магчыма, што яны з уніятаў, бо Кастусь у сваёй «Mużyckаj Praŭdzе» — пад мянушкай Ясько Гаспадар з-пад Вільні — у адным месцы прыпамінае беларускім сялянам, што ён фактычна такі ж самы «мужык» як і яны, «ды яшчэ і уніяцкай веры». Ведама, можа, гэта ў Каліноўскага толькі агітацыйны зварот, але, можа, гэта і адгалосак шчырай праўды. Не забываем, што сярод беларускай шляхты былі і праваслаўныя і уніяты, якія ўрэшце аканчальна папераходзілі ў лацінскае каталіцтва.

Бацька Кастуся паходзіў з Рэплі, усё таго ж Ваўкавыскага пав. Быў, як сам аб сабе кажа, «rękodzilnik», займаўся вырабам «obruzow i serwet». Граматы вучыўся дома, меў «wychowanie domowe»^[17]. Вучыўся Кастусь спярша ў Свіслацкай гімназіі, а пасля паўгода (1855) у Маскоўскім і ўрэшце ў Пецярбургскім універсітэце, які скончыў у 1860 г. са ступенню кандыдата права.

Ва універсітэце Кастусь Каліноўскі не толькі вучыўся права, але адначасна знаёміўся з справамі грамадска-палітычнымі і належаў да народніцкіх рэвалюцыйных арганізацыяў. Выйшаў наш малады Кастусь з універсітэта ідэйным рэвалюцыянерам-народнікам. Працу сваю палітычную пачаў у роднай Горадзеншчыне сярод беларускага народа. Дзеля гэтай мэты летам 1862 г. у Беластоку наладзіў патаемную друкарню, у якой, як ужо ўспомнена, пад мянушкай Ясько Гаспадар з-пад Вільні выдаваў беларускі часопіс «Mużyckаja Praŭda».

Калі ў пачатку 1863 г. выбухла ў нашым краі польскае паўстанне, Каліноўскі да яго далучыўся і стаўся спярша палітычным камісарам Горадзеншчыны, а пасля, калі паўстанне ўпадала, абняў над ім дыктатарства ў Літве і Беларусі.

Праз увесь час сваёй рэвалюцыйна-вызвольнай працы Каліноўскі належаў да кірунку польскіх дэмакратаў-народнікаў і з імі супрацоўнічаў, а з польскім цэнтральным нацыяналістычна-захопніцкім камітэтам, з прычын ідэёвых розніц у паглядах, быў у пастаяннай нязгодзе.

29.І.64 Каліноўскі быў жандарамі Мураўёва злоўлены, асуджаны на смерць і 10.ІІІ старога стылю таго ж 1864 г. на Лукішскім пляцы ў Вільні павешаны, калі яшчэ меў усяго толькі 26 гадоў веку.

У гэтых нарысах ужо ўспаміналася, што беларускае палітычнае вызваленне пачалося з таго грамадскага класа, на які беларускае палітычнае жыццё заняпала. Фармальна палітычная самастойнасць нашага народа перастала існаваць на Люблінскай уніі 1569 г., а фактычна значна пазней15. Яшчэ праз некаторы час па Люблінскай уніі, аж да пачаткаў XVII ст., Беларусь і Літва шмат мелі палітычных і іншых правоў, якіх яны стойка баранілі. Так, напр., нягледзячы на палітычную унію з Польшчай, Беларусь і Літва мелі яшчэ сваё асобнае ад Польшчы войска, асобныя законы і некаторыя асобныя дзяржаўныя пасады. Нават грошы і тыя аж да першай паловы XVII ст. былі асобныя ў Кароне і ў Вялікім Княстве^[18].

Апошнім сапраўды дастойным абаронцам астаткаў палітычнай і культурнай асобнасці нашага народа і ўсіх беларуска-літоўскіх зямель^[19] быў слаўны канцлер Вялікага Княства Літоўскага вялікі Леў Сапега. А ўжо па ім Польшча хутка зруйнавала ўсю палітычную асобнасць Беларусі і Літвы і зраўняла іх з землямі этнаграфічнай Польшчы.

Беларускія магнаты, як бачым, былі апошнімі абаронцамі палітычных правоў беларускага народу, бо яны належалі да пануючага і кіруючага класа ў народзе. Першымі ж пачынальнікамі палітычнага адраджэння беларускага народа былі ўжо прадстаўнікі дробнай шляхты, бо абяднелай і гэтым збліжанай да народа. Гэта дробная і абяднелая, аканчальна не апалячаная шляхта была адзіным свайго роду інтэлігенцкім класам у народзе, якая зберагла памяць аб яго мінуўшчыне і аб яго нацыянальнай асобнасці ад палякаў. І трэба было толькі адпаведнага часу, аказіі, каб гэтая беларуская дробная шляхта, як асвечаны і вольны непрыгонны клас, зноў стала на чале беларускага народа.

Гэткім адпаведным часам і адпаведнай аказіяй былі тыя ідэйныя кірункі, якія панавалі ў XIX ст. у Еўропе і якія дайшлі да нас, а першай асобай, скарыстаўшай і з гэтых кірункаў і з гэтых аказій да дзейнага выступлення за волю народа, быў К. Каліноўскі, аканчальна не апалячаны беларускі шляхціц, а толькі абяднелы і сацыяльна дужа блізкі да свайго роднага брата прыгоннага селяніна.

Прыгледзімся ж бліжэй да асобы К. Каліноўскага як першага ідэйнага барацьбіта на беларускіх гонях за лепшы палітычна-сацыяльны лёс беларускага народа.

Вось жа Каліноўскі — гэта быў сапраўды першы беларускі народнік, які першы будзіў народ беларускі, пасля яго доўгай спячкі ў няволі палітычнай і сацыяльнай, да вольнага жыцця. Праўда, беларускае яго народніцтва няможна разумець так, як гэта мы разумеем сёння. Сёння беларус-народнік — гэта той, хто, разумеючы беларусаў як асобную нацыю, імкнецца не толькі да таго, каб палепшыць і зрабіць вольным эканамічна-грамадскае жыццё беларусаў, але таксама і да таго, каб народ гэты на ўсіх сваіх этнаграфічных землях дабіўся поўнай палітычнай незалежнасці і ўсё сваё эканамічнае, грамадскае і культурнае жыццё будаваў перадусім на сваіх уласных нацыянальных падставах. Гэтак шырока і поўна справы беларускага народа Каліноўскі яшчэ не разумеў. Ён яе разумеў настолькі, наколькі разумець яе дазвалялі яму тагачасныя ідэёвыя кірункі ў падобнай справе і наколькі рабіць яму гэта дазваляла і вымагала тагачаснае палітычна-сацыяльнае палажэнне беларускага народа. Нацыянальная асобнасць беларускага народа была яму яснай. Аб гэтым шмат пісалі і гаварылі лепшыя расейцы Бакунін, Герцэн і інш. у «Колоколе» (1857–1867), а таксама ўкраінцы Кастамараў, Шаўчэнка і інш. Ідэямі ж, якія пашыралі гэтыя людзі, як сведчаць многія гісторыкі^[20], Каліноўскі жыў і карміўся. Але яшчэ больш ясным фактам была для яго паншчына на Беларусі, поўная сацыяльная няволя беларускага народа і поўная няволя палітычная пад ярмом расейска-царскай улады. Вось жа першай баявой задачай для Каліноўскага было не толькі скончыць аканчальна з паншчынай^[21], але агулам скончыць з панскай над беларусамі апекай, надзяліўшы беларусаў зямлёй на ўласнасць і зрабіўшы іх вольнымі сацыяльна і таксама скончыць з царскім уціскам палітычным, надзяліўшы беларусаў палітычна-грамадскімі правамі. Надзяліць жа гэтымі правамі беларусаў, абараніць гэтыя правы, іх угрунтаваць і павялічыць было б магчыма ў вачох Каліноўскага толькі тады, калі б народ наш не залежаў зусім ад царскай Расеі і ад польскіх паноў, будучы з Польшчай злучаны толькі федэрацыйна.

Але і тут трэба нам выяснення. У Каліноўскага не было — бо і не магло быць — беларускага нацыяналізму ў сучасным разуменні; але ў яго, як і ў многіх са шляхты, былі яшчэ жывыя традыцыі Вялікага Княства Літоўскага, ці як тады казалі, проста Літвы, гэта значыць — перадусім традыцыі адзінства зямель Літвы і Беларусі. Вось жа Каліноўскі меў на мэце вызваленне ад расейцаў і паноў усяго нашага краю: Літвы і Беларусі разам. Імкнуўся ён да таго, каб літоўска-беларускія землі, ці Літва, як іх звалі і як ён іх зваў, былі фактычна палітычна незалежныя, злучаныя з Польшчай толькі на правох вольнай федэрацыі. Каліноўскага звалі сучаснікі яго таксама літоўцам, гэтакім і ён сябе называў. Палякам не называў ён сябе ніколі, бо гэткім ён не пачуваўся. Фактычна ж ён быў беларускім народнікам, бо, бадай, выключна працаваў для і сярод беларускага народа і для яго выдаваў першы ў беларускай мове часопіс «Mużyckuju Praŭdu» і іншыя беларускія друкі.

Для зямель этнаграфічна-літоўскіх у тым жа духу працаваў кс. Мацкевіч. У папярэднім раздзеле ўспомнена, што федэрацыю можна разумець як крайнюю дэцэнтралізацыю дзяржавы, як самы шырокі самаўрад. Вось жа Каліноўскі ў сваіх друках і Мацкевіч у сваіх паказаннях і выясненнях расейскім уладам па сваім арышце жадаюць для нашых зямель «самаўрадства»^[22]. Але не думаем, што гэта «самаўрадства» надта вузка разумелася: не — у яго паняцце ўваходзіў краёвы сойм і краёвая ўлада для ўнутраных спраў краю. Вось у гэткім значэнні Каліноўскі быў беларускі народнік і пачынальнік беларускага палітычнага вызвалення.

Каліноўскі, як і беларускі, і літоўскі народ, і, бадай, большасць дробнай шляхты, быў фактычна проціў паўстання, бо не верыў у яго ўдачу, і было яно нязгоднае з яго ідэалогіяй. На чале паўстання сталі буйныя польскія паны, якія на Беларусь і Літву глядзелі як на звычайныя польскія правінцыі і якія яны імкнуліся далучыць да Польшчы без ніякіх засцярог. Да таго ж не было надзеі, каб паны гэтыя, здабыўшы палітычную ўладу ў краі, належна надзялілі сялян зямлёй і далі ім адпаведныя палітычныя і грамадскія правы.

Польшча хутка запалілася да паўстання — кажа Каліноўскі ў сваім уласнаручна напісаным паказанні на судовым следстве, — бо ў яе ўжо такі характар. А Літва, як больш сур’ёзная, была асцярожнай дый варожай да паўстання. А да таго Польшча не брала пад увагу інтарэсаў Літвы. Сяляне Літвы ўважалі, што зямля ўся іх і што паны яе даць ім не хочуць. Яны бачылі ў паноў яшчэ не абрэзаныя ногці і паўстанне лічылі справай панскай, што падтрымліваў і ўрад^[23].

Гэткіх паглядаў быў і сам Каліноўскі, але калі паўстанне сталася фактам, ён, — як сам у тым жа паказанні выражаецца, — як ураджэнец гэтага краю мусіў выступіць у імя дабра народа^[24].

І гэта зусім зразумела. У той час былі дзве магчымасці: або разам з народнікамі ўкраінскімі і расейскімі абярнуць царызм і стварыць федэрацыю славянскіх народаў з Расеяй на чале, або да такіх жа мэтаў імкнуцца, абапёршыся аб Польшчу.

І сапраўды, гэткія існавалі тады два палітычныя пагляды, з якімі стыкаўся Каліноўскі. Тым часам на расейскую рэвалюцыю трэба было яшчэ чакаць, а польская ўжо сталася фактам. Ясна, што Каліноўскі мусіў яе выкарыстаць. Да таго ж польскія рэвалюцыйныя арганізацыі, падтрыманыя заграніцай, былі куды сільнейшыя, як расейскія, у арганізацыях гэтых былі таксама народнікі-федэралісты, як і сам Каліноўскі, а, урэшце, ён — як і ўся тады Літва і Беларусь, — культурна ўсё ж такі быў да Польшчы недалёкі^[25]. Як беларускі, аднак, народнік, як той, што займаў у гісторыі пасярэдняе месца між Польшчай і Расеяй, і як ідэйны дэмакрат, Каліноўскі не меў нацыянальнай нянавісці да Расеі, што асабліва ў той час так было папулярным у палякаў. «Я, — казаў ён, — не праціўнік народнага шчасця і Расеі, калі яна нам дабра жадае, а праціўнік тых бед, якія адведваюць край наш»^[26].

Аднак усё прагаварвала за тым, што Каліноўскі мусіў разам выступіць з Польшчай проціў царскай і панскай няволі і папрабаваць шчасця папрацаваць для дабра беларускага паднявольнага народа. І ён выступіў, справядліва заслужваючы прад беларускім народам на пачэснае імя першага барацьбіта за палітычна-сацыяльнае вызваленне беларускага народа.

Для большай яснасці і грунтоўнасці доказы, пацвярджаючыя характар Каліноўскага, як пачынальніка беларускага палітычнага і сацыяльнага вызвалення, пастараемся прадставіць хоць коратка, але па парадку і сінтэтычна.

Сам час, у якім жыў Каліноўскі, і тыя ідэёвыя палітычна-грамадскія кірункі, якімі тады жыла інтэлігенцыя, ужо з’яўляюцца доказам, што быў ён народнік-федэраліст. Тады паступовая інтэлігенцыя, асабліва ж акадэмічная моладзь расейскіх універсітэтаў, што прымала ўдзел у тагачасным палітычным і грамадскім жыцці, агулам гаворачы, была пераважна народніцкай у справах сацыяльных і культурных і трымалася шырэйшага ці вузейшага федэралізму ў палітыцы. Ужо з гэтага відаць, што да гэтых кірункаў мусіў належаць і Каліноўскі.

Ды і гістарычным пэўным ёсць фактам, што Каліноўскі, яшчэ ў Пецярбургскім універсітэце, запазнаўшыся з тагачаснымі рэвалюцыйнымі імкненнямі расейцаў, украінцаў і палякаў, калі павёў рэвалюцыйную працу сярод беларусаў Горадзеншчыны, рабіў гэта ў сціслай лучнасці з польскімі дэмакратамі, з так званымі чырвонымі, якія сапраўды былі народнікамі-федэралістамі. Ясна, што не інакшым мусіў быць і Каліноўскі. І быў такім сапраўды ды і яшчэ ў большай меры, бо быў заўсёды варожа настроеным да польскіх панскіх арганізацыяў, якія фактычна ніколі не прызнавалі народнай волі народам нашага краю, і апрача гэтага быў ён фактычна павадыром і арганізатарам польскіх дэмакратаў народнікаў^[27]. К. Каліноўскі дзеля пашырэння сваіх ідэяў выдаваў першы беларускі часопіс «Mużyckаjа Praŭdа» і іншыя беларускія друкі, якія выразна пацвярджаюць народніцка-федэралістычны характар яго як палітычнага і грамадскага беларускага дзеяча.

І сапраўды, спатыкаем між іншым там гэткія выражэнні: «О zahrymić nasza (мужыцкая. — А. C.) Praŭda i jak małanka pralacić pa świecie»... «Ad maskala i pano niema czeho spadziawacisia, bo jany nie wolności a hłumu i zdzierstwa naszeho choczuć... No niedo ho jany nas buduć abdziraci, bo my paznali, hdzie siła i Praŭda i budziem wiedać jak rabić treba kab dastać ziamlu i wolu» (падкр. — А. C.)^[28]. ...«Kab narod nasz na wiek wieka by wolny i szczaśliwy». ...«Czaławiek wolny, kali maje kusok swajej ziamli, za katoru ani czynszu i abroku nie płacić, ani panszczyny nia służyć». «Nam wolnaści treba nie takoj, jakuju nam car schoča daci, no jakuju my sami mużyki pamiż saboju zrobimo». «U nas adno wuczać pa szkołach, kab ty zna czytaci pa masko sku, a to dla taho, kab ciabie sa sim pierarabili na maskala».

Краю нашага і нашага народа Каліноўскі ў «Muż[yckaj] Рr[aŭdzie]» ніколі не называе польскім, а наадварот — заўсёды яго Польшчы процістаўляе. Ад Масквы адгароджваецца выразна. З Польшчай, праўда, цалком не зрывае, разам з ёю кліча народ наш да паўстання, але за сваю вольнасць: «Stańmo drużna razom za naszuju wolnaść... A budzie u nas wolnaść, jakoj nia było naszym dziedam i baćkam».

Беларускі народніцкі характар Каліноўскага пацвярджае таксама і факт яго адносінаў да рэлігіі. Ён у « Muż[yckaj] Рr[a dzie]»^[29] горача выступае ў абароне Уніі. І гэта зразумела; праваслаўе было тады, як і цяпер, аружжам маскоўшчыны, а лацінскае каталіцтва — аружжам польскасці. Адно і другое было сімвалам народнага ўціску. Унія ж — наадварот: гэта была фактычна мужыцкая народная вера, пагарджаная пануючымі, як і сам мужык беларускі.

У іншых беларускіх друках Каліноўскі аказваецца нам яшчэ выразней, як беларускі народнік і федэралісты. «Kali rąd polski, — кажа ён у пісьме з-пад шыбеніцы^[30], — usim bratnim narodam daje samauradstwa, maskal mała taho, szto hetak nia robić, no jaszcze tam, hdzie żyli palaki, lito cy i biełarusy, zawodzić masko skija szkoły, a u hetych szkołach uczuć pa masko sku, hdzie nikoli nie paczujesz i słowa pa polsku, pa lito sku da i pa biełarusku, jak narod taho chocze». У тым жа пісьме Каліноўскі вылічае ўсе тыя здзекі, якіх народ дазнаваў ад царскіх уладаў, і ўрэшце так кажа: «Oś to dla czaho każem, szto polskaje dzieło — heto nasze dzieło, heta wolnaści dzieło».

І сапраўды, палякі ў 1863 г. ужо былі прызнаўшы нашым землям гэта свайго роду «самаўрадства».

«Narodzie, — дзеля гэтага ўрэшце піша Каліноўскі, — jak tolki paczujesz, szto braty twaje z pad Warszawy bjucca za Praŭdu i swabodu, tahdy i ty nie astawajsia zzadu, no uchapi szy za szto zmożesz — za kasu, siakieru i cełaj hramadoj idzi wajawaci za swajo czaławieczaje i narodnaje prawa, za swaju ziamlu rodnuju^[31].

Калі ж, урэшце, ідзе нам аб Каліноўскага выключна як федэраліста, дык гэта дастаткова выказана галасамі сучасных яму гісторыкаў, у маёй аб ім кніжыцы^[32] і тут гэтага ўсяго паўтараць не буду. Аб тым, што Каліноўскі змагаўся за свайго роду палітычную самастойнасць зямель Беларусі і Літвы, дапушчаючы іх сужыццё з Польшчай толькі на асновах федэрацыі, аб гэтым — кажу — для навукі сёння няма ніякага сумніву. Існуюць толькі сумнівы што да сутнасці гэтай федэрацыі, гэта значыць — паўстае пытанне, у чым іменна мела праяўляцца і як далёка сягаць гэтая залежнасць Беларусі і Літвы ад Польшчы і іхнае з ёй палітычнае супрацоўніцтва. К. Каліноўскі занадта быў малады і занадта хутка расстаўся з гэтым светам і занадта хутка развіваліся крывавыя падзеі на беларуска-літоўскіх землях, каб ён змог і каб патрабаваў дакументальна апрацоўваць і сістэму федэрацыі Беларусі і Літвы з Польшчай. Гэткай дакументальнай сістэмы сваіх федэрацыйных паглядаў Каліноўскі пісанай не пакінуў. Аб гэтым, як і аб самым факце федэралізму Каліноўскага, даведваемся ад бліжэйшых і ад далейшых да яго гісторыкаў. Вось жа гэтыя гісторыкі блізкія цалком і да часу і часта да асобы Каліноўскага (Гейштар, Ратч, Пшыбароўскі, Яноўскі, Ліманоўскі і інш.), — аб чым шырэй у той жа маёй кніжыцы — сцвярджаюць бадай аднагалосна, што Каліноўскі фактычна жадаў Беларусь і Літву бачыць незалежнай дзяржавай, злучанай з Польшчай толькі вольным саюзам, дагаворам. Апіраючыся на гэтым, можна цвердзіць, што Каліноўскі быў крайнім федэралістам, ці лепш: канфедэраліст, бо Беларусь, Літву і Польшчу ён разумеў як незалежныя дзяржавы, злучаныя між сабой саюзнымі дагаворамі і палітычнай дружбай. І цікава тут адзначыць, што ў польскай літаратуры, у меру таго, як яна аддаляецца ад часу Каліноўскага, гэты ягоны незалежніцкі характар заціраецца на карысць Польшчы. Так, напрыклад, нехта Licz аб Каліноўскім выражаецца даслоўна гэтак: «Ideałem jego, do ktуrego dążył, byla Polska ludowa, oparta na zasadach federacyjnych»^[33]. Тым часам на падставе ўсяго таго, што аб Каліноўскім ведаем з яго друкаў і з галасоў аб ім сучасных яму гісторыкаў, належыць сказаць, што ідэалам яго былі не «ludowa Polska, oparta na zasadach federacyjnych, a «ludowa» Беларусь і Літва, абапёртая на асновах федэрацыйных.

На заканчэнне астаецца нам яшчэ хоць коратка затрымацца над некаторымі да сёння няяснымі пытаннямі што да асобы Каліноўскага. Сучасны бальшавіцкі гісторык рэвалюцыйнага руху ў Беларусі ад 1863 да 1917 г. С. Агурскі, мімаходам толькі ўспамінаючы Каліноўскага, прытым дужа павярхоўна, аднабока і варожа, — паддае, аднак, пад сумніў бліжэйшую лучнасць яго з «Mużyckaj Praŭdaj». Сумнівы свае ён апірае на тым, што, як відаць з некаторых крыніц расейскай рэвалюцыйнай літаратуры («Колокол», «Вперед», «За 100 лет» і «Былое»), блізкімі былі да ««Muż. Praŭdy» польскія паўстанцы: Урублеўскі, Тамашэўскі і Пятроўскі. Гэтыя асобы, як відаць з гэтых крыніц, «Mużyckuju Praŭdu» распаўсюджвалі, выдавалі і былі за гэта суджаны^[34]. Вось жа маглі гэтыя асобы, а таксама і розныя іншыя, пашыраць «Muż. Praŭdu» і даваць грошы на яе выдавецтва, а з гэтым адначасна Каліноўскі, як народнік і знаўца беларускай мовы, мог быць яе душой і рэдактарам. З усяго, што аб Каліноўскім і «Muż. Praŭdze» ведаем, гэтак і выглядае. Асобы ж, аб якіх успамінае Агурскі, звязаныя так ці інакш з «Muż. Praŭdaj», сталіся ведамымі толькі прыпадкам, асабліва калі злавіла іх у лучнасці з «Muż. Pr.» паліцыя, бо ж быў гэты часопіс сцісла канспірацыйны. Дзеля гэтых прычын у гэтых успомненых расейскіх крыніцах не ўспамінаецца нічога аб Каліноўскім. А што Валеры Урублеўскі прынамсі да выдавецтва некаторых нумароў «Muż. Praŭdy» сапраўды належаў, расказваў мне аб гэтым ведамы, сёння ўжо памёршы, адвакат Тад. Урублеўскі, якому Валеры прыходзіўся родным дзядзькам.

У іншай жа савецкай крыніцы, іменна — у Энцыклапедыі, якая выйшла двума гадамі пазней ад працы Агурскага, Каліноўскі прадстаўлены як барацьбіт за нацыянальную і сацыяльна-эканамічную і палітычную самастойнасць Беларусі і Літвы^[35].

Урэшце яшчэ адзін сумніў што да асобы Каліноўскага, як беларускага народніка і рэвалюцыянера. Маем на ўвеце адозву: «Да мужыкоў зямлі польскай», падпісаную ягонай мянушкай «Ясько Гаспадар з-пад Вільні», якая, напісаная па-беларуску, заклікае народ на паўстанне разам з Польшчай і за Польшчу, бо «мы — чытаем там — спрадвеку палякі, на польскай зямлі жывём і польскі хлеб ямо». Што гэта за адозва і да каго яна прызначана, — згадаць трудна, ды наўрад ці разгадаецца калі. Аднак калі дапусціць, што гэта адозва не падробленая, дык на нешта ж і яна была Каліноўскаму патрэбнай. Можа, праз яе зварочваўся ён спецыяльна да спольшчаных беларусаў-каталікоў, якія яшчэ ўжывалі беларускай мовы, а можа, зусім што іншае меў на ўвазе. Але найхутчэй — на нашу думку — адозва гэта выдана палякамі імперыялістымі, так зв. «белымі», для якіх усе нашы землі і наш народ былі польскімі і якія падпісалі яе папулярным у народзе імем: ,,Ясько Гаспадар з пад Вільні". Бо-ж трэба ведаць, што гэныя „белыя" для сваіх чыста польскіх і панскіх мэтаў зараз пасьля «Mużyckae Praŭdy» выдавалі так-жа ў беларускай мове часопісь ,,Гутарку Старога Дзеда" — Вінцуся Каратынскага^[36]. Ды як-бы там ня было з гэтай загадковай адозвай, нават дапусьціўшы, што яна для нейкіх прычын напісана і выдана сапраўды Каліноўскім, яна ніякім чынам не саб’е тэй гістарычнай праўды аб Каліноўскім, што ён першы беларускі народнік, першы пачынальнік вызвольнай барацьбы за соцыяльную і палітычную незалежнасьць Беларусі. „Быў гэта сапраўдны апостал беларускага народу"^[37].

V. Ігнат Грынявіцкі і яго беларускае народніцтва.

Кастусь Каліноўскі, як мы ўжо бачылі, быў першы рэволюцыйна-народны барацьбіт за беларускае палітычнае вызваленьне, быў першы беларускі палітычны романтык, першы беларускі народнік. Гэткім ён быў ня толькі дзеля сваіх асабістых духовых вартасьцяў, якімі сапраўды быў багата абдараны, але спрыялі яму такім стацца так-жа ідэовыя палітычна-соцыяльныя кірункі, якія тады панавалі ў Эўропе і якія такім ці іншым спосабам даходзілі да Беларусі, а так-жа спрыяла гэтаму соцыяльнае палажэньне самога Каліноўскага. Дасягнуць аднак яму — хоць часткова — яго вялікага ідэалу незалежнасьці Літвы і Беларусі не ўдалося. Сіла маскоўская перамагла Каліноўскага і павесіла на шыбеніцы. Яле праца яго дарма не прапала. Зярняты вольнасьці, засеяны Каліноўскім на беларускай ніве, як хутка аказалася, далей жылі расьлі і разьвіваліся.

Беларускія вызвольныя ідэі снаваў далей па Каліноўскім — пасьля гадоў пятнаццацёх — сапраўды годны яго наступнік Ігнат Грынявіцкі.

На вялікі жаль, у беларускай літаратуры аб Грынявіцкім няма нічога. Дагэтуль ніхто аб ім не пастараўся сабраць у цэласьць хоць тыя скромныя весткі, якія параскіданы па рознай пераважна расейскай рэвалюцыйнай літаратуры. Праўду кажучы, нават напэўна няведама, як яго належыцца правідлова зваць: Грынявецкі, ці Грынявіцкі. У расейскай літаратуры^[38] спатыкаем напісана: „Игнатій Іоахимовичъ Гриневицкій", а ўзноў у літаратуры польскай^[39] называюць яго „Hryniewiecki". Ясна, што па беларуску ён будзе не „грыне“, а ,,грыня“, бо ў беларускай мове „е“ ўжываецца або пад націскам, або пасьля націску, але „іцкі“, ці „ецкі" — гэта няведама. Мы думаем, што расейская літаратура бліжэй да праўды, бо паходзіць яна ад людзей, якія Грынявіцкага блізка зналі і больш праўдзіва назвалі яго прозьвішча. На гэтай падставе ўважаем, што прозьвішча нашага барацьбіта- вызваленца трэба пісаць — Грынявіцкі.

Весткі аб асобе і жыцьці Ігната Грынявіцкага падае др. Т. Грыб у „Iskrach Skaryny"^[40], не паказываючы сусім — на вялікі жаль — тэй крыніцы, — з якой ён іх чэрпае, а якія і мы тут, сёе-тое дадаўшы, паўтараем паводле яго і на ягоную адказнасьць.

— Ігнат Грынявіцкі радзіўся ў 1856 г. у Меншчыне у каталіцкай сям’і, дзе яго бацька Яхім меў невялічкую гаспадарку ў вёсцы. У 60-гадох бацька Ігната з усім сямействам, якое складалася з адзінаццацёх душ, пераехаў у Горадзеншчыну, у Бельскі павет, дзе таксама займаўся гаспадаркай на вёсцы — меў невялікі фальварак. Ігнат вучыўся сьпярша ў Беластоцкай павятовай школе, якую скончыў у 1868 г. Пасьля паступіў у Беластоцкую рэальную гімназію, якую скончыў у 1875 г. і паступіў у Тэхнолёгічны Інстытут у Пецярбурзе.

Тут ён прыймае чынны ўдзел у студэнскім жыцьці, а ў 1879 г. засноўвае гурток, які ставіць сабе за мэту ісьці вызваляць народ пры помачы баявых арганізацыяў. Сам едзе на вёску, ідзе ў народ, у сялянскія гушчы, абходзіць вёскі і мястэчкі Беларусі, дзе сярод мясцовай інтэлігенцыі шукуе сабе прыхільнікаў і аднадумцаў. Увосені таго-ж 1879 г. вяртаецца ўзноў у Пецярбург, дзе выдатна працуе ў радох расейскіх народавольцаў, якія імкнуліся да скасаваньня царызму і перабудовы Расеі на асновах моднай тады, як ведаем, фэдэрацыі.

Найбольш праславіўся наш Ігнат забойствам тагочаснага цара Александра ІІ ў 1881 г. І.ІІІ. Бомбай, якой быў забіты цар, сьмяротна быў ранены і сам Ігнат і ў той-жа дзень у ночы, не распазнаны хто ён, памёр ад ран, маючы гадоў 25.

Ігнат Грынявіцкі быў ціхага і спакойнага характару, скромны, дабрадушны, працавіты, вытрывалы, чулы на чужое гора; адначасна маўклівы і замкнуты ў сабе; быў ён чалавек чыну; ідэалам яго было служэнне народу, служэнне не словам, а дзелам; называў сябе Ігнат літвінам.

Гэтулькі даведваемся аб біяграфіі Грынявіцкага ў апісанні др. Т. Грыба. Ужо з гэтых, хоць даволі скупых, вестак можам зрабіць некаторыя, патрэбныя нам вывады.

Перадусім мусім сцвердзіць, што Грынявіцкі сапраўды быў годным спадкабернікам беларуска-вызвольных ідэяў, пакінутых Каліноўскім. Для гэтых ідэяў ён працаваў, развіваў іх далей, тасуючыся да варункаў свайго часу. Сапраўды, унікаючы ў працу Грынявіцкага, спатыкаем шмат у яго падобнага, а крыху і рознага з Каліноўскім.

Грынявіцкі, як аб гэтым можна судзіць з яго біяграфіі, паходзіў так жа, як і Каліноўскі, з беларускай абяднелай шляхты. Аб гэтым гаворыць яго прозвішча, а таксама фальварак ягонага бацькі ў Горадзеншчыне. Такім чынам, Ігнат наш таксама выйшаў з таго беларускага грамадскага класа, які яшчэ не цалком спаланізаваўся, які, будучы сам вольны ад паншчыны, быў найбліжэй да народа і які яшчэ перахоўваў у сабе традыцыі аб мінуўшчыне беларускага народа ў складзе аднаго суцэльнага палітычнага цела — Вялікага Княства Літоўскага. Вось чаму Грынявіцкі, як і Каліноўскі, будучы беларусам і працуючы для Беларусі, цалком не знаючы літоўскай мовы, зваў сябе літвінам.

Каліноўскі першы падняў сцяг барацьбы за волю беларускага народа, а Грынявіцкі яго панёс далей, кладучы сваё за народ жыццё, як і яго папярэднік. Думаецца нам, што Грынявіцкі многа чуў і ведаў аб Каліноўскім. Трэба ведаць, што калі слаўны наш Кастусь паміраў на шыбеніцы — Ігнат меў ужо 8 гадоў і мусіў нямала чуць аб Каліноўскім, імя якога было шырока ведама па ўсей Горадзеншчыне. А зноў, калі Ігнат ужо быў барацьбітом у радох нарадавольцаў у Пецярбурзе, ад смерці Кастуся было гадоў толькі. Памяць яшчэ аб ім у народзе была свежай, і Грынявіцкі, дапаўняючы свае дзіцячыя аб Кастусю ўспаміны, меў чым карыстацца і мог такім чынам здабыць аб ім поўнае паняцце. Надта магчыма, што смерць Каліноўскага і яго праца была адной з галоўных прычын, якая фармавала палітычныя пагляды Грынявіцкага і якая папіхала яго на рашучую барацьбу за народ.

Шмат, як бачым, было супольнага між Каліноўскім і Грынявіцкім, але было ўжо ў гэтага апошняга і нешта цалком новае, асобнае. Абодва яны ідуць за волю беларускага народа, безумоўна, успамінаючы слаўную нашу мінуўшчыну падчас Вялікага Княства Літоўскага, — дзеля ж гэтага нат завуць сябе літоўцамі, — але ідуць яны да гэтага рознымі дарогамі: Каліноўскі апіраецца аб Польшчу, а Грынявіцкі — калі ўжо на Польшчу не было ніякай надзеі, — на Расею, у якой адбываўся вялікі рэвалюцыйна-народніцкі вызвольны рух, імкнучыся да перабудовы яе на падставах вольнай федэрацыі народаў.

І сапраўды, расейскія нарадавольцы імкнуліся да стварэння з Расеі вольнай федэрацыі вольных народаў, бо ж дзеля гэтага ў радох сваіх мелі арганізацыі, часта больш-менш аўтаномныя, нарадавольцаў украінскіх, а таксама і беларускіх. Найлепшым гэтага доказам з’яўляецца часопіс «Гомон», які выдавала група беларускіх нарадавольцаў, да якіх — як гэта відаць з апошняга артыкула № 2 «Гомона» — да сваёй смерці належаў і Грынявіцкі. «Гомон» выйшаў на трэцім-чацвёртым годзе па смерці яго. Ігнат наш такім чынам быў неразарвальным злучвом вызвольнай беларускай традыцыі між Каліноўскім і ягонай «Mużyckaj Praŭdaj» і між «Гомоном», які становіць новы, далейшы этап у развіцці беларускай вызвольнай барацьбы і думкі.

VI. «Гомон» і яго беларускія вызвольныя імкненні

«Гомон» — гэта часопіс беларускіх рэвалюцыянераў. Выдаваўся ён шапіраграфскім спосабам, пісаны па-расейску, фармату больш-менш нармальнага сшытка; дзе выходзіў — няведама; часопіс гэты, ясная рэч, выходзіў нелегальна, а дзеля гэтага не мог падаваць свайго адрасу. Можна дагадвацца, што выходзіў ён у Пецярбурзе, дзе быў галоўны цэнтр беларускай студэнцкай моладзі.

Ведамы «Гомона» № 2. Сам розум кажа, што калі быў № 2, дык мусіў быць і першы. Гаворыць аб гэтым таксама і № 2, у якім на пачатку першага артыкула «Бѣлорусское революціонное обозрѣніе» з датай 15 лістапада 1884 г. чытаем даслоўна: «Прошло около года с тѣх пор, как появился первый № «Гомона»; мы вовсе не думали обрекать себя на столь долгое молчаніе, всему причиной «независящія от нас обстоятельства», слишком измѣнчивыя в наши дни». Успамінаецца таксама аб № 1 «Гомона» і ў артыкуле другім гэтага часопіса: «Внутреннее обозр ніе». З гэтага выглядае, што мусіў быць «Гомона» і нумар першы. Аднак покуль няма зусім пэўных вестак, што ён сапраўды быў, што хоць яго і няма цяпер нідзе, але што нехта яго бачыў, датуль абсалютнай пэўнасці аб яго выхадзе няма, бо ж, не забываем, што «Гомон» — часопіс рэвалюцыйны, антыдзяржаўны, падпольны, дык надта магчыма, што рэвалюцыянеры нашы выдалі адразу нумар другі, а аб першым успомнілі, каб нарабіць больш клопатаў і загадак паліцыі. 50-годдзе, такім чынам, «Гомона» ў сёлетнім 1934 годзе больш мае падстаў, як бы мела ў мінулым, калі б мы хацелі гэты юбілей датарнаваць да часу выхаду «Гомона» нумара першага.

Адзін арыгінальны экземпляр «Гомона» нумару другога, а таксама адзін экземпляр одпісу з яго знаходзіцца ў Беларускім музеі ў Вільні. Для гэтай працы карыстаўся я одпісам.

Пасля гэтых агульных уваг аб «Гомоне» прыступім да бліжэйшага разгляду яго паводле таго парадку, у якім разложаны ў ім матэрыял.

§ 1. «Бѣлорусское революціонное обозрѣніе».

Гэтак названы першы артыкул «Гомона». Падаём ніжэй галоўны змест яго, галоўныя месцы цытуючы даслоўна па-расейску.

— У грамадскім жыцці Расейскай імперыі, — чытаем у гэтым артыкуле, — заўважаецца няўхільнае імкненне да рэвалюцыі. Урад сваім гнётам гэтай рэвалюцыйнасці толькі памагае. Апазіцыя, да якой належаць групы лібералаў аж да тэрарыстаў, расце і развіваецца. Адчуваецца патрэба супольнага гэтых груп фронту. Аднак трэба жадаць не толькі супольнага фронту апазіцыйных да цара груп, але таксама і самастойнасці гэтых груп: «...приходится пожелать очень и очень многаго не только в отношеніи совм стной борьбы, но и по отношенію к самостоятельному начинанію».

Да апошняга часу, праўду кажучы, сапраўды барацьбу з царызмам праводзіць адна партыя «Народнай волі», а іншыя групы толькі займаюцца гутаркай і крытыкай. Павінны існаваць партыі самастойныя, але яны павінны бароцца толькі разам усе. Дзеля гэтага вітаем «присоединеніе польской партіи «Пролетаріата» к организаціи «Народнай волі» в их заимных оффиціальных об’ясненіях в 10 № «Народнай волі». Мы сацыялісты-беларусы імкнемся заняць у гэтай адзінай актыўнай партыі адпаведнае да сілы нашай групы месца, каб бароцца для справы так важнай для самай Беларусі. Апрача нашай помачы «Нар. волі» для барацьбы з урадам «мы внесем в сознаніе членов этой партіи практическую возможность федеративной самостоятельности Б лоруссіи в будущем и необходимость подготовки этой самостоятельности в настоящее время».

У прынцыпе і цяпер гэта партыя стаіць «за федеративность областей Россіи», што яна не раз выказвала; але фактычна на такую самастойнасць можа разлічаць «только та из областных груп», каторая будзе рука аб руку ісці ў барацьбе з «д йствующей партіей» і мець сваіх прадстаўнікоў, дастаткова азнаёмленых з мясцовымі патрэбамі. Наколькі мала адно прынцыповае прызнанне «самостоятельности областей» можа гарантаваць яе на практыцы, гэта паказвае выступленне Ціхамірава ў № 2 «Вѣстника «Нар. волі»19, дзе ён гаворыць аб «неум стности» і «искусственности» тварэння новых нацыянальнасцяў. Так мала яшчэ свядомасці аб практычнай неабходнасці палітычнай і эканамічнай самастойнасці «областей», што аўтар гэты не пастараўся нават даказаць гэту «неум стность» і «искусственность», загадзя, відаць, разлічваючы на ціхую згоду чытачоў.

Мы, ведама, за гэта на Ціхамірава не наракаем, бо ён у федэрацыйных імкненнях бачыць аслабленне палітычнай проціцарскай барацьбы ў цэнтры. Тым больш гэта яму можна дараваць, што самы гарачы прапаведнік нацыянальнай федэратыўнасці Драгаманаў апошнім часам многа папрацаваў для пашырэння гэткага пагляду на федэралістаў. Але ўсё ж такі Ціхаміраў не мае падстаў паклікацца на «искусственность», як на доказ непатрэбнасці стварэння федэрацыяў, бо ўсе формы грамадскага жыцця творыць чалавек. Тым больш не мае рацыі Ціхаміраў, калі Бакунін, Драгаманаў і іншыя, гаворачы аб раздзеле Расейскай імперыі на натуральныя федэрацыі, разам з Польшчай і «Малороссіей», ставяць таксама і Беларусь. Нават урад «преслѣду идеал казарменнага единообразія, считается с ней (з Беларусяй. — А. С.), как с областью своеобразной и существует целый ряд экономических и административных мѣр, касающихся спеціально Бѣлоруссіи. Конечно, в народ пока еще н т сознательнага стремленія к федеративной независимости в том ея вид , как это понимает інтеллигенція, но необходимость этой независимости вытекает из сознанія народом своей розни от сосѣдей, эта самостоятельность вытекает из экономических и климатических условій Б лоруссіи, много отличных от условій других областей Россіи, из оригинальности характера самого народа». Расейскі народ таксама несвядомы важнасці палітычнай свабоды і таксама не разумее вымогаў навуковага сацыялізму, а, нягледзячы на гэта, нарадавольцы дабіваюцца аднаго і другога пад сцягам народнай волі іменна затым, што глядзяць шырэй на патрэбы народа і разумеюць лепей сродкі іх здаволення.

«Но если практическое подготовленіе почвы для федеративной самостоятельности важно для каждой области вообще, то для Бѣлоруссіи эта необходимость является еще бол е настоятельной и неизбѣжной».

Для Польшчы і Украіны гэта не столькі патрэбна. Для сваей самастойнасці яны маюць прыгатаваны грунт. У Беларусі з гэтым дрэнна, «что и заставляет б лорусскую интеллигенцію заранѣе позаботиться о приготовленіи условій для самостоятельности страны». Асабліва трэба старацца ўзгадаваць народную інтэлігенцыю, бо цяперашняя наша інтэлігенцыя звычайна выходзіць «из паразитнага класса поляков пом шчиков или из бюрократіи». Нідзе, як ведама, няма такой розніцы між народам і інтэлігенцыяй, як у Беларусі. Вось жа інтэлігенцыя, якая была б блізкай да паняццяў і патрэб народа, аказала б вялікую паслугу пры новых варунках грамадскага жыцця, якое наступіць пасля перавароту.

Ды і для самай цэнтральнай партыі мясцовыя арганізацыі маюць вялікае значэнне. Пасля перавароту першай для яе задачай будзе забяспечыць рэформы, патрэбныя для народаў усіх «областей» без вынятку. Яна павінна будзе дапасавацца да абычаяў, а таксама да эканамічных і іншых асаблівасцяў кожнай вобласці. Паляк, украінец, велікарус, прымаючы ўдзел у цэнтральнай барацьбе з урадам, у пэўнай меры ўжо гэтым самым з’яўляецца прадстаўніком інтарэсаў свайго народа з увагі на сваю рэальную блізкасць да яго. Тым часам беларус можа быць прасякнуты народнымі сімпатыямі толькі ідэйна і наўрад ці без свядомай падгатоўкі можа лічыцца пажаданым прадстаўніком сваёй бацькаўшчыны і выклікаць да сябе большы давер, як цяперашняе чынавецтва. Ведама, што ўсё ідэйнае толькі тады сапраўды прыгожае і творчае, калі яно зыходзіць на зямлю, калі яно бліжэй да рэальнага здзяйснення ў штодзённым жыцці. «Адмысловы план дзеяння павінен быць дзелам мясцовых арганізаваных групаў, якія зорка сочаць за ўсімі зменамі і эканамічнымі фактамі», — кажа Лаўроў. Зусім справядліва і неабходна выбраць для сваёй дзейнасці месца, народ і мову, дзе можна дапусціцца найменш абмылак і найбольш зрабіць добрага, гэта значыць — сваю бацькаўшчыну, — кажа той жа Лаўроў.

Зусім ясна, такім чынам, што стараннае пазнанне мясцовых асаблівасцяў Беларусі, зразуменне практычных інтарэсаў народа будзе карысна не толькі для Беларусі, але і для цэнтральнай партыі, з якой беларуская інтэлігенцыя будзе арганічна звязана пры помачы арганізацыі.

Мы знаем некалькі спробаў з боку цэнтральнай партыі арганізаваць у многіх гарадох Беларусі свае мясцовыя групы і нават друкарні. Пры гэткай пастаноўцы справы ўсе знаёмствы, усе звязкі цэнтральнай партыі павінны перайсці пад загад мясцовай беларускай партыі. Дзеля лепшага знаёмства з мясцовымі варункамі, функцыі мясцовых арганізацыяў цэнтральнай партыі будуць выконвацца лепш, бо мясцовая інтэлігенцыя, апрача планаў цэнтральнай партыі, будзе ажыўлена свядомасцю інтарэсаў Беларусі і, дзякуючы адзыўчывасці беларускай арганізацыі, ні адзін месны рух, ні адзін удар пульсу народнага жыцця не згіне дарма для барацьбы. Гэткая пастаноўка дзейнасці беларускай групы тым больш з’яўляецца магчымай, што цэнтральная група партыі «Народнай волі» дае месным арганізацыям поўную самадзейнасць у галіне дзеяння гэтай групы, наколькі яна не перашкаджае свабоднай дзейнасці ў цэнтры.

Адгэтуль, аднак, не вынікае, каб усе сілы беларускай арганізацыі кіраваць выключна дзеля працы ў Беларусь. Тут зважаць трэба, з аднаго боку, на здольнасці самых сяброў арганізацыі, а з другога — на патрэбы барацьбы ў цэнтры. Само сабой зразумела, што тыя людзі, якія дастатковыя пусцілі карэнні ў Беларусі і дзеля тых ці іншых прычын не могуць прыняць беспасрэднага ўдзелу ў цэнтральнай барацьбе, астануцца на бацькаўшчыне, дзе ў меру сваіх сіл будуць падгатаўляць грунт для грамадскага абнаўлення краю, а не здавольвацца, злажыўшы рукі, адной толькі спагадай, як гэта было дагэтуль.

«Вот основные пункты нашей программы, деталичныя подробности которой не замедлят появиться в особом йзданіи. В послѣднее время возникло много своеобразных и произвольных толкованій нашей програмы; кром того, среди самой б лорусской интеллигенціи образовалось много кружков, а вмѣстѣ с тѣм столько же практических р шеній б лорусского вопроса. Радуясь такому возбужденію вниманія к участіи родины, мы т м не мен е должны заявить, во изб жаніе всяких недоразум ній, что всѣ они пока им ют мало общаго с нами. Всл дствіе этаго мы просили бы не судить о нашей программ на основаніи толков лиц, не принадлежащих к нашей организаціи. Мы отв чаем лишь за то, что будет появляться в нашем орган или в особом изданіи от групы «Гомона». Что же касается наших отношеній к б лорусским кружкам, образовавшимся, как нам изв стно, в н которых университетских центрах среди молодежи, то они опред ляются нашей программой. Так как главной задачей б лорусов является пропаганда федеративной самостоятельности Б лоруссіи, то, полагая, что лучшая часть этих кружков неизб жно должна будет примкнуть к нашей постановкѣ дѣла, мы постараемся завести самыя тѣсныя сношенія для болѣе близкаго знакомства з нашей программой.

В заключеніе скажем, что наша задача представляет для своего существованія много трудностей, которыя нам предстоят как со стороны инертности б лорусской интеллигенціи, так и со стороны косности ходячих понятій і мн ній о федерализм . Но как бы ни велики были эти трудности, мы, насколько это будет в наших силах, положим первый камень для фундамента федеративной самостоятельности Б лоруссіи. Был бы сдѣлан первый шаг, для продолженія же дѣла выступят, несомнѣнно, новыя силы с большей энергіей и увѣнчают дѣло успѣхом». Гэтак выглядае змест першага артыкула «Гомона». Далей будзем знаёміцца з артыкуламі наступнымі.

§ 2. «Внутреннее обозрѣніе».

Наступны артыкул «Гомона» «Внутреннее обозрѣніе» пасвечаны, як сам загаловак яго кажа, агляду ўнутранай царскай палітыкі ў Беларусі і таксама для нас дужа цікавы. Гаворыцца ў ім аб той шалёнай русіфікацыі нашага краю, якую праводзілі ў нас розныя так званыя начальнікі краю — віленскія генерал-губернатары.

Агульны змест гэтага артыкула выражаны ясна ў падзагалоўку: «Новый начальник края. Искорѣненіе полонизма. Пробужденіе народнаго сознанія. Безцеремонность продажнаго писаки и новые всходы». Бліжэй змест выглядае ў скарачэнні гэтак.

— Тотлебен^[41] з свайго становішча адкліканы. І добра. У сваёй тупой стараннасці ён не ведаў, што і як «искоренять». Прыехаў новы. Сказаў мову, якіх у нас за апошніх 20 гадоў гаварылася многа. Усе яны прыракалі выкараняць у краі нашым польскасць і насаджаць расейскасць. Мэты, аднак, сваёй гэтыя начальнікі краю не дапіналі, бо рабілі гэта пераважна грубай сілай. Асабліва ў гэтым адзначаўся Тотлебен, аб дзейнасці якога «нѣкоторое понятіе может дать хотя бы корреспонденція из Вильны, пом щенная в № 1 нашего органа». Пасля Тотлебена прыйшоў Каханоў, які таксама сказаў праграмную мову, каторая «дышит солдатским жаром» і таксама прыракае праводзіць русіфікацыю краю. Мова Каханова дае нам перадусім паняцце аб ступені ўлады, «какой пользуются начальники Западнаго Края». З гэтай мовы мы бачым, што ў Беларусі для вышэйшага начальства «закон не писан».

Гэткім спосабам русіфікацыя ў нас адбываецца ўжо 20 гадоў, але вынікі яе негатыўныя. Скіраваная проціў паланізма, яна яго не толькі не выкараніла, «но напротив, дала еще большій толчек его развітію. Католичество в этом отношеніи обнаружило необыкновенную живучесть и упорность». Не давяла да пажаданых мэтаў ані русіфікацыйная палітыка зямельная, ані школьная. Агулам — да чаго датыкалася рука абрусіцеляў, тое ставалася нежывым, і такім чынам усе спробы русіфікацыі Беларусі на кожным шагу цярпелі няўдачы, не знаходзячы для сябе адпаведнага грунту. Ясная рэч, што ўся культурная барацьба, якая вядзецца ў нашым краі, датычыць, перадусім, інтэлігенцыі; народная ж гушча, замкнуўшыся сама ў сабе, астаецца, бадай, раўнадушнай і глухой да тых спроб, якія над ёй хочуць даканаць абедзве стораны, што вядуць векавую барацьбу за панаванне над гэтай гушчай. «Народ не воспринимает всего того, что ему навязывают, а ревниво оберегает от чужих вліяній основныя черты своего быта, ожидая того момента, когда откроется возможность для широкаго развитія всѣх начал его жизни». Але гэта можа наступіць толькі тады, калі перастане барацьба верхніх слаёў і будзе магчымасць шырокага развою народнага жыцця. Тым часам урад да народа тасуе толькі сілу. Гэткае палажэнне зачынае выводзіць з цярпення сялян-беларусаў, каторыя гэтулькі працярпелі ў працягу ўсяго свайго гістарычнага жыцця.

Праўда, зямельная рэформа 1863 г., а таксама абяцанкі розных палёгкаў і прывілеяў праз некаторы час у народзе падтрымоўвалі надзею на расейскі ўрад, але пасля таго, калі ні адно з прырачэнняў урадавых не было споўнена і калі беззямельным бедняком прыйшлося ўміраць з голаду, аб ранейшай сваёй пашане да ўладаў народ стаў забывацца і адносіны яго да гэтых уладаў сталі штораз больш завастрацца. Доказам гэтага служаць сялянскія супраціўленні проціў улады ў розных месцах Беларусі. Да цара народ адносіцца таксама непрыхільна. Урад жа на ўсё мае адно лякарства — уціск, якім яшчэ больш павялічвае цяжкое палажэнне народа.

Беручы гэта ўсё пад увагу, няможна не цешыцца з выступленняў тых людзей, што імкнуцца сказаць слова праўды аб Беларусі. Такім, напр., ёсць «Первое письмо о Бѣлоруссіи» у заграничным «В стник «Народной воли». Да гэткіх выступаў можна залічыць нядаўна паявіўшаеся «Посланіе к Землякам Бѣлорусам», у якім дужа ўдатна апісаны здарэнні нашых дзён. Але ўсё гэта толькі спробы. Больш акуратна гэта зробіць наш орган, які сябе пасвяціў выясненню крычачых патрэб нашага няшчаснага краю.

Далей у «Гомоне» йдзе аддзел карэспандэнцыяў, з якімі хоць коратка належыць нам таксама пазнаёміцца.

§ 3 «Корреспонденціи».

Аддзел карэспандэнцыяў «Гомона», зразумелая рэч, менш цікавы. Аднак для поўнасці нашага з гэтым часопісам знаёмства збольшага пазнаёмімся і з іх зместам.

З Дзісенскага пав. Завастраюцца адносіны зямельныя не толькі між абшарнікамі, але і духавенствам. Так, напр., сяляне-арандатары царкоўнай зямлі ў Друі, нягледзячы, што срок арэнды скончыўся яшчэ ў 1882 г., зямлі не пакінулі, сілай аставаліся ў фальварку, карысталіся ім далей і дамагаліся бяссрочнай арэнды. Значыць, «понятіе о собственности в народѣ еще не выдѣлилось окончательно из понятія владѣнія и что право по земельной собственности еще до нынѣ у нас не кристаллизировалось и не отвердѣло в опредѣленных формах^[42].

З Слуцкага пав. Сяляне в. Затур’е вялі спор з Радзівілам за пасьбішча. Суд прысудзіў у карысць Радзівіла. Калі ж прыйшло да разгранічэння, сяляне сілай да гэтага не дапускалі. Прыехала рознае начальства, а сяляне стаялі пры сваім. У выніку было чал. 20 арыштаваных. Сяляне ўрэшце ўступілі.

З Менска. Народ распраўляецца з сваімі эксплуататарамі. У сяле Залядзе, Слуцкага пав., багацела коштам сялян сям’я Александровічаў, прыблудаў. Дзеля сваіх мэтаў карысталіся яны крадзяжом, ашуканствам, разбоем і грозьбамі. Дастаўшы таксама грозьбай ад абшарніцы лесу, Александровічы сталі гнаць сялян на работу дзеля дастаўкі дрэва. Сяляне ўзбурыліся, акружылі дом Александровічаў і разбурылі яго, а трох Александровічаў забілі. Будзе суд. Пэўне, лагодны, бо — між іншым — сяляне прасілі ўлады выселіць ад іх Александровічаў, але дарэмна.

З Пецярбурга. Вышэйшае начальства з скуры лезе, каб «предупредить развитіе «крамолы» і «вольнодумства», але яму гэта не ўдаецца. Рэвалюцыйнасць развіваецца. Усцяж адбываюцца арышты, часта без разбору правых ці левых. З палітычнымі вязнямі абходзяцца дужа дрэнна. Газеты і журналы закрываюцца. З грамадскай думкай улады не лічацца. Бібліятэкі і чытальні абавязваюць падпіскай не выдаваць кніжак некалькі сот лепшых і найбольш папулярных аўтараў. Гэта родзіць вялікую патрэбнасць літаратуры нелегальнай. Астаецца толькі пажадаць, каб паявіліся Герцэны, каб сталі выдавацца такія папулярныя органы, якім быў «Колокол». У верасні выйшаў нелегальна № 10 «Народной воли», у якім варта адзначыць адказ Выканаўчага К-та партыі «нарадавольцаў» польскім сацыялістам, рэвалюцыйнай партыі «Пралетарыят». «В этом отвѣт с большою опредѣленностью высказвается взгляд исполнительнаго К-та на національную независимость, причем этот послѣдній вовсе не находит в самостоятельном существованіи революціонных партій отдѣльных народностей бесполезнаго дробленія и несовмѣстимости с найбольшей интенсивностью борьбы против общаго врага: обезпеченіем этой интенсивности должен служить тѣсный союз между партіями, который, по словам Исп. Комитета, в интересах революціи столь же необходим, как і точная іх самостоятельность». Урад робіць сваю работу, а рэвалюцыянеры сваю. Прыйдзе час, калі няволі настане канец.

Пасля карэспандэнцыяў ідзе вялікі неазаглаўлены артыкул, які таксама прыносіць нам шмат чаго цікавага і з якім таксама мусім пазнаёміцца.

§ 4. Неазаглаўлены артыкул аб нацыянальным пытанні.

Рэдакцыя «Гомона» пасля карэспандэнцыяў памяшчае безназоўны артыкул, змест якога, як убачым, пасвечаны нацыянальнаму пытанню, які папярэджваюць наступныя рэдакцыйныя ўвагі.

— Артыкул гэты ўжо даволі даўно хадзіў у рукапісе ў Пецярбурзе сярод беларусаў. Уважаючы пытанні, закранутыя аўтарам, цікавымі і важнымі, а таксама лічачы пастаноўку іх гарманізуючай у многім з уласнымі нашымі паглядамі, змяшчаем гэты артыкул у нашым органе, жадаючы такім чынам зрабіць яго больш даступным для шырэйшага круга чытачоў.

Далей ідзе гэты артыкул, якога змест у скарачэнні ніжэй падаём.

— Нацыянальнае пытанне, распрацаванае ўжо дастаткова тэарэтычна і знайшоўшае ўжо самастойнасць сярод іншых грамадскіх пытанняў, паявілася не так даўно. Практычны яго зародак адносіцца да самай глыбокай старадаўнасці, калі асобныя плямёны варожа спатыкаліся між сабой за панаванне адно над другім. Бачым мы яго і пазней у грэкаў і рымлян, каторыя ў імя перавагі «сваёй пароды» дапускаліся жудасных гвалтаў пад рознымі «барбарамі», лічачы іх пароду ніжэйшай і народжаных для нявольніцтва. У выніку гэткага пагляду была няволя, тыранія і смерць многіх нават вялікіх народаў. У барацьбе гэтай нацыянальнай свядомасці яшчэ няма. Гэта ёсць натуральная барацьба за існаванне. Мы тут бяром за пачатак нацыянальнага пытання той момант, калі ён паявіўся, як важны «общественный вопрос, уже испытавшій на себѣ попытку критики. Вопрос этот в нашем смыслѣ был выдвинут той самой вел. франц. революціей, которая претендовала на самую широкую космополитичность и которая желала облагодѣтельствовать все человѣчество невиданной свободой, выросшей на французской почвѣ». Французская нацыя першая прычынілася да паўстання сучаснага нацыянальнага пытання, якое ў найвялікшага нямецкага патрыёта Фіхтэ атрымала і тэарэтычную формулу. Нягледзячы на гэта, нац. пытанне дагэтуль мае ў сабе шмат аднастароннасці, і нам, беларусам, трэба раз назаўсёды выказацца аб ім, каб ухіліцца ад усякіх непаразуменняў і абвінавачання нас у вузкім сепаратызме.

Аднастароннасць і вузкасць разумення нац. пытання ў тым, што ў паняцце нацыянальнасці заўсёды ўносілася тэндэнцыя гвалту адной нацыі над другой і замкнёнасць нацыяў у сваіх асабістых, часта адсталых, інтарэсах. Лічачы чужыя нацыі «ніжэйшай расай», кожная нацыя звычайна гаворыць толькі аб сваёй уласнай дасканаласці: немцы аб «нямецкім духу», палякі аб «польскім духу», велікаросы аб «рускім духу» і г. д. А гвалт называецца ўласным імем толькі тады, калі ён датычыць уласнай нацыі. Гэткае разуменне нац. пытання змусіла сацыялізм да яго адносіцца адмоўна. Крытыкуючы сучасны эканамічны і палітычны строй, сацыялізм лагічна дайшоў да пярэчання нац. пытання, вырасшага на грунце буржуазнай свабоды: «Зачѣм политическая свобода, когда ею пользуются тѣ, кто угнетает націю. Зач м національный патріотизм, когда им пользуются для лучшей эксплотаціи народных масс... Зачѣм во ймя патріотизма эта нація будет уничтожать другую, когда в результатѣ борьбы пострадает та или другая в лиц простого народа...» З адказу на гэтыя пытанні сацыялізм дайшоў да поўнай негацыі нацыянальнага пытання.

Асаблівасць, аднак, характару кожнага народа, яго эканамічнага і палітычнага палажэння, кліматычныя і этнаграфічныя асаблівасці краю змусілі сацыялізм значна змяніць сваю нацыянальную праграму. Нават сам Бакунін, спярша крайні вораг нац. пытання, у канцы канцоў прызнаваў у некаторай меры права нацыі. «Всякій народ, точно также, как всякое лицо, есть поневолѣ то, что он есть и им ет несомнѣнное право быть самим собою. В этом заключается все так наз. національное право». Нацыянальнасць — гэта адзін з элементаў развіцця чалавецтва, наколькі адна нацыя не няволіць другой нацыі і наколькі развіццё гэта служыць матэрыяльным і духовым патрэбам дадзенай нацыі і яе свабодзе. Без свядомасці сваёй асобы ў кожнага чалавека народ быў бы стадай, без свядомасці сваіх асаблівасцяў у кожнага народа такой стадай было б усё чалавецтва.

Дзяржаўная цэнтралізацыя, што хоць і штучна звязала ўсе дробныя плямёны, аддаляючы такім чынам дужа шкодную для чалавецтва барацьбу гэтых плямён, адслужыла гістарычную службу і ў сваім часе мела сваё апраўданне. Цяпер жа, калі плямёны зжыліся між сабой да больш-менш свядомай салідарнасці, калі паўсталі нацыі ў сучасным разуменні, яны ўжо, як асобы, выйшлі з-пад апекі пут цэнтралізацыі і стараюцца заняць у грамадскім жыцці адпаведнае месца, усестаронна і свабодна развіваючы сваю індывідуальнасць. «Всякая нація, как и всякая личность, не только имѣет право, но и обязана защищать свою самостоятельность во всем, что не противорѣчит развитію человѣчества вообще и каждой чужой націи в частности. Всякая поэтому нація, как бы она слаба не была, заслуживает полнаго признанія ея самостоятельности...» Дык няслушна цвердзяць вузкія нацыяналісты, што народ, які не можа абараніць сваю самастойнасць, павінна праглынуць іншая нацыя сільнейшая. А мы думаем, што такую нацыю трэба падтрымаць і даць ёй магчымасць стаць на ногі дзеля таго, каб свабодна праявіць сябе. Трымаючыся гэткага пагляду, мы «считаем необходимым энергично защищать Бѣлоруссію как от польскаго, так и от великороссійскаго насилія...». Наша бацькаўшчына мае ўсе арыгінальныя асаблівасці, якія прыдаюць ёй характэрную фізіяномію і самым натуральным спосабам высоўваюць яе як асобную галіну славянскага племя. Яна рэзка розніцца ад сваіх суседзяў — велікарусаў, палякаў і маларусаў. Беларускі народ на працягу доўгіх вякоў, зносячы горкі свой лёс ад палякаў і велікарусаў, чуе сваю арганічную лучнасць і адрознівае свае інтарэсы ад інтарэсаў польскіх і вялікарасейскіх.

Да ўсяго гэтага трэба прыбавіць, што Беларусь мае сваю асобную мову, якая, паводле думкі дазнаных філолагаў, мае ў сабе шмат чаго цікавага. «Развитіе языка, конечно, дѣло будущаго, когда сама Бѣлоруссія воспрянет духом, а это главным образом будет зависѣть от ея экономическаго улучшенія. Заботу о нем мы оставляем любителям-бѣлорусам.

Вс эти особенности Бѣлоруссіи дают право на автономную, федеративную самостоятельность в семьѣ других народностей Россіи в будущем...»

Кажуць, што Беларусі, як і іншым народам, для гэтага трэба мець свае гістарычныя традыцыі. Вось жа Беларусь і гэткія мае, а калі не гэтулькі і яны не такія слаўныя, як у іншых народаў, дык не бяда. «В Бѣлоруссіи нѣт исторических традицій славнаго прошлага и ёй не приходится рядиться и прикрываться лохмотьями старины — она заживет во имя славнаго будущего и в этом ея преимущество. Народ сгруппируется около той интеллигенціи, которая будет стоять за его насущные интересы, интересы прежде всего экономическіе и на этой почвѣ приходится интеллигенціи заложить фундамент новых традицій, традицій благотворных».

Але, можа, народ так забіты, што і не патрапіць і не захоча бараніць сваіх інтарэсаў і карыстацца ў будучай федэрацыі аўтаноміяй? І гэта не. Беларусы не раз падымаліся ў абарону сваёй рэлігіі і проціў гнёту шляхецтва. Пры Аляксандру І яны пры помачы масавага руху ў Віцебскай губ. і ў інш. прабавалі асвабадзіцца ад паншчыны. Гэта ж самае яны рабілі пры Мікалаю І; пры надзеле зямлёй яны патрабавалі больш справядлівасці, былі бунты і экзекуцыі. Сёння беларусы таксама энергічную вядуць аграрную барацьбу з панамі. А гэтая вонкавая прыбітасць і незараднасць беларуса — гэта ў яго толькі спосаб, каб скрыць свае думкі. «Всякій бѣлорус всегда старается показаться простяком и дураком только для того, чтобы в рн е угадать «тайное» намѣреніе собесѣдника».

Пераходзячы да беларускай інтэлігенцыі, трэба сказаць, што яна, як прадстаўніца народных інтарэсаў, знаходзіцца «в потенціи» і што шмат прыйдзецца працаваць, каб яна праявілася. Але яна паявіцца з тых слаёў, што стаяць блізка да народа. Гэтая бел.-нар. інтэлігенцыя будзе больш іншых здольная ўзвысіцца да сучасных здабыч агульналюдскога поступу. «Правда, у нея не будет того безсознательно узкаго націонализма, который называется обыкновенно «духом», — у нея не будет «бѣлорусскаго духа», — но зато она будет проникнута сознательным народничеством... Насколько бѣлорусская інтеллигенція, при всей своей инертности, заключает в себѣ дѣвственной силы, может служить доказательством огромный процент участников в общественной борьбѣ за лучшіе идеалы интеллигенціи в Россіи (Судзиловскій, Ковалик, Исаев, Гриневицкій и масса менѣе извѣстных в борьбѣ партіи «Народнай волі»).

Бліжэйшыя ж задачы бел[арускай] інтэлігенцыі наступныя: яна павінна развівацца ўсестаронна, тэарэтычна і практычна. Трэба працаваць для народа і ведаць, у якім кірунку. Вялікая розніца ў тым, ці народнік інтэлігент зверне ўсю сваю ўвагу на «развитіе бѣлорусскаго языка и на развитіе бѣлорусской народной гордости и сепаратизма, или он выставит на первый план экономическое улучшеніе и политическое развитіе страны... И так, теорія и практика, практика и теорія — обѣ параллельно, обѣ рука об руку».

«При такой постановкѣ бѣлорусскаго вопроса, бѣлорусов нельзя было бы назвать сепаратистами, да и самыя условія борьбы настолько сближают бѣлорусов с сосѣдями и настолько препятствуют какой бы то ни было замкнутости, что всякія сепаратистическія стремленія становятся рѣшительно немыслимы».

«И так, мы бѣлорусы, так как мы должны бороться во имя мѣстных интересов бѣл. народа и федеративной автономіи страны; мы революціонеры, потому что, раздѣляя программу борьбы «Народнай волі», считаем необходимым принять участіе в этой борьбѣ; (с «Нар. волей» мы уже связаны традиціями: Гриневицкій, бомбой катораго казнен Александр II, был одним из горячих основателей б л. мѣстной фракціи); мы соціалисты, потому что нашей главной цѣлью является экономическое улучшеніе страны на началах научнаго соціализма».

«Вот основныя положенія программы, которыя ясно могли бы опредѣлить отдаленныя цѣли и ближайшую практическую дѣятельность бѣлорусов». «Нынешній историческій момент является найболѣе удобным для пробужденія Бѣлоруссіи, которая при дружной работѣ и борьбѣ нашей интеллигенціи переродится для новой самостоятельной жизни и займет почетное мѣсто среди других федерацій Россіи на началах свободнага соглашенія с ними».

Гэта ж усё асягнецца барацьбой рука аб руку з «Нар[однай] воляй», каб не драбіць рэвалюцыйных сіл і не шкодзіць як для вызвалення Расеі, так і Беларусі. Беларусы павінны з агульным ворагам змагацца — паводле сваіх здольнасцяў — хто ў цэнтры, а хто па сёлах Беларусі.

Гэтак выглядае агульна галоўны змест гэтага безыменнага артыкула.

Канчаюць «Гомон» рэдакцыйныя ўвагі: а) праф. Каяловіч цікавіцца «Гомоном»: дзе ён выходзіць і хто ў ім працуе. Хто з ім спатыкаецца — павінен быць асцярожным.

б) Многія артыкулы і карэспандэнцыі не ўвайшлі ў гэты нумар «Гомона», бо або ўстарэлі, або проста да рэдакцыі не дайшлі. Рэдакцыя просіць сваіх супрацоўнікаў пісаць, а асабліва даваць весткі з розных канцоў нашай бацькаўшчыны.

в) Абвестка: прымаюцца ахвяры на пашырэнне выдавецтва «Гомона» і арганізаванне друкарні.

Гэтым і канчаецца другі нумар «Гомона», аб якім тут вядзецца Гутарка^[43].

VII. «Mużyckаjа Praŭdа» і «Гомон»

З таго, што вышэй сказана аб «Mużyckаj Praŭdze» і аб «Гомоне», можна ўжо аб іх мець даволі поўнае паняцце. І дзеля гэтага шмат паўтарацца тут не будзем, хіба толькі ў меру канечнасці, а пераважна на падставе ведамых нам аб гэтых часопісах вестак пастараемся зрабіць сінтэтычнае між імі параўнанне.

Галоўная палітычна-грамадская мэта «Muż[yckаj] Praŭdy», да якой яна заклікае беларускіх сялян, гэта: пазбыцца расейскага цара, пазбыцца паноў і паншчыны, здабыць для сялян зямлю на ўласнасць, не плаціць вялікіх і крыўдных падаткаў, служыць у краёвым войску і ваяваць толькі за волю свайго краю, калі хто на яго нападзе, мець вольнасць трымацца той веры, якой трымаліся продкі народа і быць вольнымі людзьмі, як гэта было ўжо ў многіх, а ў многіх заводзілася, дэмакратычных дзяржавах Еўропы.

«Muż[yckаjа] Pr[aŭdа]» заклікае беларускіх сялян да паўстання разам з палякамі проціў расейскага цара і проціў польскіх паноў. Палітычным сваім зместам яна такім чынам адгароджваецца ад Расеі як такой, з Польшчай жа не зрывае, а зрывае толькі з панскім, пануючым класам.

Мэта беларускага ўдзелу ў польскім паўстанні — здабыць вольнае і шчаслівае жыццё, вольнае ад паншчыны і вольнае ад палітычнага польска-дзяржаўнага цэнтралізму.

У часопісе гэтым, праўда, не спатыкаем ані разу слоў: Беларусь, беларускі народ. Гаворыцца там толькі аб «нашым народзе» агулам, гаворыцца аб «мужыкох», аб «мужыцкай долі», аб «мужыцкім народзе», аб «нашым краі». Але край гэты і народ ягоны хоць дужа агульна, дужа асцярожна, разважаецца як нешта асобнае і рознае ад Польшчы і палякаў. Заклікае гэты часопіс беларускіх сялян да паўстання разам з Польшчай, але з той, якая ідзе за «мужыкоў» і якая гарантуе вольнасць беларускаму народу і краю.

Словам, «Mużyckаjа Praŭdа» — гэта тыповы беларускі пачаткова-народніцкі часопіс^[44]. Праўда, у ім яшчэ пануюць традыцыі Вял. Кн. Літоўскага, але праз гэтыя традыцыі, асабліва на тле часу яго выхаду ў свет, відацца ўжо зародкі новых беларускіх вызвольна-нацыянальных ідэяў. «Mużyckаjа Praŭdа» — гэта прадвесніца і пачынальніца палітычна-сацыяльнага вызвалення беларускага народа, як складовай часткі ўсебаковага нацыянальнага адраджэння ягонага, гэта ранішняя зорка на беларускім небасхіле, якая азнаямляе беларускаму народу ўсход сонца і будзіць гэты народ да долі і волі.

• * *

Думка беларускага палітычна-сацыяльнага вызвалення, засеяная «Mużyckаj Praŭdаj», марна не прапала, а жыла і развівалася далей. На дваццаць другім годзе пасля выхаду яе ў свет паявіўся новы беларускі палітычны часопіс «Гомон». Часопіс гэты сапраўды ёсць прадаўжэннем «Mużyckаj Praŭdy» і яе дапаўненнем.

Ідэёвы змест «Гомона», вылажаны цалком выразна, як мы ўжо бачылі, у артыкуле першым і апошнім, — гэта барацьба за палітычную і эканамічную самастойнасць Беларусі ў агульнарасейскай федэрацыі.

Першы артыкул, абгаварыўшы тактыку барацьбы беларускіх нарадавольцаў і іх адносіны да расейскай «Народнай волі» і труднасці, якія яны ў сваіх пачынаннях напаткаюць, канчаецца гэтак: «Но как бы ни велики были эти трудности, мы, посколько это будет в наших силах, положим первый камень для фундамента федеративной самостоятельности Бѣлоруссіи...»

Беларускія нарадавольцы, як гэта відаць з «Гомона», з боку многіх расейцаў напаткалі нямала перашкод і сумніваў у вартасць іх працы. Ужо тады яны нашых барацьбітоў за Беларусь страшылі нацыяналізмам і сепаратызмам. Вось жа артыкул аб нацыянальнай праблеме адбівае закіды, абасноўвае паняцце нацыі агулам і беларускай у асобнасці, а таксама па-свойму бароніць правоў беларускага народа на палітычную і эканамічную самастойнасць у агульнарасейскай федэрацыі. Вось хоць некаторыя даслоўныя выбаркі з апошняга — шырэйшы змест якога паданы вышэй — артыкула ў «Гомоне», які яскрава пацвярджае вышэй сказанае.

«Считаем необходимым энергично защищать Бѣлоруссію как от польскаго, так и от великороссійскаго насилія... Всѣ особенности Бѣлоруссіи дают право на автономную федеративную самостоятельность в семьѣ других народностей Россіи в будущем...»

У новаўзгадаванай беларускай інтэлігенцыі «не будет того безсознательнаго узкаго націонализма, который называется обыкновенно «духом», — у нея не будет — бѣлорусскаго духа, — но зато она будет проникнута сознательным народничеством»...

Беларуская інтэлігенцыя павінна звярнуць сваю ўвагу не на «развитіе бѣлорусскага языка и на развитіе бѣлорусской народной гордости и сепаратизма», але яна павінна выставіць «на первый план экономическое улучшеніе и политическое развитіе страны... При такой постановкѣ бѣлорусскаго вопроса Бѣлорусов нельзя было бы назвать сепаратистами... Нынѣшній историческій момент является найболѣе удобным для пробужденія Бѣлоруссіи, которая при дружной работѣ и борьбѣ нашей интеллигенціи переродится для новой самостоятельной жизни и займет почесное мѣсто среди других федерацій Россіи на началах свободнаго соглашенія с ними»...

• * *

Маем мы ўжо, такім чынам, агульнае паняцце аб «Mużyckаj Praŭdzie» і аб «Гомоне». Для поўнасці нашых нарысаў дакінем слоў колькі аканчальнага параўнання між імі.

Цэнтрам і апорай імкненняў «Mużyckаj Praŭdy» была Польшча. Каля яе, як каля свайго ядра, мела тварыцца федэрацыя, — аб якой там яшчэ выразна не ўспамінаецца, — народаў быўшага Вял. Кн. Літоўскага. У «Гомоне» ўжо яўна спатыкаем ідэю федэрацыі, але ўжо з Расеяй, чаго вымагалі тагачасныя гістарычна-палітычныя варункі Беларусі.

«Mużyckuju Praŭdu» пісалі і выдавалі беларусы-каталікі польскай культуры, а сярод беларускіх нарадавольцаў-гоманцаў ужо паяўлялася беларуская інтэлігенцыя праваслаўная. Першыя яшчэ аглядаліся на Польшчу і на традыцыі Вял. Кн. Літ., а другія лучылі лёс Беларусі з Расеяй і ўжо аб традыцыях Вял. Кн. Літ., калі не лічыць Грынявіцкага, бадай не помнілі нічога. Гэтыя інтэлігенты ўжо не называлі сябе літоўцамі, як гэта рабіў Каліноўскі і нават яшчэ Грынявіцкі, але выразна беларусамі. Яны ўжо перасталі жыць традыцыямі Вял. Кн. Літоўскага.

Можна смела сказаць, што на беларускіх нарадавольцах, што групаваліся каля «Гомона», ці мо яшчэ лепш: на самым «Гомоне», — традыцыі польскія, шляхоцкія і літоўскія адмерлі цалком. Такім чынам, «Гомон» — гэта сапраўды далейшы і зваротны пункт у беларускай палітычна-вызвольнай думцы. «Гомон», як мы ўжо бачылі, усе беларускія землі заве беларускімі, а ўвесь народ наш беларускім, і снуе выразныя думкі аб яго палітычнай, сацыяльнай і эканамічнай самастойнасці, чаго так выразна і ў такой меры ў «Mużyckaj Praŭdze» яшчэ не спатыкаем.

Заходзіць таксама розніца між «Гомоном» і «Mużyckaj Praŭdaj» і што да ідэалагічных асноў іх. «Mużyckaja Praŭdа» — гэта часопіс, які бы можна было сёння назваць беларускім радыкальным і сялянскім, або народным радыкальна-дэмакратычным, а «Гомон» — гэта ўжо часопіс з ідэалогіяй — хоць яшчэ не марксаўскай, — але па-свойму сацыялістычнай, які ў аснову будучай Беларусі кладзе, як выразна аб гэтым сам кажа, «научный соціализм».

Калі ж, урэшце, ідзе аб беларускі нацыянальны элемент, як такі, дык яго ў «Mużyckaj Praŭdzіe» можна бачыць толькі ў тым, што яна была пісана па-беларуску і што бараніла палітычныя і эканамічныя правы беларускага народа.

У «Гомоне» ж шмат больш беларускага нацыянальнага «духу», хоць ад гэтага ён энергічна адкараскваецца. У «Гомоне» беларускі народ — гэта народ самастойны, розны ад іншых славянскіх народаў, а таксама мова яго, псіхіка, звычаі — усё рознае, асаблівае, беларускае. Ужо гэткі пагляд на беларускі народ сапраўды мае ў сабе нямала беларускага нацыянальнага элементу. Праўда, «Гомон» ці з пераканання, ці мо з тактычных паглядаў, каб не дражніць расейскіх патрыётаў-імперыялістаў, якія здараліся сярод нарадавольцаў, заяўляе, што Беларусь да сепаратызму не імкнецца, што справу развіцця беларускай мовы і культуры трэба пакінуць «любителям», бо галоўнай мэтай беларускіх нарадавольцаў павінна быць федэрацыйная самастойнасць Беларусі і эканамічны яе дабрабыт, — то ўсё ж такі гэта ўсё не змяншае ў ім — наадварот павялічвае — вялікую дозу беларускага нацыянальнага элементу. Сам факт разважання нацыянальнай беларускай праблемы і адгароджванне ад беларускага нацыяналізму гаворыць аб яго існаванні, аб патрэбе з ім лічыцца і аб патрэбе заняць да яго адпаведнае становішча.

• * *

Дык пытаем урэшце, што важнейшае для беларускага народа: «Mużyckaja Praŭda» ці «Гомон»? Здаецца, не памылімся, калі скажам, што абодва гэтыя часопісы важныя кожны ў сваім часе, у сваіх варунках і ў сваім значэнні. «Mužyckaja Praŭda» — гэта першае зерне, першы пачатак беларускай палітычна-вызвольнай думкі, а «Гомон» — гэта той жа думкі прадаўжэнне. Тое, аб чым «Mużyckaja Praŭda» пісала дужа агульна, імгліста, «Гомон» называў па іменні.

«Mużyckaja Praŭda» да беларускага нацыянальнага прынцыпу як такога, да паняцця бел. народа як нацыі яшчэ дужа далёка. Зусім да яго блізкі «Гомон», на які прынцып гэты ўжо насядае, хваляй сваёй яго залівае, але і «Гомон» ад яго поўнага зразумення, ад яго прыняцця ў сваю палітычную ідэалогію яшчэ ўхіляецца і адмаўляецца.

Але нядоўга ўжо прынцып беларускай нацыі дабіваўся ў дзверы беларускага вызвалення, каб даць яму новыя творчыя сілы і скіраваць беларускі народ на шлях усебаковага нацыянальнага адраджэння і сацыяльна-палітычнага вызвалення. Калі расейскія нарадавольцы, а ў іх ліку і беларускія, гінулі на царскіх шыбеніцах, тады разлягаўся новы творчы кліч да беларускага народа слаўнага Ф. Багушэвіча: «Не пакідайце мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі!»

Кліч жа гэты якраз і выражае той нацыянальны прынцып, які лёг у аснову сучаснага адраджэння і вызвалення беларускага народа.

VIII. Нацыянальны элемент у беларускай палітычна-вызвольнай думцы

§ 1. Ф. Багушэвіч

Разважаныя намі дагэтуль кірункі палітычнага вызвалення беларускага народа не мелі адной, дужа важнай прыкметы — гэта: беларускага нацыянальнага пачуцця. Праўда, кірункі гэтыя імкнуліся да здабыцця для беларускага народа правоў грамадска-палітычных, але правоў гэтых яшчэ яны не думалі ставіць на аснове беларускай нацыянальнасці, на асновах беларускіх, самастойных. Яшчэ гэткай свядомасці не было ані ў Каліноўскага, ані ў Грынявіцкага, ані ў тых беларускіх народнікаў, што гуртаваліся каля «Гомона».

Каліноўскі бароўся за грамадскія і палітычныя правы беларускага народа, але правы гэтыя бачыў не ў асобнай, не ў нацыянальнай самастойнасці гэтага народа на ягоных землях, але ў палітычнай самастойнасці разам усіх народаў зямель быўшага Вялікага Княства Літоўскага, а да таго, — хоць свабодна і лёзна, — але злучаных федэрацыйна з Польшчай.

Зноў жа Грынявіцкі, як мы бачылі, вырастаў ужо з гэткай ідэалогіі, пакідаў яе; ён, праўда, яшчэ адной нагой стаяў на грунце палітычнага светагляду Каліноўскага, але затое другой стаяў ужо на грунце новым, на грунце «Гомона». Але ані Грынявіцкі, ані «Гомон» у барацьбе сваёй за палітычнае вызваленне беларускага народа прынцыпу беларускай нацыянальнасці яшчэ не ўводзіць. У «Гомоне», як памятаем, ужо нічога не спатыкаем, што наводзіла б нас на ўспамін Вял. Кн. Літоўскага, а проста ў ім гаворыцца аб Беларусі і аб беларускім народзе. І гэтым «Гомон» бліжэй да беларускага народа, як «Mużyckaja Praŭda». Але прынцыпу беларускай нацыянальнасці, на якой можна будаваць беларускую волю і долю, «Гомон» яшчэ таксама ў сабе не мае. Праўда, гоманцам, хоць яны па-расейску пішуць свой часопіс, іхныя таварышы маскалі закідаюць, што яны сепаратысты, але яны горача ад гэтага бароняцца і даказваюць, што ад Расеі цалком аддзяляцца не думаюць, бо стаяць за Беларусь у федэрацыі з Расеяй і што справа беларускай нацыянальнасці агулам і беларускай нацыянальнай культуры — гэта справа, можа, якіх аматараў, а не паважных палітычных дзеячаў. І тут, як бачым, свядомасці беларускага нацыянальнага прынцыпу, на якім трэба было б будаваць самастойнасць Беларусі, яшчэ нямашака.

Вось жа, у параўнанні з беларускімі народнікамі часу Каліноўскага і часу гоманцаў, у справе беларускай агулам, а гэтым самым і ў справе беларускай палітычна-вызвольнай думкі, важны і рашучы робіць шаг наперад Ф. Багушэвіч. Гэты ягоны шаг мае пераломнае і прынцыповае значэнне.

Жадаючых бліжэй пазнаёміцца з Багушэвічам адсылаю да маёй аб ім кніжыцы^[45]; тут жа пастараюся ў кароткіх словах сказаць аб гэтым вялікім беларусе тое, што дагэтуль аб ім не было ведама і што беспасярэдна адносіцца да гэтай маёй працы.

Радзіўся Ф. Багушэвіч у 1840 г., але не ў Кушлянах Ашмянскага пав., як дагэтуль думалася, а ў Свіранах Свянцянскага пав. Скончыў праўны Ліцэй у Нежыне, займаў праўныя пасады ў глыбіні Расеі, а каля 1884 г. асеў настала ў Вільні і займаўся адвакатурай пераважна сярод беларускага сялянства. Працаваў таксама нямала пяром. Плодам гэтай працы, апрача шырока ведамых «Дудкі» і «Смыка» і апрача дагэтуль недрукаваных: «Скрыпкі»і «Тралялёначкі»21, меў таксама быць беларускі слоўнік, для якога Багушэвіч быў назбіраўшы шмат матэрыялу^[46]. На вялікі жаль, гэты багаты матэрыял, сабраны Багушэвічам да беларускага слоўніка, як і іншыя яго розныя матэрыялы і дакументы, відаць, прапалі ў дзяцей яго ці мо зайздросна хаваюцца імі дзе ў куфры ад беларусаў, да якіх адносіны іх цалком іншыя, як іх вялікага ў беларускім адраджэнні бацькі.

Адносіны ж гэтыя Багушэвіча да справы беларускай сапраўды асаблівыя. Справе гэтай ён уліў душу беларускую, бо ён першы надаў ёй беларускі нацыянальны характар у сучасным разуменні. Праўда, Багушэвіч увёў гэты беларускі нацыянальны прынцып у літаратуру, бо ж ніякай беларускай палітыкай ён не займаўся, аднак значэнне гэтага яго нацыянальнага прынцыпу так вялікае і шырокае, што адносіцца яно да ўсяго беларускага адраджэння, а значыць, і да справы палітычнага вызвалення беларускага народа.

Дык прыгледзімся ж бліжэй, у чым для нас асаблівае значэнне Багушэвіча. А вось у чым. Праўда, гадоў без мала сто прад Багушэвічам ужо паявілася першая ластаўка беларускай літаратуры ў жывой мове народа, якой была «Энеіда». Пасля гэтага па-беларуску пісаў Паўлюк Багрым, паявіўся беларускі літаратурны твор «Тарас на Парнасе», пісалі па-беларуску Баршчэўскі, Рыпінскі, Чачот, Каліноўскі, Дунін-Марцінкевіч і інш. Але ў творах гэтых, пісаных сучаснай беларускай мовай, спатыкаем то жарты з беларуса, то навуковыя разважанні над беларусам, над яго бытам і мовай, то спагадлівасць беларусу ў яго цяжкім жыцці то, урэшце, некаторыя з твораў гэтых прадстаўляюцца нам як творы беларускага прыгожага пісьменства, але не было ў іх аднаго найважнейшага — гэта свядомага беларускага нацыянальнага пачуцця. Гэтую часціну, цалком прынцыповую, істотную для нас, увёў у беларускую літаратуру і агулам у беларускі адраджэнскі рух — Ф. Багушэвіч. А даканаў ён гэтага першы ў сваёй слаўнай прадмове да «Дудкі» і часткова да «Смыка», зварочваючы ўвагу нашага народа на тое, што ён беларускі народ асобны ад іншых, бо беларуская яго мова і той край, дзе жыве ён, таксама Беларуссю завецца. Да новага, да свядома нацыянальнага жыцця клікаў Багушэвіч беларускі народ, намаўляючы яго трымацца пры гэтым роднай беларускай мовы, як душы нацыянальнай, як адзнакі жыцця народа. «Шмат было такіх народаў, — кажа Багушэвіч у прадмове да «Дудкі», — што страцілі найперш мову сваю, — так, як той чалавек прад скананнем, катораму мову зойме, — а потым зусім замёрлі. Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі!» Значыць, мову беларускую, як той сродак, праз які можна абудзіць увесь беларускі народ да нацыянальнага жыцця, Багушэвіч ацаніў належна. Такім чынам, Багушэвіч сваім літаратурным творствам, якое мае на мэце ўсебаковае духовае і матэрыяльнае адраджэнне беларускага народа, «кладзе магутны камень пад рух беларускі і з’яўляецца духоўным бацькам беларускага адраджэння. Ён — першы ўсенародны беларускі правадыр і першы беларускі нацыянальны пясняр рэвалюцыянер»^[47]. «Першае сапраўднае выяўленне беларускае ідэі, — кажа А. Цвікевіч, — і свядомае зацверджанне яе, як ідэі не правінцыйна польскай і не правінцыйна расейскай, а самастойнай, незалежнай ад таго ці другога боку, адносіцца да дзейнасці Ф. Багушэвіча»^[48].

Зварочваючы такім чынам у сваёй літаратурнай творчасці ўвагу беларускага народа на яго нацыянальнасць, на яго нацыянальную культуру і родную мову, а таксама і на яго цяжкое сацыяльнае палажэнне, рознае ад пануючых класаў і ўрадоўцаў чужынцаў, Багушэвіч гэтым самым і справу палітычнага вызвалення беларускага народа скіраваў на новы, ужо сапраўды беларускі нацыянальны шлях. Ф. Багушэвіч скончыў назаўсёды з беларуска-польскім народніцтвам Каліноўскага і з народніцтвам беларуска-расейскім гоманцаў, а пачаў і стварыў народніцтва беларускае нацыянальнае^[49] і паказаў самастойныя дарогі беларускага нацыянальнага адраджэння агулам і нацыянальна-палітычнага вызвалення.

§ 2. Адам Гурыновіч

Першым і годным спадкабернікам беларускага нацыянальнага народніцтва па Ф. Багушэвічу, а таксама далейшым колцам у ланцугу беларускай палітычна-вызвольнай думкі быў Адам Гурыновіч. Пазнаёмімся з ім крыху бліжэй.

Радзіўся ў 1869 г. у двары сваёй маткі Кавалёх Вілейскага пав.. Бацька яго — беларускі апалячаны шляхціц, а матка — полька. Дом Гурыновічаў авеяны быў лібералізмам і дэмакратызмам. Вучыўся малады Адам спярша дома, а пасля ў віленскай рэальнай гімназіі, па сканчэнні якой уступіў у Пецярбургскі тэхналагічны інстытут. Пайшоў ён, як бачым, шукаючы навукі, па той жа дарозе, што і Ігнат Грынявіцкі. І той, як памятаем, спярша беластоцкі рэаліст, а пасля пецярбургскі студэнт-тэхнолаг. У iнстытуце Гурыновіч спецыяльна займаўся справай палепшання паравозаў. У гэтым кірунку быў ён быццам ужо на дарозе да важных і цікаўных навуковых вынаходаў. На жаль, навуковыя яго рукапісы разам з часткай іншай літаратуры знішчаны перад адным з паліцэйскіх вобыскаў.

У 1893 г. за прыналежнасць да рэвалюцыйнага руху, за праводжанне ідэяў беларускага нацыянальнага народніцтва Гурыновіча расейскія царскія ўлады арыштавалі. Здарылася гэта ў Вільні, у ўласным Гурыновічаў доме, пры вул. Пірамонт, № 22. Пагоршылася справа, калі сярод яго папераў паліцыя знайшла напісаны Гурыновічам беларускі верш, у якім ён кліча беларускі народ прачнуцца і скінуць з сябе царскае ярмо. Арыштаваны Гурыновіч апынуўся ў Петрапаўлаўскай крэпасці ў Пецярбурзе, у якой, прабыўшы блізка год, моцна заняпаў на здароўі; дзеля гэтага быў звольнены пад надзор паліцыі ў двор свайго бацькі Крыстынопаль Свянцянскага пав., дзе пасля колькіх дзён захварэў на чорную воспу, прывезеную з паўночнай сталіцы, і памёр 14 студзеня 1894 г. Паліцыя зорка сачыла Гурыновіча, не верачы, што памёр. І толькі матка Адама, як цвердзяць сваякі ягоныя, пераканала паліцыю, паказываючы на нябожчыка, як на ахвяру паліцэйскага і царскага пераследу. Пахаваны Гурыновіч у Крыстынопалі, у фамілійных грабніцах.

Яшчэ ў апошняй хвіліне свайго жыцця, маючы надзею перамагчы страшэнную хваробу, снаваў Гурыновіч планы будучае працы на ніве роднага краю, з думкаю будзіць і клікаць да жыцця беларускі народ.

Гурыновіч пісаў па-беларуску вершам і прозай, перакладаў на беларускую мову вершы і прозу польскіх і расейскіх пісьменнікаў, а таксама збіраў беларускія этнаграфічныя матэрыялы. Частка літаратурнай спадчыны яго знаходзіцца ў Беларускім музеі ў Вільні, а асабістая карэспандэнцыя знаходзіцца ў сваякоў Гурыновіча^[50].

Шкада, што літаратурная спадчына Гурыновіча так доўга марынуецца ў Бел. музеі ў Вільні. Выданая друкам, яна ў значнай меры прыслужылася б да ярчэйшага асвятлення асобы аўтара, як барацьбіта за беларускае нацыянальна-палітычнае вызваленне згодна з думкай Багушэвіча. Аднак і з тых твораў Гурыновіча, якія ўжо надрукаваны, відаць выразна, што ён — гэта сапраўды ідэёвы наступнік Багушэвіча, цалком пераняўшы яго думкі аб беларускім нацыянальным вызваленні.

Гісторык беларускай літаратуры М. Гарэцкі цвердзіць^[51], што Ад. Гурыновіч належаў да складу рэдакцыі «Гомона». А з гэтага сам сабой напрошваецца вывад, што, апрача Багушэвіча, меў на яго ўплыў таксама і «Гомон». Вось жа да рэдакцыі «Гомона» Гурыновіч належаць не мог, бо меў тады толькі 15 гадоў, але мог ён спатыкацца з гэтым часопісам, тайна пашыраным, і сапраўды мог гэтак паддавацца яго ўплыву. Зусім магчыма, што Гурыновіч стаўся нарадавольцам дзякуючы «Гомону» і тым беларусам-нарадавольцам, што каля «Гомона» групаваліся. Але той факт, што і Гурыновіч быў ужо не толькі нарадавольцам-гоманцам, але перадусім беларускім нацыянальным нарадавольцам, — гэта ўжо заслуга Багушэвіча.

Аб тым, што Гурыновіч сапраўды быў беларускім нарадавольцам, які ўжо апіраў сваё нарадавольства на прынцыпе беларускай нацыянальнасці, сведчыць выразна вось гэты ягоны верш «Да Мацея Бурачка»:

Дзякуй табе, браце Бурачок Мацею,
За тое, што ў сэрцы збудзіў ты надзею.
Што між братоў нашых знаходзяцца людзі
З кахаючым сэрцам і баляшчай грудзяй.
Дзякуй табе, браце, і за тыя словы,
Што ўспомнілі звукі нашай роднай мовы.
Бяры, браце, дудку, наладзь і жалейку,
Няхай песнь смутная ідзе у калейку
І будзіць у сэрцах мысль аб лепшай долі,
Якой мы не зналі дагэтуль ніколі.

Шмат таксама ў гэтым сэнсе дае нам святла і другі, скіраваны да беларуса, верш Гурыновіча «Што ты спіш мужычок...». Тут заклікае аўтар «мужыка», за прыкладам іншых такіх жа «мужыкоў», устаць, глянуць на сябе і запытацца: хто ён, хто такі?

Наракае ў тым жа вершы Гурыновіч на маскоўскага цара за ягоныя чужацкія «Букі-азы», якіх прыказаў вучыць беларусаў «бярозкай»:

Хаця скрозь настаўляў
Вучылішч, дзе вёска,
«Букі-аз» — наказаў
Навучаць бярозкай;
А раднога слаўца
Ніхто і не чуіць,
Толькі так малайца
Саўсім ён сапсуіць.

А ў вершы «Што за звук ды так громка раздаўся» кажа Гурыновіч, што «звук» — гэта стогн і што

... гэты стогн быць не можа,
Каб з грудзі ён выходзіў аднэй, —
То ўвесь наш народ гэтак стогне
Над няшчаснаю доляй сваей^[52].

Ясна, такім чынам, што Адам Гурыновіч — гэта верны паслядоўнік Багушэвіча, гэта беларускі палітычны вызваленец, які волю і долю беларускага народа за прыкладам Багушэвіча бачыць у развоі прынцыпу беларускай нацыянальнасці.

§ 3. Беларуская Сацыялістычная Грамада.

Узбуджаную Ф. Багушэвічам думку беларускага адраджэння і вызвалення на прынцыпе беларускай нацыянальнасці першы падхапіў, як мы бачылі, Ад. Гурыновіч, які для гэтай думкі рабіў, што мог і што рабіць у тагачасных варунках было можна. Але завялікая гэта думка, каб для яе здзяйснення ды маглі што значнае даканаць адзінкі. Тут ужо апрача свядомасці, апрача пераканання патрэбна таксама арганізаваная грамадская сіла.

Вось жа думка, зароджаная Багушэвічам, што да вызвалення народа ідзецца перадусім праз нацыянальную свядомасць, нацыянальную культуру, хутка спаткала для сваёй рэалізацыі ўжо не паасобныя адзінкі, але і арганізацыю. Першай такой арганізацыяй была Беларуская Сацыялістычная Грамада. Гісторыя яе ў агульных словах наступная.

У канцы XIX ст. у Пецярбурзе сярод студэнтаў былі свядомыя беларусы, якія ўжо думалі аб патрэбе беларускай нацыянальнай палітычнай арганізацыі. Адным з выдатных гэткіх беларусаў студэнтаў ад 1896 г. быў там Вацлаў Іваноўскі, цяперашні прафесар у палітэхніцы ў Варшаве. Ад 1896 да 1902 г. ужо ў Пецярбурзе існаваў кружок беларусаў студэнтаў, настроеных рэвалюцыйна і сацыялістычна. Кружок гэты, хоць яшчэ тады не меў формы арганізацыйнай, фактычна быў пачаткам, як убачым далей, Бел. Сац. Грамады^[53].

У тым жа Пецярбурзе 1902 г. студэнцкая беларуская рэвалюцыйная моладзь заснавала арганізацыю пад назовам «Круг беларускай народнай прасветы». Арганізацыя гэта займалася распаўсюджваннем друкаваных за граніцай беларускіх друкаў, а таксама рабіла ўжо пачаткі беларускага выдавецтва і ў Расеі. Гэта яе захадамі былі надрукаваны: «Вязанка», «Калядная пісанка» і адбіты на цыкластылі часопіс «Свабода».

Зімой таго ж 1902 г. частка моладзі з успомненай арганізацыі заснавала «Беларускую Рэвалюцыйную Партыю». Праграмы гэта партыя не мела. Яна займалася перадусім распаўсюджваннем сярод беларусаў па гарадох і на сяле Багушэвічавых твораў і агулам беларускіх друкаў.

У тым жа 1902 г. гэта партыя перахрысцілася на «Беларускую Рэвалюцыйную Грамаду». У 1903 г. «Грамада» адбыла першы свой з’езд, на якім пастанавіла дабівацца краёвай аўтаноміі для Беларусі, з соймам у Вільні, і перадачы сялянам без выкупу панскай, казённай і інш. зямлі. На гэтым з’ездзе Рэвалюцыйная Грамада пастанавіла ўрэшце назвацца «Беларускай Сацыялістычнай Грамадой».

У студзені месяцы 1906 г. Беларуская Сацыялістычная Грамада адбыла другі свой з’езд, на якім шырока была абгаворана справа зямельная і прынята ў гэтай справе праграма сацыяльнай дэмакратыі. У пытанні палітычным з’езд пастанавіў бароцца за перабудову Расеі на асновах федэралізму, падкрэсліваючы ў першую чаргу аўтаномную Беларусь, сфедэраваную з Літвой, Латвіяй і Украінай.

Далейшая арганізацыйная праца БСГ дзеля паліцэйскага пераследу наперад фармальна, бадай, не пасунулася зусім. Затое фактычна ўнутры яе далей кіпела праца. БСГ выдавала рэвалюцыйнага і палітычнага зместу беларускія ўлёткі і брашуры і шырыла іх сярод беларускага пралетарыяту і сялянства. Захопленае рэвалюцыйным рухам беларускае сялянства, дзякуючы працы сярод яго БСГ, засыпала першую і другую Дзяржаўную Думу прыгаворамі і наказамі, патрабуючымі зямлі, аўтаноміі Беларусі, нацыяналізацыі школы і г. д. Урэшце БСГ ад працы вузка партыйнай перайшла да беларускай працы агульнанацыянальнай. Пладамі гэткай яе працы пасля «Mużyckaj Praŭdy», «Гомона» і «Свабоды» — быў чародны беларускі часопіс «Наша доля» і пасля «Наша ніва», а таксама праца агулам на грунце беларускага выдавецтва. Праца ж БСГ партыйная і рэвалюцыйная змушана была схавацца ў падполле. І гэтак працавала БСГ аж да выбуху сусветнае вайны і вялікай расейскай рэвалюцыі^[54].

Урэшце, у кастрычніку 1917 г. Бел. Сацыялістычная Грамада адбыла трэці з’езд. Тут ужо зазначыўся ў грамадоўцаў разлом. Левая часць яе адышла ў камуністы. Рэшта ж БСГ далей вяла сваю беларускую сацыяльную і палітычную працу на карысць беларускага народа, кладучы асаблівыя заслугі пры скліканні Усебеларускага Кангрэса ў 1917 г., пры абвешчанні 25.III.1918 г. незалежнасці Беларусі і пры спробах зрэалізавання гэтай незалежнасці.

Але тут мусім зазначыць, што гэтыя заслугі належаць не ўсім грамадоўцам, а толькі лепшай, патрыятычнай частцы яе.

На пункце справы суверэннай незалежнасці Беларусі ў улонні БСГ ішоў заядлы бой, які ў тым жа 1918 г. скончыўся падзелам яе на сацыялістаў дэмакратаў, на сацыялістаў рэвалюцыянераў і на сацыялістаў федэралістаў. Гэты падзел БСГ раўняўся яе ліквідацыі. Пасля гэтага падзелу БСГ існаваць перастала.

Бліжэйшых прычын паўстання Беларускай Сацыялістычнай Грамады, безумоўна, трэба шукаць, перадусім, у Багушэвіча, які сваімі беларускімі творамі, будзячымі беларускі народ да нацыянальнага жыцця, меў вялізарны ўплыў на тагачасную беларускую студэнцкую моладзь. Уплыў гэты Багушэвіча прычыніўся не толькі да паўстання «Грамады», але таксама — і, можа, перадусім — надаў ёй беларускі нацыянальны характар.

Калі ж зноў ідзе аб самую арганізацыю Бел. Сац. Грамады, дык таксама важную — калі не рашаючую — ролю ў яе лёсе адыграла ППС — Польская Партыя Сацыялістычная. Вось што аб гэтым піша сябра «Грамады», беларускі паэт Алесь Гарун (А. Прушынскі): «Праца ППС была ні зусім чужою і для беларусаў. Шмат хто, асабліва з першых яе працаўнікоў, быў родам з нашага краю. У Вільні заўсёды была арганізацыя ППС і выходзіў партыйны орган, і ў ёй жа адбыўся III з’езд партыі. Яе працай быў паложаны пачатак беларускага сацыялістычнага руху (падч. А. С.), бо, працуючы сярод нашага работніцтва і сялянства, партыя старалася разбудзіць у іх нацыянальнае самапачуццё. Гэта рабілася як на моцы пастановы III з’езда, «каб у стасунках з проціўурадавымі групамі другіх народаў... старацца будзіць у іх сепаратысцкія імкненні» для супольнай барацьбы з царызмам, так і дзеля таго, што многія члены ППС — беларусы, толькі ў яе радах пачаўшы працу, задумаўшыся мо ў першы раз над нацыянальным пытаннем, пачулі і пазналі, хто яны такія. Частка гэтых, у лоне ППС пазнаўшых сябе сацыялістаў увайшла потым у склад тых дзеячаў, каторымі заложана была першая беларуская сацыялістычная партыя Беларуская Сацыялістычная Грамада»^[55]. Як бачым, уплыў ППС на БСГ быў вялікі. І гэта зусім зразумела: пачынальнікамі беларускага адраджэнскага руху, у першую чаргу, дзякуючы гістарычным і сацыяльным варункам беларускага жыцця, былі беларусы-каталікі, беларусы, культурна збліжаныя да палякаў. Вось жа гэтым перадусім, а таксама апазіцыйнасцю да царскага ўрада адных і другіх, тлумачацца гэтыя адносіны між ППС і БСГ.

Як паказвае сам назоў, БСГ трымалася ідэалогіі сацыялізму. Аднак мыляўся б той, хто ў сябрах гэтай арганізацыі жадаў бы бачыць прававерных сацыялістаў-марксістаў. Быць можа, што ў думцы, у паглядах не адзін сябра БСГ сапраўды гэткім сябе лічыў, але ў працы сваёй гэтага не паказваў, бо і не было дзе гэтага паказваць. Сацыялізм сяброў БСГ выражаўся толькі ў тым, што многія з іх былі беларускімі рэвалюцыянерамі, бароліся за сацыяльную справядлівасць і нацыянальныя правы сярод беларускага народа і ў зямельную сваю праграму ўводзілі пункты ў духу сацыяльнай дэмакратыі. У сутнасці рэчы БСГ была беларускай патрыятычнай рэвалюцыйнай арганізацыяй, а не сацыялістычнай. Гэтак характарызуюць яе Турук, Агурскі^[56] і інш.

Але гэта ўсё між іншым. Нам тут ідзе аб асноўную характарыстыку Грамады як беларускай палітычна-вызвольнай партыі. Вось жа трэба адцеміць, што ў гэтым сэнсе Грамада на першы пагляд бадай нічым не рознілася ад беларускіх нарадавольцаў-гоманцаў, бо ж і яна, як і гэтыя, баролася толькі за федэратыўную перабудову Расеі, толькі за аўтаномію для Беларусі^[57]. Гэтак сапраўды здаецца на першы пагляд, але калі да справы прыгледзецца бліжэй, дык лёгка кідаецца ў вочы між БСГ і гоманцамі вялікая прынцыповая розніца. Розніцай тут з’яўляецца беларускі нацыянальны элемент Грамады. Не здарма ж на рубяжы думак гоманцаў і БСГ стаў такі чалавек, як Ф. Багушэвіч. Зароджаны ім прынцып беларускай нацыянальнасці ўсей сілай адбіўся і на думках, і на працы, і на ідэалогіі БСГ, у якой беларуская нацыянальнасць мела сапраўды прынцыповае значэнне.

Перыяд Бел. Сац. Грамады, такім чынам, гэта новы вялікі шаг уперад у беларускай палітычна-вызвольнай думцы.

§ 4. «Свабода»

Пасля «Mużyckaj Praŭdy» і «Гомона», як ужо вышэй успаміналася, быў часопіс «Свабода». Часопіс гэты шчыльна лучыцца з дзейнасцю БСГ. Ведаем аб ім дужа мала. Вось жа затым, што сваім зместам «Свабода» з’яўляецца ўжо, як і дзейнасць БСГ, друкам беларускім нацыянальным і што дзякуючы праф. В. Іваноўскаму маю аб ім крыху нязнаных дагэтуль вестак, пасвячаю яму гэтых некалькі ўваг.

«Свабода» паўстала сярод пецярбургскай беларускай моладзі ўзімку 1899–1900 г.^[58]. Быў адбіты толькі адзін нумар з васьмі бачынаў. Фармат вялікага (канцылярскага) аркуша паперы. Нумар гэты «Свабоды», пісаны адручна, адбіты быў на цыкластылі (прылада, падобная да сённяшняга рататара).

У рэдакцыі прымалі ўдзел: Вацлаў Іваноўскі і Іван Луцкевіч. Памагаў у выданні таксама Лявон Малецкі з Вільні, тады [сябра] ППС. Першую бачыну вельмі прыгожа напісаў ад рукі тады студэнт, а цяпер інж.-архітэкт Рамуальд Мілер, таксама [сябра] ППС. Цыкластыль быў куплены за грошы Вацлава Іваноўскага. Аддаў ён на гэта ўвесь свой летні заработак з практыкі. Памог канспірацыйна гэту прыладу купіць М. Міхаловіч, [сябра] ППС, тады студэнт, а цяпер прафесар Варшаўскага універсітэта.

Далейшыя бачыны «Свабоды» былі напісаны і адбіты ў Лябёдцы, Лідскага пав., у двары бацькоў В. Іваноўскага. Пісаў іх ад рукі Вінцук Валэйка з Лідчыны, тады гімназіст, а цяпер горны інжынер. Адбівалі два браты Іваноўскія: Тадэвуш Іваноўскі, цяпер прафесар універсітэта ў Коўні, і Вацлаў, а таксама два браты Валэйкі з Лідчыны, апроч Вінцука. Адзін з іх — Антон Валэйка — цяпер інжынер- тэхнолаг. Адбітых [асобнікаў] «Свабоды» было 200 штук. У змест гэтага часопіса між іншым уваходзілі: уступны артыкул на тэму палітычную; другі артыкул аб асобнасці беларускага народа ў параўнанні яго з народамі суседнімі. Быў таксама і вось гэткі верш «Мужыцкая доля»:

Цяжка жыць, трудзіцца,
Калі няма долі,
Жыта не радзіцца
На мужыцкім полі.
З капы умалоту
Не болей асьміны
І еш хлеб за работу,
Чорны хлеб з мякіны.
Прыйдзе восень — трэба
Заплаціць падаткі,
А тут няма хлеба
І грошаў няхваткі.

Аўтарам гэтага верша быў хлапец з Радашковіч, тады фельчар у калінкінскай бальніцы ў Пецярбурзе. Прозвішча гэтага хлапца праф. В. Іваноўскі ўжо не помніць.

Дзеля канспірацыі, пасля адбіцця нумара «Свабоды», усю друкарскую прыладу Тадэвуш Іваноўскі адвёз у Пецярбург, а часопіс В. Іваноўскі завёз у Варшаву, каб адтуль яго пашыраць пры помачы варшаўскіх беларусаў.

На няшчасце, якраз у той час старшы брат В. Іваноўскага, Юры Іваноўскі, [сябра] ППС, тады інжынер у фабрыцы Гондтке ў Варшаве, быў арыштаваны. Жандары прыйшлі трэсці кватэру Іваноўскіх, дзе была свежа адбітая бадай уся «Свабода». Такім чынам бязмала ўвесь лік першага — і апошняга — нумара гэтага часопіса прапаў з прычыны гэтай рэвізіі. Пасля гэтага з уцалеўшых экземпляраў ведамы быў толькі адзін у Кіркарыхі, удавы па Адаме Кіркору, які быў рэдактарам «Kurjera Wileńskiego».

На гэтым і скончылася выдавецкая справа «Свабоды»^[59], як адной з многіх праяў беларускай нацыянальна-рэвалюцыйнай дзейнасці Беларускай Сацыялістычнай Грамады.

IX. Сусветная вайна, вялікая расейская рэвалюцыя і справа нацыянальна-палітычнага вызвалення Беларусі

§ 1. Прынцып нацыянальнасці агулам

Ужо з папярэдніх раздзелаў гэтай працы бачылі мы, як у Еўропе, пачынаючы яшчэ з канца XVIII ст., тварылася, паўставала і развівалася паняцце нацыянальнасці, як яно ўгрунтоўвалася ў псіхіцы розных народаў і панукала іх да вольнага і незалежнага жыцця. Дзякуючы гэтаму паняццю нацыянальнасці, не гаворачы ўжо аб іншых народах, наступіла аб’яднанне Італіі, Нямеччыны, паўстанне Бельгіі і дзяржаў Балканскіх.

Гэтае паняцце нацыянальнасці, як бачылі мы вышэй, дакацілася і да Беларусі і тут таксама, дзякуючы перадусім Ф. Багушэвічу, лягло ў аснову адраджэння беларускага народа. Галоўнай жа прычынай далейшага развіцця прынцыпу нацыянальнасці і далейшага яго ўваходу ў аснову жыцця розных народаў і нават у аснову адносінаў міжнародных — была Вялікая Сусветная Вайна і пазней Вялікая Расейская Рэвалюцыя.

Ужо падчас вайны ў грамадскай думцы Еўропы было даспелым перакананне, што па сканчэнні гэтай міжнароднай бойні палітычная мапа Еўропы павінна быць зменена згодна з нацыянальнымі імкненнямі народаў. Гэткая думка так была папулярнай, што старыя дыпламаты імперыялістычных дзяржаў, падпісваючы трактаты, супярэчныя з гэтай думкай, падпісвалі іх тайна.

Абедзве ваюючыя стораны таксама ўжо выразна рабілі прырачэнні, ідучыя па лініі прынцыпу нацыянальнасці. І так, дзяржавы цэнтральныя на чале з Нямеччынай абяцалі вызваленне Польшчы, а таксама Літвы, Украіны, часткова нават Беларусі і народаў надбалтыйскіх. Значна выразней і шырэй карысталіся прынцыпам нацыянальнасці дыпламаты і палітыкі другой ваюючай стараны — кааліцыі.

Асабліва ж дзейна і ўпорыста падчас вайны пашыралі прынцып нацыянальнасці прадстаўнікі народаў паднявольных. Так, напр., 26 і 27.VI.1914 г. у Парыжы адбылася канферэнцыя паднявольных народаў Еўропы. Канферэнцыя гэта 12.ХІ абвясціла сваю дэкларацыю, падставай якой было права народаў на палітычную незалежнасць.

Апрача гэтай канферэнцыі працавала над пытаннем нацыянальным і іншая канферэнцыя, у Гаазе, ад 7 да 10.ІV.1915, якая дамагалася, каб граніцы будучых дзяржаў праводзіліся згодна з воляй народаў. Адбываўся цэлы рад і іншых розных міжнародных нарадаў, а таксама было нямала выступленняў паасобных розных выдатных палітыкаў, якія выказваліся за тое, каб па вайне народы маглі самі быць тварцамі сваёй долі на аснове сваёй нацыянальнасці.

Але асаблівай жывасці і размаху набірае прынцып нацыянальнасці ў канцы 1916 г., калі цэнтральныя дзяржавы першыя выступілі з ініцыятывай аб замірэнні. Гэтая ініцыятыва выклікала цэлы рад розных заяў характару міжнароднага ў сэнсе абароны прынцыпу нацыянальнасці. Найбольш галосным было выступленне 21.XII.1916 г. прэзідэнта Злучаных Станаў Амерыкі, слаўнага Вільсана, які за падставу да перагавораў аб міры запрапанаваў прынцып забеспячэння права і вольнасці малых і паднявольных народаў, забеспячэння іх ад несправядлівасці і гвалтаў. У гэтым жа сваім выступленні той жа Вільсан запрапанаваў стварэнне Лігі Народаў.

Найбольшым ворагам прынцыпу нацыянальнасці ў дзяржаў кааліцыйных была царская Расея, якая, маючы добрую палавіну насельніцтва не расейскага, прынцыпу нацыянальнасці дужа баялася. Але рэвалюцыя ў лютым 1917 г. і тут прынесла ў гэтай справе вялікае аблягчэнне. Ужо нават Тымчасовы Урад 17.ІІІ заявіў кааліцыі, што Расея здэцыдаваная кіравацца асновамі дэмакратызму і забеспячэння правоў усіх народаў.

Справа з гэтым яшчэ — тэарэтычна, прынамсі, — палепшала, калі ў лістападзе таго ж 1917 г. выбухла рэвалюцыя бальшавіцкая. Камуністычная ўлада ў асобе Рады Народных Камісараў абвясціла роўнасць і незалежнасць усіх народаў быўшай царскай Расеі, прызнаючы ім права свабоднага самаазначэння і магчымасці аддзялення ад Расеі і стварэння сваіх незалежных дзяржаў.

Міжнародная нарада ў Берасці, што трывала з перарывамі ад 3.ХІІ.1917 да 4.ІІІ.1918 г., у якой прымалі ўдзел з аднаго боку дзяржавы цэнтральныя, разам з прадстаўнікамі Украіны, а з другога бальшавікі, — таксама за галоўную падставу замірэння прызнавала права на нацыянальнае самаазначэнне народаў. Бальшавікі, як ведама, у Берасці з цэнтральнымі дзяржавамі і з украінцамі спярша не дагаварыліся да нічога. Тады цэнтральныя дзяржавы 9.ІІ.18 г. падпісалі дагавор з Украінай.

Пасля гэтага старшыня бальшавіцкай дэлегацыі Л. Троцкі, напісаўшы на сцяне канферэнцыйнай залі ведамы кліч: «ни мира, ни войны», — разам з сваімі дэлегатамі Берасце пакінуў. Нямецкая армія пачала займаць беларускія і ўкраінскія землі, паложаныя на ўсход ад старой баявой нямецка-расейскай лініі. Урэшце бальшавіцкая дэлегацыя вярнулася ў Берасце зноў — ужо без Троцкага — і 4.ІІІ.18 г. падпісала з цэнтральнымі дзяржавамі мір. Дагавор між цэнтральнымі дзяржавамі і Украінай у Берасці вызначыў граніцу Украіны, якой прызнана была і часць беларускіх зямель. Аднак у дагаворы ёсць даданы пункт, які заяўляе, што «граніцы аканчальна і падрабязна будуць усталяваны мяшанай камісіяй згодна з варункамі этнаграфічнымі і з воляй насельніцтва». У гэтым, ясная рэч, была дана магчымасць усталяваць у будучыні справядлівую граніцу, між іншым, і ўкраінска-беларускую, згодна з прынцыпам нацыянальнасці.

Урэшце, 11.XI.1918 г. наступіла спыненне барацьбы між дзяржавамі цэнтральнымі і кааліцыяй. На ўступных перагаворах прынцып нацыянальнасці прызнала вялізарная большасць міжнародных прадстаўнікоў як з аднаго, так і з другога боку. 28.VI.1919 г. быў падпісаны Версальскі трактат, які і ўстанавіў сучасны палітычны лад Еўропы.

Праўда, трактат гэты, які ў тэорыі быў будаваны на прынцыпе нацыянальнасці, у практыцы шмат у чым аказаўся з гэтым прынцыпам нязгодным. Не ўвёў ён у жыццё ў поўнасці права самаазначэння народаў, не стварыў законаў, якія належна баранілі б правы народаў, правёў граніцы дзяржаў, якія парэзалі жывыя народныя арганізмы і, урэшце, замест Лігі Народаў, як гэта праектаваў вялікі Вільсан, стварыў фактычна лігу дзяржаў.

Але ўсё ж такі, нягледзячы на гэта ўсё, з сусветнай вайны прынцып нацыянальнасці скарыстаў нямала. Паўсталі многія народы, у міжнароднае права ўведзены пункты, якія маюць на ўвазе абарону нацыянальнага прынцыпу, як правы нацыянальных меншасцяў, як правы опцыі, правы плебісцыту і г. д.

Праўда, забыліся і бальшавікі аб праве самаазначэння народаў, аб іх вольнасці і магчымасці тварыць свае нацыянальныя незалежныя дзяржавы і павялі нават барацьбу проціў самага прынцыпу нацыянальнасці, але, нягледзячы на гэта, прынцып нацыянальнасці скарыстаў і карыстае таксама нямала і з бальшавіцкай палітыкі. Спярша ўрачыстае прызнаванне правоў народам і спробы будавання бальшавіцкіх дзяржаў розных народаў быўшай Расеі, а пасля пераслед нацыянальнага элементу ў гэтым усім і ўводжанне ўрэшце дагматычнага камунізму ў палітычнае і культурнае жыццё народаў у форме ўсё ж такі нацыянальнай, бо ў роднай, хоць на бальшавіцкі лад «папраўленай», мове народаў — усё гэта разам непахісна вяло і вядзе далей да большага развіцця і ўгрунтавання ў псіхіцы народаў СССР нацыянальнага прынцыпу.

Словам, вайна і рэвалюцыя выгадавалі прынцып нацыянальнасці, прынамсі сярод народаў быўшае Расеі, а ў іх ліку і ў народзе беларускім, да размераў прад тым нязнаных

§ 2. Прынцып нацыянальнасці ў беларускай вызвольнай справе і традыцыйная залежнасць

Нацыянальны прынцып, аб якім гаварылася вышэй, што ён у часе сусветнай вайны і расейскай рэвалюцыі ў Еўропе дужа ўрос у сілу, не быў чужым таксама і Беларусі. У гэтым часе не толькі самі беларусы, але таксама акупацыйныя нямецкія ўлады і некаторыя нашы суседзі, гаворачы аб палітычнай долі зямель быўшага Вялікага Княства Літоўскага, у сваіх гутарках часта ўжо ў дадатным значэнні гаварылі і аб Беларусі, як нацыянальнай адзінцы. Характэрна, аднак, у гэтых выступленнях тое, што не толькі ніхто з разважаючых у гэтым часе аб Беларусі чужынцаў — што цалком зразумела — не гаварыў яшчэ аб магчымасці палітычнай суверэннай незалежнасці гэтай краіны, але не рабілі яшчэ гэтага і самі беларусы. Усе агулам розныя палітычныя выступленні не толькі небеларускія, але таксама і беларускія для Беларусі за найвышэйшы ідэал лічылі: адны федэрацыю ці таксама канфедэрацыю літоўска-беларускую, а зноў другія — расейска-беларускую федэрацыю. Нямецкія акупацыйныя ўлады, забіраючы нашы землі і маючы свае што да іх мэты, неслі, аднак, да нас у пэўнай меры прынцып нацыянальнасці што да палякаў, літоўцаў, латышоў, а таксама і што да беларусаў. Да беларусаў гэта выявілася асабліва ў галіне мовы і культуры. Так, напр., у пачатку 1916 г. фельдмаршал Гіндэнбург у сваім загадзе аб школе даў прыказ, каб беларуская мова карысталася роўнымі правамі з іншымі краёвымі мовамі. Пазней, аднак, разгледзеўшыся ў палажэнні на месцах, гэтыя ўлады, каб не дражніць палякаў, з якімі ім прыходзілася рахавацца, адносіны свае да беларусаў змянілі на горшыя. 12.V.1916 нейкі, мусіць, палітычны нямецкі спецыяліст ад нашых зямель фон-Бэкерат піша мемарыял галоўнакамандуючаму ўсходняй нямецкай арміяй, у якім аб беларусах піша даслоўна: «Беларусы не выказвалі ніколі імкнення да дзяржаўнай самастойнасці... Некаторыя імкненні сепаратыстычныя, якія развіваюць некалькі археолагаў і літаратараў у Вільні, трэба залічыць да мясцовых спраў, не маючых палітычнага значэння...»^[60]

Гэтак разумеючы беларускую справу, немцы да яе адносіліся так, каб не перадаць. Давалі сякія-такія магчымасці працы на культурнай ніве і толькі злёгку закідалі часам слова за беларусаў у жыцці палітычным краю. Так, напр., калі ў 1917 г. тварылася Літва, нямецкія ўлады заяўлялі, што ў Тарыбу (Літоўская Дзяржаўная Рада) апрача літоўцаў павінны ўвайсці між іншымі таксама і беларусы^[61].

Але яшчэ прад выступленнем фон-Бэкерата, які прынцыпу беларускай нацыянальнасці недаацэньваў, выступілі іншыя людзі, на гэты раз сярод літоўцаў і латышоў, якія ўваскрашалі ідэю Вялікага Княства Літоўскага, а ў яго складзе давалі пачэснае месца таксама і беларускай нацыі.

6.І.1916 г. у Коўне адбылася нарада літоўцаў і латышоў, якія ўтварылі «Галоўны Літоўскі Народны Камітэт» і абвясцілі незалежнасць зямель быўшага Вялікага Княства Літоўскага. Вось пункты гэтага акта абвешчання:

«1. Літоўцы і латышы, будучы як сваёй нацыянальнасцяй, так і гісторыяй зусім розныя ад народаў славянскіх і германскіх, згодна з думкай самаазначэння народаў, дабравольна злучыўшыся, твораць незалежную канстытуцыйную дзяржаву з даўнейшай назвай Вялікае Княства Літоўскае. Літоўскі народ і латышскі ў гэтай дзяржаве з’яўляюцца аўтаномнымі.

2. Вялікае Княства Літоўскае складаецца з этнаграфічных літоўска-латышскіх зямель, абапёртых аб Балтыйскае мора.

3. Дзеля таго, што даўней у склад Вял. Княства Літоўскага ўваходзілі і землі беларускія, дык і беларусы, калі б прызналі гэта згодным з іх народнымі імкненнямі, маглі б таксама далучыцца як трэцяя аўтаномная складовая часць.

4. Граніцы гэтых дзвюх — ці эвентуальна трох — аўтаномных складовых часцін Вялікага Княства Літоўскага ўсталюе супольная камісія, зложаная з прадстаўнікоў іх.

5. Галоўны Літоўскі Народны Камітэт зварочваецца з гэтымі дамаганнямі да мірных кангрэсаў, якія адбудуцца па сканчэнні сусветнай вайны».

Хутка пасля абвешчання Вялікага Княства Літоўскага быў апрацаваны праект канстытуцыі і распаўсюджаны ў Літве^[62].

Аб гэтым, аднак, праекце федэрацыі ці канфедэрацыі Літвы, Латвіі і Беларусі літоўскія і латвійскія палітыкі хутка забыліся і прыступілі кожны паасобку да здабывання незалежнасці свайго народа на падставах сваёй нацыянальнасці.

Прынцып беларускай нацыянальнасці выражаўся ў гэтым часе ў сэнсе традыцыйнай яго залежнасці таксама і ў некаторых слаёх грамадзянства польскага. Так, напрыклад, у верасні месяцы 1915 г. польскія сацыялісты, Сялянскі Звяз і Звяз Патрыётаў выдалі адозву да польскага грамадзянства на землях быўшага Вялікага Княства Літоўскага, у якой заклікаюць да федэрацыі Літвы і Беларусі з Польшчай.

У 1916 г. Ліга Польскай Дзяржаўнасці ў Варшаве выдае камунікат, у якім выказваецца за польска-літоўска-беларускую федэрацыю.

У 1917 г. адбыўся з’езд ППС. З’езд гэты прыняў пастанову ў справе Літвы і Беларусі. Змест пастановы наступны: аб усіх справах гэтых краёў рашыць устаноўчы сойм Літвы і Беларусі, а між гэтымі справамі будзе і справа федэрацыі іх з Польшчай.

У тым жа 1917 г. польская сялянская арганізацыя ў Варшаве выдала дэкларацыю, у якой сцвярджае патрэбу дабравольнага спалучэння дзвюх вольных дзяржаў: Польшчы і Літвы.

У тым жа ўсё 1917 г. 25.XII аб лёсах нашага краю выказаліся ў Варшаве: ППС, Польская Партыя Сялянская, Група Нацыянальнай Незалежнасці і Аб’яднанне Дэмакратычных Партыяў. Арганізацыі гэтыя падкрэслілі права самаазначэння Літвы і Беларусі, а таксама і тое, што адносіны свае да Польшчы ў духу федэрацыі вырашаць соймы гэтых краёў.

Прынцып нацыянальнасці, як бачым, у часе сусветнай вайны і расейскай рэвалюцыі, сапраўды быў папулярны, калі нават і ў Польшчы былі палітычныя групы, якія, замест звычайнага далучэння нашых зямель, выказваліся за палучэнне федэрацыйнае, шануючы гэтым у значнай меры палітычнае права і беларускай нацыянальнасці.

Але права гэта яшчэ выразней прызнавалі некаторыя польскія палітычныя групы краёвыя. 23.IX.1915 г. польскія групы сацыялістычныя і дэмакратычныя Літвы і Беларусі выдалі адозву, у якой аб Беларусі гаворыцца між іншым гэтак: «...Dążąc do nadania jaknajwiększej siły i odporności przyszłej Litwie i Białej Rusi, jak rуwnież Polsce niezależnej, pragniemy łączności federacyjnej Litwy i Białej Rusi z Polską, na unji dobrowolnej opartej». Аб гэтым мае вырашыць воля народа праз сойм у Вільні, скліканы на дэмакратычных падставах: — «Tylko wolna Litwa i Białoruś i wolna Polska o związku federacyjnym stanowić może»^[63].

У 1917 г. паявілася праграма «Polskiego Związku RadykalnoDemokratycznego na Litwie i Białej Rusi». Вось жа арганізацыя гэта, як відаць з яе праграмы, імкнулася да незалежнасці Літвы і Беларусі, якія будуць мець краёвыя соймы; граніцы між Літвой, Беларуссю і дзяржавамі суседнімі ўстановіць плебісцыт, адносіны да Польшчы і Расеі таксама рашаць краёвыя соймы Літвы і Беларусі.

У тым жа 1917 г. у Вільні адбылося веча, якое прыняло рэзалюцыю, дзе выражаецца імкненне да таго, каб з зямель гістарычнай Літвы была створана незалежная дзяржава з краёвым соймам, які вырашыць усё іншае і далейшае.

Але, зразумелая рэч, прынцып беларускай нацыянальнасці выступае найярчэй там, дзе аб лёсе свайго краю і народа выступаюць самі беларусы, хоць і яны, як убачым ніжэй, яшчэ вяжуць сваю вызвольную думку традыцыйнай федэрацыйнай залежнасцю і аб поўнай, суверэннай незалежнасці беларускага народа яшчэ не выказваюцца.

Так, напр., у канцы 1915 г. з ініцыятывы беларусаў завязалася ў Вільні т. зв. «Канфедэрацыя Вялікага Княства Літоўскага» дзеля ўваскрашэння дзяржаўнай незалежнасці Літвы і Беларусі. Тымчасовая Рада гэтай Канфедэрацыі была выдаўшы ў чатырох краёвых мовах наступны універсал:

«Лета 1915 мес. грудня 19 дня члены літоўскіх, беларускіх, польскіх і жыдоўскіх арганізацыяў прыступілі да Канфедэрацыі Вял[ікага] Кн[яства] Літоўскага, дабіваючыся супольнымі сіламі, каб літоўскія і беларускія землі, каторыя здаўна прыналежалі да Вялікага Княства Літоўскага, а цяпер апанаваны нямецкімі войскамі, станавілі пры новых варунках гістарычных нераздзельнае цела на фундаменце незалежнасці Літвы і Беларусі, як суцэльнае дзяржавы, засцерагаючы ўсім нацыям у яе межах усе правы.

Дзеля гэтага канфедэраты звяртаюцца да ўсіх станаў, да ўсіх існуючых арганізацыяў і да ўсіх грамадзян Краю, клічучы, каб, уважаючы на важнасць вялікага гістарычнага моманту, забыўшыся крыўд узаемных, свар і недаверу, маючы на мэце адно карысць супольнае Бацькаўшчыны, прылучыліся да Канфедэрацыі Вялікага Княства Літоўскага»^[64].

У лютым 1916 г. выйшла адозва, якая больш падрабязна развівала палітычную праграму Канфедэрацыі. У пункце другім гэтай адозвы гаворыцца, што Канфедэрацыя імкнецца да таго, каб у склад новай літоўска-беларускай дзяржавы ўвайшлі «прынамсі землі, занятыя цяпер нямецкім войскам»^[65]. Такім чынам, як сам «універсал», так і адозва, як бачым, імкнецца яшчэ толькі да незалежнасці прынамсі зямель, што былі пад акупацыяй нямецкай і да таго ў суполку з літоўцамі. Гэткая пастаноўка справы тлумачыцца як тым, што была «фактычная немагчымасць для малой жмені свядомых беларусаў у межах акупацыі думаць аб сваёй асобнай дзяржаўнай рабоце для Беларусі і за ўсю Беларусь»^[66], а таксама і тым, што гэтая малая група свядомых беларусаў не гаварыла аб незалежнай дзяржаве, у якую ўвайшла б і тая часць Беларусі, што была пад Расеяй, дзеля страху немцаў, якія тады не ішлі на тое, каб за Беларусь ды яшчэ больш камплікаваць свае адносіны з Расеяй.

16.ІХ.1917 г. сацыялістычныя і дэмакратычныя групы Вільні, сярод якіх былі і беларусы, ладзілі веча, на якім дамагаюцца самастойнасці Літвы і Беларусі як дзяржаўнай адзінкі^[67].

Зноў жа ў снежні таго ж 1917 г. сацыялістычныя і дэмакратычныя партыі Вільні выдалі супольную дэкларацыю, у якой падкрэсліваюць права кожнаму народу на самаазначэнне, а Літву і Беларусь разважаюць як нешта і цэлае і непадзельнае. Вось даслоўны змест чатырох пунктаў гэтай дэкларацыі.

1. Przy określaniu terytorjum naszego kraju, za jądro ktуrego dotąd należy uznać dzisiejszą część okupowanej Litwy i Białej Rusi, — granice ostateczne uzależniamy od całokształtu wspуlnych potrzeb i interesуw gospodarczych, społecznych i kulturalnych, ktуre znaleść mogą swуj wyraz w politycznem ciążeniu pozostałej części do zcałkowania.

2. Ustrуj polityczny Litwy i Białej Rusi winien adpowiadać interesom mas ludowych z zagwarantowaniem praw mniejszości narodowościowych (autonomja personalna) i wyraz swуj znaleść musi adpowiednio do swoich warunkуw życiowych kraju w organizacji państwowej w postaci rzeczypospolitej demokratycznej.

3. Jedynym prawomocnym wyrazicielem woli całej ludności kraju przy powzięciu decyzji o przyszłych losach, granicach, stosunkach do krajуw ościennych i formie organizacji prawno-państwowej Litwy i Białej-Rusi być musi Sejm ustawodawczy, wybrany przez całą ludność kraju» на дэмократычных падставах і пасля адыходу з краю акупацыйнай улады.

4. Wszelkie układy, zabowiązania i wyrażenia woli w imieniu kraju, czynione bądź przez Radę Litewską, bądź przez inne poszczegуlne zrzeszenia lub instytucje, — poczytywane być winny za przywłaszczenie nienależnych im praw, za fałszowanie opinji publicznej i akty w żadnej mierze kraj nie obowiązujące».

Ад беларусаў гэту дэкларацыю падпісалі: Беларуская Сац.-Дэм. Група і Беларуская Сацыялістычная Грамада^[68].

Але былі ўжо выступленні віленскіх беларусаў і за ўсю Беларусь. Так, напр., у чэрвені 1916 года беларускія дэлегаты з Вільні былі на III Канфэрэнцыі народаў у Лазане і выступілі з мемарыялам, які канчаўся гэтак: «Мы просім у цывілізаваных народаў спагаду нам і падтрымання, каб прымусіць да пашаны нашых нацыянальных і культурных правоў. Мы можам урэшце спадзявацца, што, які б ні быў канец вайны, народы Еўропы памогуць нам забяспечыць Беларусі ўсе палітычныя і культурныя правы, якія дадуць нашаму народу магчымасць вольна развіваць свае інтэлектуальныя, маральныя і эканамічныя сілы, і што гэтыя правы дадуць нам магчымасць стацца гаспадарамі на нашай уласнай зямлі»^[69].

Аднак усе выступленні віленскіх беларусаў, апрача гэтага мемарыялу, які аб адносінах да Літвы не ўспамінае, стаяць за Беларусь, злучаную з Літвой.

У жніўні месяцы 1917 года, ужо пасля рэвалюцыі ў Расеі, Беларускі Нацыянальны К-т у Вільні прыняў палітычную дэкларацыю, у якой, між іншым, спатыкаем гэткія пункты: «1) Незалежнасць і непадзельнасць Літвы, 2) Унутранае разгранічэнне аўтаномных Беларускай і Літоўскай зямель паводле матчынай мовы жыхароў»^[70].

1 верасня 1917 г. ад усяго арганізаванага беларускага грамадзянства была выслана тэлеграма ў нямецкі парламант. У тэлеграме выражана падзяка немцам за прызнанне самаўраду на беларуска-літоўска-латышскіх землях і выражана надзея, што немцы памогуць зрэалізаваць палітычныя ідэалы ўсяго беларускага народа «на падставе лучнасці з этнаграфічнай Літвой і Курляндыяй»^[71].

У снежні 1917 г. прадстаўнікі бел. арганізаванага грамадзянства ў Вільні пераслалі нямецкаму канцлеру тэлеграму, у якой дамагаюцца: «...Каб беларуска-літоўскія землі акупацыі станавілі незалежную суверэнную дэмакратычную дзяржаву, зложаную з дзвюх асноўных аўтаномных нацыянальных тэрыторыяў: беларускай і літоўскай, у найцяснейшай еднасці з Курляндыяй. Беларускае грамадзянства горача жадае, каб у імя права на непадзельнасць беларускага народа, разрэзанага лініяй фронту, і ў імя еднасці ўсіх беларуска-літоўскіх зямель да ўспомненай дзяржаўнай арганізацыі, заўсёды станавіўшай ядро Вялікага Княства Літоўскага, была далучана і рэшта беларускіх зямель як часць да цэлага».

Урэшце 25, 26 і 27.І.1918 г. у Вільні адбылася Канферэнцыя прадстаўнікоў усіх беларускіх палітычных кірункаў. Канферэнцыя гэта прыняла рэзалюцыю, галоўны змест якой такі ж, як і папярэдняй тэлеграмы. У канцы толькі памешчаны гэткі характэрны дадатак: «Канферэнцыя заяўляе, што яна не прызнае за голас Літоўска- Беларускага Краю пастаноў Літоўскай Рады (Тарыбы. — А. С.) і не прымае на сябе выданых ёю палітычных абявязацельстваў»^[72].

Гэтак выглядала беларуская палітычна-вызвольная думка за часоў сусветнай вайны і расейскай рэвалюцыі ў Зах. Беларусі пад нямецкай акупацыяй. У сутнасці сваёй не іншай яна была і ў Усходняй Беларусі. І там таксама яшчэ не спатыкаем ідэалу суверэннай незалежнасці Беларусі, а толькі ідэал яе вольнасці і самастойнасці ў граніцах расейскай федэрацыі.

15.ІІІ.1917 г. у Петраградзе паявілася беларускай народнай арганізацыі дэкларацыя, змест якой, між іншым, гэткі: «Верым, што Устаноўчы Сойм рашыць слушныя справы і рэарганізуе Расею на асновах Рэспублікі Федэральнай, бо толькі па гэтай дарозе магчымым ёсць правільнае развязанне грамадска-дэмакратычных пытанняў усіх народаў Расеі агулам і беларусаў у асобнасці...»^[73]

25.ІІІ.17 г. у Менску адбылася нарада Беларускай Сацыялістычнай Грамады, на якой прыняты былі, між іншым, наступныя характэрныя пастановы:

2. «Падтрымліваючы тымчасовы ўрад, Бел. Сац. Грамада энергічна будзе рыхтавацца да ўстаноўчага сойму, агітуючы за федэральную рэспубліку, за аўтаномію Беларусі і г. д.

5. Выказваючыся за аўтаномію Беларусі ў федэральнай рэспубліцы расейскай, канферэнцыя пастанавіла падрабязна апрацаваць гэтую справу, устанаўляючы граніцы Беларусі ў згодзе з велікарусамі, літоўцамі, украінцамі, палякамі і г. д.»^[74].

Таго ж 25.ІІІ.17. г. у тым жа Менску адбыўся з’езд прадстаўнікоў усіх палітычных партыяў, які ад свайго імя выслаў у Петраград да тымчасовага расейскага ўрада дэкларацыю. Дэкларацыя гэта, між іншым, заявіла: «Беларускі народны з’езд шчыра жадае ўзяць удзел у супольнай справе дзяржаўнага ўпарадкавання вольных народаў Расеі і ёсць перакананы, што яго нацыянальны к-т, імкнучыся да палепшання быту ў родным краі і апіраючыся на краёвых элементах Беларусі, аддасць услугі агульнадзяржаўнаму развою ў Расеі на падставе федэрацыйнага, дэмакр.-рэспубліканскага ладу»^[75].

У траўні месяцы таго ж 1917 г. там жа ў Менску адбыўся з’езд беларускага каталіцкага духавенства. На гэтым з’ездзе, між рознымі іншымі справамі, былі разважаны справы палітычныя, у якіх была прынята рэзалюцыя: «З’езд дамагаецца шырокай аўтаноміі ў Расейскай федэрацыйнай дэмакратычнай Рэспубліцы»^[76].

Агулам, калі прагледзім беларускія газеты і іншыя друкі за ўвесь 1917 год, што выйшлі ў Усходняй Беларусі, калі не стала ў Расеі царскай улады, дык пераканаемся, што ідэал аўтаномнай Беларусі, сфедэраванай з Расеяй, быў агульны.

Такім чынам, хоць у гэтым часе прынцып нацыянальнасці глыбока пранік і ў беларускую палітычную думку, то ўсё ж такі ён яшчэ да канца тут не наспеў і не выліўся покуль што ў ідэал беларускай суверэннай дзяржаўнасці. Суверэннасць беларускага народа яшчэ да канца 1917 г. беларусы дзялілі: на захадзе — з Літвой, а на ўсходзе — з Расеяй. Але яшчэ колькі месяцаў і беларуская палітычная думка выльецца ў ідэал Беларусі незалежнай, суверэннай.

X. Народзіны ідэі суверэннай Беларусі

§ 1. Усебеларускі Кангрэс у 1917 г.

Прад тым, як прыступіць да разгляду Усебеларускага Кангрэса і яго адносінаў да справы палітычнага вызвалення Беларусі, у кароткіх і агульных словах прыпомнім сказанае ў папярэднім раздзеле гэтай працы. Сутнасць там сказанага вось у чым.

Як некалі Вялікая Французская Рэвалюцыя, а пасля выплыўшыя з яе іншыя рэвалюцыі ў Еўропе ўзбудзілі многія еўрапейскія паднявольныя народы да палітычнага вызвалення і да будавання сваёй дзяржавы, так вялікая сусветная вайна і вялікая расейская рэвалюцыя вызвольны рух розных народаў умацавала яшчэ больш, будзячы да незалежнасці народы дагэтуль паднявольныя. Вызвольная гэта хваля дакацілася і да Беларусі, будзячы і яе да вольнага, незалежнага жыцця. Аднак ідэя вызвалення Беларусі не адразу прымае формы поўнай, суверэннай, нацыянальна-дзяржаўнай незалежнасці. Беларускія і небеларускія палітыкі пад нямецкай акупацыяй у Вільні, як мы бачылі, многа ўжо дабіваюцца і прызнаюць Беларусі палітычнай самастойнасці, але аб Беларусі як незалежнай і нацыянальнай дзяржаве яшчэ не гавораць. Сутнасць іх палітычных імкненняў — гэта аўтаномная ці федэрацыйная Беларусь і такая ж Літва пад суверэннай літоўска-беларускай уладай. Дзеячы гэтыя будавання беларускай палітычнай незалежнасці на беларускім самастойным нацыянальным прынцыпе яшчэ не разумелі ці, прынамсі, цалком не ўяўлялі.

І гэта было ў беларусаў тады, калі літоўцы, усвядоміўшы сабе ўва ўсей паўнаце прынцып нацыянальны, прыступілі да будавання нацыянальнай і зусім самастойнай Літвы. У выніку беларуска-літоўскіх адносінаў было тады стварыўшыся дужа арыгінальнае палажэнне: беларусы навязвалі Літве супольную федэрацыю, намаўлялі іх узнавіць даўнейшую супольную дзяржаву, а літоўцы ад гэтага адмаўляліся. Было гэта, як бачым, прыкрае непаразуменне, якое вынікала з няроўнай ступені ўсведамлення ў беларусаў і літоўцаў прынцыпу нацыянальнасці.

Зноў жа беларускія палітыкі ў Расеі не толькі за часоў царызму, але нават у пачатку рэвалюцыі, бадай на працягу яшчэ ўсяго 1917 г., не маглі ўцяміць ідэалу Беларусі як самастойнай нацыянальнай дзяржавы і яшчэ праз некаторы час пашыралі думку аб аўтаномнай Беларусі ў федэрацыйнай лучнасці з Расеяй.

Зваротным у гэтай справе пунктам у бок беларускай суверэннай Беларусі як нацыянальнай адзінкі быў Усебеларускі Кангрэс. Так, як некалі «Гомон» зрабіў рашучы пераход ад традыцыяў Вял. Кн. Літоўскага да федэрацыі з Расеяй, так Усебеларускі Кангрэс быў пераходным пунктам ад ідэалу федэрацыі з Расеяй да ідэі незалежнай Беларусі.

У Менску ў кастрычніку месяцы 1917 г., пасля якіх 9–10 месяцаў рэвалюцыі, з розных беларускіх — цывільных і вайсковых — арганізацыяў паўстала «Вялікая Беларуская Рада», якая кіравала ўсім палітычным беларускім жыццём. Гэта ж Вялікая Рада і склікала Усебеларускі Кангрэс, які адбыўся 5–17.XII (стар. стылю) 1917 г. у Менску. Было на ім 1167 дэлегатаў з голасам рашаючым ад розных беларускіх арганізацыяў і 705 з голасам дарадчым. На Кангрэсе былі прадстаўнікі ад усей Беларусі: з губ. Менскай, Магілёўскай, Віцебскай, Смаленскай, Віленскай і Гродзенскай. Апошнія дзве губерні, якія знаходзіліся пад нямецкай акупацыяй, былі прадстаўлены бежанцамі.

Галоўны момант Кангрэса — гэта ўночы з 17 на 18 снежня (ст. стылю). У гэтым часе была ўжо апрацавана рэзалюцыя і прэзідыум Кангрэса прыступіў да яе адчытання. Першы пункт рэзалюцыі, які датычыў дзяржаўнага ладу Беларусі, быў гэткага зместу: «Замацоўваючы свае правы на самаазначэнне, абвешчанае расейскай рэвалюцыяй, і прымаючы рэспубліканскі дэмакратычны строй на абшары Беларускай зямлі, для паратунку роднага краю і для забеспячэння яго ад раздзелу і адлучэння ад Расейскай Дэмакратычнай Федэратыўнай Рэспублікі, першы Усебеларускі З’езд ухваляе: безадкладна ўтварыць са свайго складу орган краёвай улады ў асобе Усебеларускага Савета сялянскіх, салдацкіх і рабочых дэпутатаў, які часова становіцца на чале кіравання краем, уступаючы ў дзелавыя зносіны з цэнтральнаю ўладаю»^[77].

Пунктаў у рэзалюцыі было 15, агаласіць і прыняць паспелі толькі гэты першы аб дзяржаўным ладзе Беларусі, бо па агалашэнні першага пункта бальшавікі, якія тады ўладу над землямі быўшай царскай Расеі забіралі ў свае рукі, Усебеларускі Кангрэс разагналі сілай.

Затым, што разгон гэты мае гістарычнае значэнне для беларускага народа і што беларускі народ мала дагэтуль з гэтай справай абазнаны, дазваляю сабе тут памясціць апісанне навочным сведкам акта разгону бальшавікамі Усебеларускага Кангрэса, паданае ў «Вольнай Беларусі»^[78].

«Каля 3 гадзіны ўначы Рада з’езда скончыла апрацоўваць рэзалюцыю. Старшыня пачаў яе чытаць перад усім з’ездам. У гэты момант падышлі да стала прэзідыуму два салдаты і, назваўшы сябе, першы — камісарам «Западнай Обласці», а другі — начальнікам менскага гарнізона, сказалі, што прыйшлі арыштаваць прэзідыум і разагнаць з’езд. Тады, пры іх жа, старшыня з’езда агаласіў першы пункт рэзалюцыі, дзе Беларусь абвяшчаецца Рэспублікай. Бадай што ўвесь з’езд аднастайна зацвердзіў гэты пункт.

Раптам аднекуль пачуўся голас: «Таварышы, наш дом акружаны войскам! Каля яго стаяць кулямёты і браневікі!»

У залі падняўся шум. Тагды звярнуўся да з’езда з прамовай «начальнік гарнізона» Крывашэін. Хістаючыся на нагах, крэпка выпіўшы, ён пачаў гаварыць. Але праз шум спачатку нельга было нічога разабраць. Толькі потым, як трохі пацішэла, пачуліся бяссвязныя фразы «начальніка», каторы гаварыў аб нейкіх «лайковых перчатках». Кончыў ён сваю «прамову» вось як: «А теперь я распускаю ваше собраніе». Пры гэтых словах у залю ўвайшлі ўзброеныя салдаты. Агульнымі сіламі іх выцягнулі за дзверы і пасля гукаў марсельезы нехта голасна сказаў: «Браты беларусы! Мы бачылі жандараў Мікалая ІІ, але сягоння мы ўбачылі жандараў у свабоднай рэвалюцыйнай старане, пад маскай бальшавіцкіх камісараў, на вольным з’ездзе вольнага народа!»

Ізноў уварваліся салдаты, разбіраючы барыкады з крэслаў і зэдлікаў, накіданыя дэлегатамі з’езда, сялянамі і салдатамі. Пад спевы жалобнага маршу выводзілі арыштаваны прэзідыум і шмат каго з відных працаўнікоў з’езда. Арышт цягнуўся ўсю ноч. Прыклады працавалі направа і налева. Паволі пусцела заля. Гаслі лямпы. А ў цёмным кутку сядзеў адзінока сівы дзед-селянін. Плечы яго ўздрыгвалі. Ён плакаў, як дзіця.

Назаўтра, уначы, а 4 гадзіне разагналі Вайсковую Беларускую Раду».

А вось як гэту беларускую трагедыю апісвае другі навочны сведка, сябра прэзідыума Кангрэса, П. Крэчэўскі:

«Калі бальшавікі ўбачылі, — піша ён, — што большасць з’езда стаіць за самастойную рэспубліку, рашылі з’езд разагнаць сілаю. Бальшавіцкія камісары — Крывашэін і Рэзаўскі — п’яныя (канстатую факт) з’явіліся ў залю з’езда якраз у той самы час, калі пасля доўгіх дэбатаў, прыблізна каля часу ночы, меліся прыступіць да галасавання рэзалюцыі і абвясцілі з’езд распушчаным, а прэзідыум арыштаваным. Будынак, дзе адбываўся з’езд, быў акружаны браневікамі і кулямётамі. Падняўся страшэнны гвалт, бальшавіцкія салдаты са стрэльбамі стараюцца ўварвацца ў залю з’езда, дэлегаты строяць барыкады з крэслаў і сваімі грудзьмі абараняюць з’езд і прэзідыум з’езда, які, нягледзячы на забарону камісара, вядзе далей сход і галасуе рэзалюцыю»^[79].

Але ў чым жа тут справа, за што бальшавікі разагналі Кангрэс, які выказаўся за Беларусь, сфедэраваную з Расеяй? Добра на гэта адказвае П. Крэчэўскі, які кажа: «Калі бальшавікі ўбачылі, што большасць з’езда стаіць за самастойную рэспубліку, рашылі з’езд разагнаць сілаю»^[80]. Словам, для бальшавікоў было ясна, што словы аб федэрацыі ўстаўлены толькі з тактычных матываў, што федэрацыя — гэта справа зусім другарадная, а галоўнае — поўнае самаазначэнне Беларусі, згодна з лозунгамі рэвалюцыі і вайны і прыкладам іншых народаў у кірунку дзяржаўнай суверэннай самастойнасці. І сапраўды, ідэя палітычнай незалежнасці Беларусі тады ўжо беларусам чужой не была, і толькі тактычныя моманты перашкаджалі, каб яе фармальна аб’явіць. «Усебеларускі з’езд, — піша Ант. Навіна^[81], — не давёў дзяржаўнае справы да канца: ён затрымаўся на федэрацыі з Расеяй. І хоць між павадырамі беларускага руху ўжо тады ідэя незалежнасці Беларусі мела даволі прыхільнікаў, — аднак яна была яшчэ мала спапулярызавана ў шырокіх народных масах, якія псіхалагічна не маглі зразу вызваліцца ад уроку расейскае дзяржаўнасці, тады яшчэ не ўтраціўшай сваёй сілы: на беларускай зямлі стаяла расейская армія, з каторай бароцца беларусам было бы не пад сілу, а ведама, што апавяшчэнне аддзялення ад Расеі выклікала б аружнае выступленне маскоўцаў, разагнаўшых штыхамі Усебеларускі з’езд нават за федэрацыю!»

Зноў жа П. Крэчэўскі, навочны тагачасны сведка, дзейны ўчаснік як тагачаснай беларускай палітыкі ў Менску і такі ж учаснік у скліканні і працы Кангрэса, аб гэтай справе, між іншым, піша гэтак: «На з’ездзе змагаліся дзве процілежныя групы — масквафільская і самастойна-незалежніцкая. За першай групай ішло Віцебскае і Магілёўскае зямлячаства, за другой групай — Горадзенскае, Віленскае, Менскае і Смаленскае»^[82].

Урэшце, той жа П. Крэчэўскі аб гэтым кажа: «Белорусскій народ, до сих пор боявшійся подумать даже о своей самостоятельности, шквалом великой россійской революціи был вынесен на вершину своего національнаго самосознанія и в порыве энтузіазма заговорил языком белоруса-гражданина, хозяина своей родной страны, еще неизуродованнаго ни польской, ни русской культурой, языком народа конституціоналиста XIV века и потребовал себѣ на Минском Всебелорусском Конгрессе с 5 по 17 декабря 1917 г. подобающаго места среди народов міра»^[83].

Такім чынам, як бачым, Усебеларускі Кангрэс хоць фармальна яшчэ не сказаў слоў Беларусь незалежная дзяржава, то фактычна ён выдаў першыя зародкі гэтага ідэалу. Народзіны ідэі суверэннай Беларусі, як гэта яшчэ пабачым ніжэй, безумоўна адносяцца да Усебеларускага Кангрэса 1917 г.

§ 2. Рада з’езда. Выканаўчы Камітэт.

Народны Сакратарыят. Першая і другая ўстаўная граматы.

Рада Беларускай Народнай Рэспублікі.

Тое, што беларусы ў часе Усебеларускага Кангрэса ўжо не толькі думалі аб незалежнай Беларусі, але думкі свае хацелі ў чын абярнуць, ясна відаць таксама з наступнага.

Як толькі сабраўся Кангрэс, была ўтворана Рада з’езда. Звалі яе такжа Радай Старэйшых, Канвентам Сеньёраў^[84]. Пасля разгону Кангрэса яго дэлегаты 18.ХІІ (старога стылю, новага 31) сабраліся ў жалезнадарожным дэпо і перадалі Радзе з’езда паўнамоцтвы на далейшую барацьбу за ідэалы беларускай дзяржаўнасці. Рада з’езда выбрала Выканаўчы Камітэт, якому і даручыла ўвесь цяжар беларускай дзяржаўнай працы. Гэта было пры бальшавікох, якія 19.ІІ.18, уцякаючы ад немцаў, пакінулі Менск. 21.ІІ.18 Выканаўчы К-т Рады з’езда, выконваючы волю з’езда, аб’явіў сябе найвышэйшай уладай у Беларусі і звярнуўся да насельніцтва ў наступнай першай устаўнай грамаце «Да народаў Беларусі»:

«Родная старонка наша апынулася ў новым цяжкім стане. Дзе цяпер улада, што была тут, няведама, мы стаім перад тым, што наш край можа быць заняты нямецкімі войскамі. Мы павінны ўзяць свой лёс ва ўласныя рукі. Беларускі народ павінен здзейсніць сваё права на поўнае самаазначэнне, а нацыянальныя меншасці на нацыянальна-персанальную аўтаномію. Правы нацыі павінны знайсці сваё здзяйсненне шляхам склікання на дэмакратычных асновах Устаноўчага Сойму. Але і да склікання Устаноўчага Сойму ўся ўлада на Беларусі павінна належаць тым народам, якія на ёй жывуць. Выканаўчы К-т Рады першага Усебеларускага з’езда, папоўнены прадстаўнікамі рэвалюцыйнай дэмакратыі нацыянальных меншасцяў, здзяйсняючы мэты з’езда, абвяшчае сябе часовай уладай на Беларусі для кіравання краем і склікання, як можна хутчэй, Усебеларускага Устаноўчага Сойму, на аснове агульнага, простага, роўнага, тайнага і прапарцыянальнага выбарчага права для ўсякага дарослага, не лічачыся з нацыянальнасцю, вызнаннем і полам. Часовую народную ўладу краю, якая ставіць сабе мэтай абарону і зацвярджэнне заваяванняў рэвалюцыі, будзе здзяйсняць створаны намі Народны Сакратарыят Беларусі, які з гэтага дня пачаў выконваць свае абавязкі. Персанальны склад Сакратарыята будзе апублікаваны пасля. Дадзена ў Менску-Беларускім 21(8) лютага 1918 г. Выканаўчы Камітэт Рады Усебеларускага з’езда».

Змест граматы і стварэнне сакратарыяту, які фактычна быў першым беларускім урадам, ясна паказвае нам, што тут ішло дзяржаўнае будаванне незалежнай Беларусі^[85].

25.ІІ.18 г. Менск занялі немцы. Замест улады беларускай прызнавалі яны далей на Беларусі ўладу расейскую. З гэтай прычыны Вык. К-т Рады з’езда 9.ІІІ.18 выдаў другую ўстаўную грамату да народаў Беларусі наступнага зместу:

«У часе сусветнай вайны, што бурыць адны моцныя дзяржавы і аслабаняе другія, абудзілася Беларусь да дзяржаўнага жыцця. Пасля трох з паловаю вякоў няволі ізноў на ўвесь свет кажа беларускі народ аб тым, што ён жыве і будзе жыць. Вялікі Народны Збор — Усебеларускі з’езд 5–17 снежня 1917 року, дбаючы аб долі Беларусі, зацвердзіў на яе землях рэспубліканскі лад. Выпаўняючы волю з’езда і баронячы дзяржаўныя правы народа, Спаўняючы Камітэт Рады з’езда гэтак пастанаўляе аб дзяржаўным устрою Беларусі і аб правох і вольнасцях яе грамадзян і народаў:

1. — Беларусь у рубяжох рассялення і лічэбнай перавагі беларускага народа абвяшчаецца Народнаю Рэспублікай.

2. — Асноўныя законы Беларускай Народнай Рэспублікі зацвердзіць Устаноўчы Сойм Беларусі, скліканы на асновах агульнага, роўнага, простага, патаемнага і прапарцыянальнага выбарчага права, не зважаючы на пол, народнасць і рэлігію.

3. — Да часу, пакуль збярэцца Устаноўчы Сойм Беларусі, заканадаўчая ўлада ў Беларускай Народнай Рэспубліцы належыць Радзе Усебеларускага з’езда, дапоўненай прадстаўнікамі нацыянальных меншасцяў Беларусі.

4. — Спаўняючая і адміністратыўная ўлада у Беларускай Народнай Рэспубліцы належыць Народнаму Сакратарыяту Беларусі, які назначаецца Радаю з’езда і перад ёю трымае адказ. 5. — У рубяжох Беларускай Народнай Рэспублікі абвяшчаецца вольнасць слова, друку, сходаў, забастовак, хаўрусаў; безумоўна вольнасць сумлення, незачэпнасць асобы і памяшкання.

6. — У рубяжох Беларускай Народнай Рэспублікі усе народы маюць права на нацыянальна-персанальную аўтаномію; абвяшчаецца роўнае права ўсіх моваў народаў Беларусі.

7. — У рубяжох Беларускай Народнай Рэспублікі права прыватнае ўласнасці на зямлю касуецца. Зямля перадаецца без выкупу тым, хто самі на ёй працуюць. Лясы, азёры і нутро зямлі абвяшчаюцца ўласнасцю Беларускай Народнай Рэспублікі.

8. — У рубяжох Беларускай Народнай Рэспублікі ўстанаўляецца найбольшы 8-гадзінавы рабочы дзень.

Абвяшчаючы ўсе гэтыя правы і вольнасці грамадзян і народаў Беларускай Народнай Рэспублікі, мы, Спаўняючы Камітэт Рады з’езда, абавязуемся пільнаваць законнага парадку жыцця ў Рэспубліцы, сцерагчы інтарэсаў усіх грамадзян і народаў Рэспублікі і захаваць правы і вольнасць працоўнага люду. А таксама даложым усіх сілаў, каб склікаць у найбліжэйшым часе Устаноўчы Сойм Беларусі.

Усіх верных сыноў Беларускай зямлі клічам памагчы нам у цяжкой і адказнай нашай працы. — Спаўняючы Камітэт Рады І-га Усебеларускага з’езда. Выдана ў Мінску-Беларускім 9 сакавіка 1918 року».

Грамата гэта, як бачым, устанаўляе галоўныя пункты канстытуцыі Беларускай Народнай Рэспублікі. Грамата гэта яшчэ выразней гаворыць нам аб будове незалежнай беларускай дзяржавы. П. Крэчэўскі ў прыточваным вышэй артыкуле «Тры акты» кажа, што гэта грамата ёсць «абвешчаннем незалежнасці Бел. Нар. Рэспублікі». Так яно сапраўды і было. Няма толькі адной фармальнасці, няма яшчэ падкрэслення непрызнавання над Беларуссю суверэнітэту Расеі, да якой Беларусь дагэтуль належала. Але хутка ўжо прыйдзе і гэта фармальнасць.

Пасля гэтага так важнага палітычнага акта Вык. К-т з’езда, каб мець большую сілу, папоўніўся прадстаўнікамі земскіх і гарадскіх самаўрадаў Беларусі, аддаючы ім 30% агульнага ліку месцаў. Адначасна з гэтым было паднята пытанне аб перайменаванні Рады з’езда на Раду Беларускай Народнай Рэспублікі, што і было прынята аднагалосна на адным з наступных пасяджэнняў^[86].

§ 3. Менскае Беларускае Прадстаўніцтва і ідэя незалежнай Беларусі

Зараз, пасля прыходу немцаў, у Менску ўтварылася Беларускае Народнае Прадстаўніцтва. Складалася яно з элементаў, якія не былі ўвайшоўшы ў Выканаўчы Камітэт Рады Усебеларускага Кангрэса і потым у Раду Бел. Народнай Рэспублікі.

Каб адказаць на пытанне, чаму гэтыя элементы, якія стварылі Прадстаўніцтва, не ўвайшлі ў Раду Рэспублікі, трэба нам глянуць назад, на падзеі з ліпеня месяца 1917 г. У гэтым месяцы на з’ездзе беларускіх арганізацыяў і партыяў дайшла да перавагі ў беларускім палітычным жыцці адна партыя — Беларуская Сацыялістычная Грамада. На гэтым з’ездзе (8–9 ліпеня) яна сарвала адны выбары, якія выпалі не па яе думцы, а зажадала новых. Не хочучы зрываць адзінага беларускага нацыянальнага фронту, усе іншыя партыі, якія былі на з’ездзе, а галоўна народныя сацыялісты і хадэкі, пайшлі на ўступкі і далі магчымасць Б. Сац. Грамадзе ўзяць павадырства ў свае рукі. Ад гэтага часу пачынаецца верхаводства Б. Сац. Грамады ў беларускім палітычным жыцці.

Гэтая ўступка з боку народнікаў і аддача павадырства ў рукі аднэй партыі была выклікана палітычнымі абставінамі тагачаснага беларускага жыцця. Трэба было тагды браць пад увагу не толькі еднасць беларускага нацыянальнага фронту, але і псіхіку расейскай рэвалюцыі. А гэта псіхіка вымагала штораз большай левасці, і тая партыя магла спадзявацца аўтарытэту і послуху ў мас, якая магла даказаць, што яна левая, ды яшчэ лявейшая за ўсе іншыя. А такою найболей леваю партыяй у беларускім палітычным жыцці была тагды якраз Б. Сац. Грамада. Апроч гэтага ў псіхіцы мас стварылася тады такое перакананне, што толькі сацыялізм можа даць шчасце народным масам і дзеля гэтага ў той час кожная партыя, нават такая, якая не мела ў сваёй ідэалогіі нічога сацыялістычнага, выступала пад фірмай сацыялізму. І так — творацца тагды (апроч сацыялістаў-рэвалюцыянераў) яшчэ іншыя «сацыялістычныя» партыі: народных сацыялістаў^[87], сацыялістаў-федэралістаў, сацыялістаў-аўтанамістаў, незалежных сацыялістаў і іншыя. Так і Б. Сац. Грамада не была чыста сацыялістычнай партыяй (з пункту гледжання марксізму), апіраючай сваю ідэалогію на матэрыялізме і інтэрнацыяналізме, а была партыяй, як мы бачылі аб ёй у асобным раздзеле, беларускіх патрыётаў, якія, па-свойму разумеючы сацыялізм, імкнуліся да адраджэння Беларусі пры помачы модных тагды сацыялістычных клічаў.

Вось у рукі такой партыі народнікі здалі павадырства ў беларускім палітычным жыцці ў ліпні 1917 г. і далей працавалі ўжо як памагальнікі. У «нагароду» за гэтую ўступку Б. Сац. Грамада не дапусціла да Выканаўчага Камітэта Рады Усебеларускага Кангрэса, а гэтым самым і да Рады Б. Нар. Рэспублікі, якая ўтварылася з Выканаўчага Камітэта Рады, ніводнага народніка, хадэка або народнага сацыяліста.

Такім чынам, Выканаўчы Камітэт Рады Кангрэса, а потым Рада БНР на пачатку свайго існавання складаліся выключна з сяброў адной беларускай партыі, іменна Б. Сац. Грамады. Гэтае з’явішча было ненармальным, асабліва пасля прыходу немцаў, якія не хацелі лічыцца з такою вузкапартыйнай Радай.

Дык тыя групы, якія не былі дапушчаны да Вык. Камітэта Рады Кангрэса, разам з прадстаўнікамі насельніцтва горада Менска стварылі Менскае Беларускае Народнае Прадстаўніцтва. Складалася яно з тых элементаў, якія не ўваходзілі ў Б. Сац. Грамаду, а іменна: народнікаў агулам, народных сацыялістаў, хадэкаў і беспартыйных.

Прадстаўніцтва ўзяло на сябе абавязак, як піша яго орган «Бел[арускі] шлях» (першая беларуская штодзённая газета), «...прадстаўляць інтарэсы беларускага народа і быць нацыянальным цэнтрам, куды за ўсялякімі спраўкамі маюць зварочвацца ўсе, каму дарагая незалежнасць Беларусі, культура і самабытнасць беларускага народа... «Беларускі шлях» ставіць сабе мэтай: незалежнасць Беларусі, нацыянальную еднасць і арганізацыю, развіццё беларускай духовай і матэрыяльнай культуры... Шмат што нас можа разлучаць, але ўсіх нас яднае адно: гэта доля нашай Бацькаўшчыны Беларусі, каторая палепшыцца можа толькі праз закладзіны моцнага фундамента яе незалежнасці на грунце непадзельнасці беларускага народа ў яго этнаграфічных рубяжох; праз падняцце нацыянальнай творчай сілы народа, як духовай, так і матэрыяльнай, праз увядзенне станоўчай зямельнай рэформы ў інтарэсах дробных земляробаў і беззямельных, каб згодна з доследамі сацыяльнай навукі падняць іх дабрабыт і дапамагчы эканамічнаму развіццю краю»^[88].

Гэтак выяўляла свае палітычныя думкі Прадстаўніцтва ў сваім органе, які ў адным і тым жа нумары аж тры разы сцвярджае канечнасць незалежнасці Беларусі і ставіць гэту незалежнасць як галоўную мэту тае арганізацыі, ад імя якое ён прамаўляе, г. зн. Бел. Прадстаўніцтва.

Агулам трэба адзначыць, што Прадстаўніцтва ад самага пачатку свайго існавання было за незалежнасць Беларусі. Трэба тут падкрэсліць, што калі пасярод Бел. Сац. Грамады былі да апошняга часу адзінкі, якія стаялі на грунце аўтаноміі Беларусі ў граніцах Расейскай Федэрацыі (рабілі яны гэта затым, што баяліся адкінуць ад сябе расейскую і жыдоўскую меншасці, якія былі проціў незалежнасці Беларусі, бо з расейскіх партыяў ніводная не стаяла за незалежнасць Беларусі, а з жыдоўскіх толькі Паалей-Сіён), то пасярод сяброў Прадстаўніцтва выступленняў проціў незалежнасці не было, і Прадстаўніцтва ад самага пачатку свайго існавання, гэта значыць за які месяц да абвешчання незалежнасці Беларусі Радай БНР, рашыла парваць з усякімі аўтанамічнымі канцэпцыямі ў граніцах вялікай Расейскай Федэрацыі і стала здэцыдавана на грунт незалежнасці Беларусі^[89].

Аднак злучэнне ўсіх беларускіх сіл у адну народную рэпрэзентацыю было тады жыццёвай канечнасцю, што хутка і сталася. 12.ІV.18, ужо пасля абвешчання незалежнасці Беларусі, Прадстаўніцтва ўвайшло ў склад Рады Бел. Нар. Рэспублікі.

Нам тут найважней адцеміць, урэшце, той факт, што думка аб незалежнай суверэннай Беларусі, да свайго афіцыяльнага абвешчання, у некаторых беларускіх палітычных асоб і арганізацыяў у Менску, чаго яшчэ не было ў Вільні, існавала і ўжо яўна пашыралася.

§ 4. Акт 25.ІІІ.1918

З Рады з’езда і Выканаўчага К-та з’езда, як мы ўжо бачылі, у сакавіку месяцы 1918 г. утварылася Рада Беларускай Народнай Рэспублікі. Была яна як бы беларускім парламентам, бел. заканадаўчай установай. Выканаўчым органам Рады БНР, ці, прасцей кажучы, — Беларускім Урадам, і далей аж да 23.VII.18 г. быў Народны Сакратарыят, у склад якога ўваходзіла нешта да 15 народных сакратароў ці міністраў.

Вось жа Рада БНР разам з сваімі міністрамі, будучы ў незвычайна цяжкім палажэнні, з апошніх выбіваючыся сіл, энергічна праводзіла далей дзяржаўна-незалежніцкую ідэю, стараючыся зрэалізаваць яе. Тым часам справа гэта была нялёгкая. Немцы і бальшавікі дзялілі Беларусь. У Берасці 9.ІІ.18 быў падпісаны дагавор між немцамі і ўкраінцамі, на моцы якога некаторыя беларускія паветы пераходзілі да Украіны.

Немцы прызнавалі незалежнасць Літвы, у склад якой таксама мелі ўвайсці некаторыя беларускія землі. Прыступалі таксама немцы да стварэння «незалежнай» Курляндыі, да якой далучыліся б беларускія землі Віцебшчыны. Але гэта ўсё дробныя кавалкі беларускай зямлі, якой гандлявалі немцы. Бальшавікі ж для немцаў тым жа беларускім коштам былі шмат шчадрэйшыя.

4.III.18 прадстаўнікамі расейскай бальшавіцкай улады быў падпісаны мірны дагавор з немцамі, на моцы каторага «землі, ляжачыя на захад ад лініі Рыга — Дзвінск — Свянцяны — Ліда — Пружаны не будуць больш падлягаць дзяржаўнаму суверэнітэту Расеі, і будучы лёс гэтых зямель уладзіць Нямеччына з Аўстра-Венгрыяй, на моцы згоды з іх насельніцтвам»^[90].

Такім чынам, жывое цела Беларусі ў сакавіку 1918 г. было падзелена на часці прадстаўнікамі той улады, каторая ў снежні 1917 г. разагнала Усебеларускі з’езд. Выйшла так, што бальшавікі сілай перашкодзілі беларусам бараніць і будаваць Беларусь, а пасля самі падзяліліся ёй з Нямеччынай. Мала гэтага, пункт IX Берасцейскага дагавора кажа, што: «абедзве стораны, якія між сабой мірацца (Нямеччына і Расея), адказваюцца ўзаемна ад тых убыткаў, каторыя прычыніла вайна насельніцтву гэтых дзяржаў». І гэты пункт маскоўскія бальшавікі падпісалі ў вялікай меры на кошт беларускага народа, бо ж усім ведама, колькі Беларусь ад вайны пацярпела!..

Ясная рэч, што Рада Беларускай Народнай Рэспублікі і яе ўрад не маглі згадзіцца з тым, што Берасцейскі дагавор абавязвае беларускі народ. Трэба было пратэставаць, трэба было прад усім светам заявіць, што аковаў, прыгатаваных для Беларусі бальшавікамі і нямецкімі генераламі, яна дабравольна сабе не наложыць і ад прыгавору на сябе смерці адказваецца. Святы загад, які даў свайму выканаўчаму органу Усебеларускі з’езд: «бараніць Беларусь ад раздзелаў», трэба было споўніць, нягледзячы на ніякія перашкоды.

Тым часам выканаць гэты загад у тых варунках міжнароднага характару, у якіх знаходзілася Беларусь, было немагчыма. Справа ў тым, што, згодна з міжнародным правам, дагаворы, падпісаныя ўрадам усяго краю, не могуць не прызнавацца паасобнымі яго часцямі. Дзеля гэтага БНР, покуль яна афіцыяльна не заявіла аб сваёй дзяржаўнай суверэннай незалежнасці, была ўважана за часць Расеі і дзеля гэтага мусіла маўчаць і прызнаваць тое, што рабілі бальшавіцкія камісары. Аставалася адно з двух: або адхіліцца ад наказу Усебеларускага з’езда і згадзіцца на новую палітычную смерць Беларусі, або аб’явіць Беларусь ад нікога незалежнай суверэннай дзяржавай і гэтым уратаваць будучыню беларускага народа. Рада, як убачым ніжэй, стала на гэты другі шлях.

Як успаміналі мы вышэй, пачынаючы ад Усебеларускага з’езда, сярод беларускіх палітыкаў ужо паяўлялася думка аб ідэале незалежнасці Беларусі. Падзел Беларусі ў Берасці 4.III.18 думку гэту яшчэ больш усіліў і зактуалізаваў. Слушна кажа праф. У. Ігнатоўскі^[91], што ў гэтым часе «думка аб незалежнасці Беларусі ад Савецкай Расеі менскім беларускім кругом не давала спаць».

Думка аб абвешчанні беларускай поўнай незалежнасці цалком наспела і сталася канечнасцю, калі беларусы з Зах. Беларусі з-пад нямецкай акупацыі пачалі спатыкацца з беларусамі Усх. Беларусі. Беларусам з усходу трудна было парваць дзяржаўную лучнасць з Расеяй; беларусам віленскім зрабіць гэта было зусім лёгка, бо фактычна гэтага даканала нямецкая акупацыя. Бел. Канферэнцыя ў Вільні 15–17.І.1918, як мы бачылі, дамагаючыся Беларуска-Літоўскай дзяржавы з зямель з-пад нямецкай акупацыі, дамагалася, каб да гэтай дзяржавы была далучана і рэшта беларускіх зямель, што на ўсход ад лініі гэтай акупацыі. «Канфэрэнцыя горача жадае, каб у імя права на непадзельнасць беларускага народа, разрэзанага лініяй фронту, і ў імя еднасці ўсіх беларуска-літоўскіх зямель — да памянёнай гасударственнай арганізацыі, заўсёды станавіўшай ядро Вялік. Кн. Літоўскага, была далучана і рэшта беларускіх зямель, як часць да цэлага...»

Віленская Рада, выбраная на ўспомненай Канферэнцыі, на паседжанні сваім 19.ІІ.18 прыняла пастанову, між іншым, гэткага зместу: «...Віленская Беларуская Рада абвяшчае сувязь паміж Расеяй і Беларуссю парванай... Рада звяртаецца да ўсіх заходніх дзяржаў... каб яны дапамаглі ў справе адбудовы дзяржаўнай незалежнасці колішняга Літоўска-Беларускага гаспадарства... нягледзячы на цяперашні раздзел яго мяжою фронту»^[92].

Характэрнае, як бачым, было стварыўшыся палажэнне ў беларускай тагачаснай палітыцы. Менскія беларусы, якім, як кажа Ігнатоўскі, думка аб незалежнасці Беларусі ад Расеі не давала спаць, ніяк не маглі адважыцца выявіць яе фармальна і афіцыяльна. Зноў жа віленскія беларусы, фактычна будучы ад Расеі адарваны праз некалькі гадоў, незалежнасць Беларусі ад Расеі аб’явілі афіцыяльна, але і далей гаварылі не аб Беларусі суверэннай, збудаванай на беларускім нацыянальным прынцыпе, а аб Літоўска-Беларускай дзяржаве, аб супольным дзяржаўным арганізме беларусаў і літоўцаў. І гэта было тады, як мы ўжо ўспаміналі, калі літоўцы, уцяміўшы глыбей ад беларусаў нацыянальны прынцып, ужо былі далёка зайшоўшы ў будаванні цалком самастойнай незалежнай Літвы, аб суполцы з беларусамі не хочучы і слухаць. Такім чынам бачым, што агулам у тагачаснай беларускай палітычна-дзяржаўнай думцы, як у Беларусі заходняй, так і ўсходняй, не хапала скаардынавання, супольнай платформы выключна на нацыянальным прынцыпе і супольнага ад усей Беларусі фармальнага выступлення ў справе поўнай самастойнасці і незалежнасці Беларусі.

Урэшце сталася і гэта. У другой палове сакавіка 1918 г. у Менск прыбыла дэлегацыя ад Віленскай Беларускай Рады. Віленчукі, спаткаўшыся з мінчукамі, хутка вызбыліся сваіх неактуальных федэрацыйных ідэалаў з Літвой, а зноў мінчукі яшчэ больш набраліся рашучасці і пераканання аб патрэбе абвешчання незалежнасці Беларусі і ўжо на гэтым грунце далейшага вядзення беларускага палітычнага вызвалення. Словам, ідэя суверэннай Беларусі наспела цалком. Аставалася толькі яе выявіць. БНР папоўнілася прадстаўніцтвам ад Вільні. У БНР была выразная большасць незалежнікаў, якая на паседжанні Рады БНР уночы з 24 на 25.ІІІ.1918 прыняла рэзалюцыю аб суверэннай незалежнасці Беларусі.

Беларусь пачала новую эру. Таго ж самага дня была апублікавана ад імя Рады БНР наступная — трэцяя — устаўная грамата:

«Год таму назад народы Беларусі, разам з народамі Расеі, скінулі ярмо расейскага царызму, якое найцяжэй з усіх прыдушыла Беларусь; не пытаючыся народаў, ён кінуў наш край у пажар вайны, якая дашчэнту зруйнавала гарады і вёскі беларускія. Цяпер мы, Рада БНР, скідаем з роднага краю апошняе ярмо дзяржаўнай залежнасці, якая была накінута расейскім царызмам на наш вольны і незалежны край.

Ад гэтага часу Беларуская Народная Рэспубліка абвяшчаецца незалежнай і вольнай дзяржавай. Самі народы Беларусі, у асобе свайго ўстаноўчага сойму, пастановяць аб будучых дзяржаўных звязах Беларусі.

На падставе гэтага трацяць сілу ўсе старыя дзяржаўныя звязі, якія далі магчымасць чужому ўраду падпісаць і за Беларусь Трактат у Берасці, што забівае на смерць беларускі народ, дзелячы зямлю яго на часткі. На падставе гэтага Урад Бел. Нар. Рэспублікі мае ўвайсці ў зносіны з зацікаўленымі старанамі, запрапанаваўшы ім пераглядзець тую частку Берасцейскага трактата, якая датычыць Беларусі, і падпісаць мірную ўмову са ўсімі ваяваўшымі дзяржавамі.

БНР павінна абняць усе землі, дзе жыве і мае лічэбную перавагу беларускі народ, а ўласна: Магілёўшчыну, беларускія часці Меншчыны, Віленшчыны, Горадзеншчыны, Віцебшчыны, Смаленшчыны, Чарнігаўшчыны і сумежныя часці суседніх губерняў, заселеных беларусамі.

БНР пацвярджае ўсе тыя правы і вольнасці грамадзян і народаў Беларусі, якія абвешчаны Устаўнай Граматай ад 9 сакавіка 1918 г.

Абвяшчаючы аб Незалежнасці БНР, яе Рада ўскладае свае надзеі на тое, што ўсе любячыя волю народы памогуць беларускаму народу ў поўнай меры здзейсніць яго палітычна-дзяржаўныя ідэалы. 25 сакавіка 1918. Менск. Рада БНР».

У гэткіх цяжкіх патугах і болях нарадзіўся ідэал незалежнай суверэннай нацыянальнай Беларусі.

XI. Спробы будавання незалежнай Беларусі пасля акта 25.III.1918 і яго значэнне

§ 1. Рада Бел[арускай] Народнай Рэспублікі і яе ўрад

Рада Усебеларускага з’езда, як сказана вышэй, перайменавалася на Раду Беларускай Народнай Рэспублікі. Выканаўчым яе органам — урадам — аставаўся далей Народны Сакратарыят, які 9.X.1918 быў перайменаваны на Раду Народных Міністраў, ці Кабінет Міністраў.

Вось жа, пасля аб’яўлення Радай БНР 25.ІІІ.1918 незалежнасці Беларусі прад ёй і прад яе ўрадам стала задача рэалізавання гэтай незалежнасці. Сам факт абвешчання Беларусі суверэннай нацыянальнай дзяржавай і рэальная патрэба гэтую суверэнную Беларусь будаваць — гэта ўжо сапраўды вялікі, гістарычнага значэння, шаг уперад у беларускай палітычнай вызвольнай думцы. Сутнасць гэтага значэння ў тым, што ўжо далей аб федэрацыйнай ці якой іншай лучнасці і залежнасці Беларусі з Расеяй ці з кім іншым думаць і гаварыць не прыходзілася. Гэтыя справы ўжо сталіся другараднымі. На першы план выплыла суверэнная, ад нікога незалежная нацыянальная Беларусь. І слушна, бо «...без незалежнасці паасобных народаў няможна прыступаць да федэрацыі іх. Толькі той народ можа ўступаць у федэрацыйную лучнасць, у дагаворныя зносіны з суседзямі, каторы арганізаваўся як дзяржава і мае ўладу, якая можа заявіць, чаго гэты народ хоча і чаго не хоча... Да федэрацыі праз незалежнасць!»^[93].

Рада Бел. Нар. Рэспублікі ўсё гэта дужа добра ўцяміла і праз свае ўрады энергічна прыступіла да будавання незалежнасці Беларусі^[94]. Праца была нялёгкая. На перашкодзе спярша былі немцы з бальшавікамі, а пасля, калі немцы аканчальна выйшлі з Беларусі, за Беларусь пачыналася новая барацьба між бальшавіцкай Расеяй і паўстаючай да незалежнага жыцця новай Польшчай. Рада БНР мусіла будаваць незалежнасць Беларусі, маючы проціў сябе гэтыя дзве вялікія варожыя сілы. Аднак Рада БНР рабіла што магла, не апускаючы рук. 28.ХІ.18 яна адбыла нараду, на якой пастанавіла, дзеля захавання беларускай улады, на якую насядалі бальшавікі, пакінуць Менск. Так і сталася. 3.ХІІ.18 частка Прэзідыума Рады БНР і ўрад пакінулі Менск і выехалі спярша ў Вільню, а пасля за граніцу. 9.ХІІ.1918 Менск немцы перадалі бальшавіком, а самі адышлі назаўсёды.

Беларуская ўлада, хоць выгнаная з свайго краю, рабіла ўсё магчымае для збудавання незалежнай Беларусі. Праца яе ішла ў двух кірунках: у краі і за граніцай. У краі Рада БНР праз свой урад, ці, вярней, праз паасобных сяброў Рады і ўрада, што асталіся ў краі, або і так праз верных сабе людзей — рупілася будзіць шырокія беларускія масы да будавання і падтрымання сваёй незалежнасці. Дзеля гэтага яна арганізавала і падтрымлівала беларускія як пачатковыя, так і сярэднія школы, падтрымлівала кааперацыю, беларускую прэсу і розныя іншыя беларускія культурныя, эканамічныя і палітычныя арганізацыі.

Але хоць і добра ў кірунку незалежнасці Беларусі развівалася праца ў краі, яе адной для гэтай мэты было замала. Аставалася яшчэ неабходным заінтарэсаваць беларускай незалежніцкай справай Еўропу і зрабіць гэту справу справай міжнароднай. Вось жа, апроч дзяржаўнай працы ў краі, будуючая Беларускую Народную Рэспубліку Рада і яе ўрад праводзілі таксама шырокую працу і за граніцай. Яшчэ ўлетку 1918 г. былі ўстаноўлены дыпламатычна- консульскія прадстаўніцтвы Бел. Нар. Рэспублікі на Украіне — у Кіеве і Адэсе, на Доне — у Растове, на Паўночным Каўказе — у Стаўропалі, у Літве, Латвіі, Эстоніі, у Празе Чэшскай і ў Парыжы, а таксама нават і у Савецкай Расеі — у Маскве.

Увосень таго ж 1918 г. былі арганізаваны надзвычайныя місіі, якія зрабілі падарожжы: у Кіеў — да ўрада гетмана Скарапацкага, у Варшаву — да ўрада Рады Рэгенцыйнай, у Вільню — да Урада Літоўскай Тарыбы, у Берлін — да Германскага дзяржаўнага канцлера і да фракцый Рэйхстага, затым у Капенгаген (Данія) і ў Берн (Швейцарыя). 23 красавіка 1919 г. палякі перамаглі бальшавікоў, занялі Вільню, а пасля і Менск. Некаторыя радныя і міністры, збліжаныя да палякаў, мелі надзею, што будзе дазволена адбыць агульны сход Рады Рэспублікі. Ім паверылі і іншыя. З гэтай мэтай 1.XII.1919 усе прыбылі ў Менск, дзе, аднак, аказалася, што легальна склікаць Раду нельга. А гэта затым, што радных, якія стаялі за незалежнасць, было больш, а тых, што імкнуліся да злучэння Беларусі з Польшчай, было менш. Пры гэткім складзе і настроях Рады БНР палякі не давалі дазволу склікаць яе.

13.XII.1919 Рада адбылася нелегальна. На Раду паланафілы не прыйшлі зусім. Рада Рэспублікі выбрала новы прэзідыум, а таксама і новы ўрад. Польская ўлада некаторых радных і міністраў арыштавала. Некаторыя ж з іх паўцякалі за граніцу. Тое ж пасля зрабілі і звольненыя палякамі з турмаў.

Радныя паланафілы сабраліся асобна, адарваліся ад Рады БНР і стварылі так зв. Найвышэйшую Раду, якая трымалася польскай арыентацыі і на Польшчу ўскладала ўсе свае надзеі. Хутка паказалася, што быў гэта ход фальшывы. Палякі, атрымаўшы дзякуючы Рыжскаму міру ў 1921 г. сучасныя ўсходнія граніцы, з Найвышэйшай Радай перасталі зусім лічыцца. Пераканаліся аб гэтым і самі сябры Найвышэйшай Рады, калі ў тым жа 1921 г. свае мандаты здалі Радзе БНР.

Тварцом Найвышэйшай Рады і яе ідэолагам быў Антон Луцкевіч. Палітычны дзеяч гэты цвёрда трымаўся польскай арыентацыі і верыў, што Польшча дапаможа ў будове незалежнай Беларусі. У архіве інж. Л. Дубейкаўскага^[95] спатыкаем лісты А. Луцкевіча, з якіх ясна відацца палітычныя яго пагляды, абапёртыя на польскай арыентацыі.

І так, у лісце да інж. Л. Дубейкаўскага (з 8.VI.1920) А. Луцкевіч між іншым піша: «...Я хачу ехаць у Парыж праз Дзвінск — Рыгу і забраць Ладнова^[96], бо баюся, што ён мо сядзіць без грошы і сам не здолее выбрацца. Апрача таго, трэба яго паінфармаваць аб палажэнні справы ў краю, каб ён не папаўся на вуду Ластоўскаму і камп^[97]... Кеніншу^[98] можаце ў гутарцы сказаць, што я маю на мэце зрабіць умову з Латвіяй аб прызнанні Дзвінска за латышамі, бо і для нас дужа небяспечна, калі Дзвінск прыпадзе літвінам і гэтым самым станецца пунктам маскоўска-нямецкага стыку. З другога ж боку, гэта дасць нам сімпатыі латышоў, якія дзеля сваёй уласнай карысці будуць націскаць Польшчу, каб нас прызнала... У гэты момант мы павінны напружыць усе свае сілы дзеля загранічнае работы: найменшы цень прызнання нас за граніцай дасць цвёрды грунт дзеля прызнання нас Польшчай, каторая адна толькі і можа ў гэты момант даць нам рэальную помач...»

Ізноў жа ў іншым лісце А. Луцкевіча да таго ж Л. Дубейкаўскага (з 3.VІ.21) між іншым чытаем: «Было б вельмі важна, каб Ладноў папаў у Брусель і там разбіў камбінацыю Ластоўскага: гэты бандыт праз Цвікевіча перадаў літоўскай дэлегацыі — нашым заклятым ворагам — абарону інтарэсаў Беларусі! Можаце прадставіць, якая гэта будзе абарона! Знясіцеся з Ладновым, мо яму пераслаць мемарыял Дзяржаўнага К-та^[99], або Нац. К-та ў справе праекта Humansa? Вельмі важна паказаць, што Віленскі кантон — не «польскі», як хочуць палякі, а ў найгоршым прыпадку «польска-беларускі». Калі б Ладноў мог дабіцца ад палякаў заняцця такой пазіцыі, то тут усе — і нават увесь Нац. К-т пайшлі бы з палякамі...»

Гэткія былі палітычныя пагляды А. Луцкевіча ў 1920 і 1921 г., калі на міжнароднай арэне рабіліся спробы вырашэння між Літвой і Польшчай справы Вільні; не іншымі, ведама, яны былі і ў 1919 г., калі ён тварыў Найвышэйшую Раду. Пагляды гэтыя ўрэшце такімі ж асталіся на працэсе Бел. Сялянска-Работніцкай Грамады ў Вільні. Будучы замешаным у гэты працэс, на допытах следавацеля 12 кастрычніка 1927 г. Ант. Луцкевіч між іншым заявіў, што ён па нацыянальнасці «беларус-паляк»^[100]. А гэта ўжо гавора больш, чым звычайная палітычная арыентацыя на Польшчу. Але ідзём далей.

Ад канца 1919 і пач. 1920 г. Рада БНР і беларускі ўрад знаходзіліся за граніцай — спярша ў Літве, а пасля ў Празе Чэшскай.

Вялікім падтрыманнем Рады БНР і яе працы ў кірунку будаўніцтва беларускай дзяржаўнасці была ўсебеларуская палітычная нарада ў Празе 25 верасня 1921 г. Нарада гэта, між іншым, сцвердзіла, што «адзіным заканадаўчым органам Беларусі з’яўляецца Рада БНР, маючая прэемственнасць улады ад Усебеларускага Кангрэса 1917 г., і што адзінай адказнай уладай Беларусі з’яўляецца ўрад БНР, маючы мандат ад Рады БНР»^[101].

Найвышэйшая беларуская палітычная ўлада, будучы на эміграцыі, верна бараніла ідэал незалежнасці Беларусі. Дзеля гэтай мэты яна праз сваіх агентаў рупілася аб адпаведную працу ў краі, а таксама праз розныя мемарыялы бараніла незалежнасці Беларусі на арэне міжнароднай.

Але час ішоў і працаваў не на карысць Беларусі. Аказалася, што яшчэ беларусы занадта слабыя, як у жыцці сваім культурна-нацыянальным, так эканамічным і палітычным, каб маглі абараніць Беларусь ад ворагаў і збудаваць яе незалежнасць.

Рыжскі мір 1921 г. заходнюю Беларусь украпіў за Польшчай, а ўсходнюю за Савецкай Расеяй. Радзе БНР не аставалася нічога іншага, як толькі захаваць сябе як найвышэйшую беларускую ўладу, каб прыпамінаць аб ідэалах незалежнай Беларусі як свайму народу, так і Еўропе. Гэта БНР і рабіла ў меру сіл сваіх.

Але прыйшоў урэшце цяжкі крызіс і для БНР. Сябры Рады БНР і яе ўрада апынуліся на эміграцыі ў цяжкім маральным і матэрыяльным палажэнні. Палітычнае міжнароднае палажэнне больш-менш устабілізавалася. БНР усімі была забытая і пакінута. Лёс сяброў БНР і ўрада стаўся такім, як усей беларускай інтэлігенцыі. Аставалася толькі Савецкая Беларусь, дзе да 1926 г. беларускай інтэлігенцыі была дадзена сякая-такая магчымасць працы. Дык не дзіва, што і пакіравалася ў БССР усё беларускае жывое і творчае. Зачалі на БССР аглядацца і некаторыя сябры БНР. Да таго сярод іх савецкія палітыкі ўпорыста агітавалі за поўную ліквідацыю Рады БНР і яе ўрада і за поўнае аб’яднанне з БССР. Вынікі ўсяго гэтага былі тыя, што ў Берліне ў канцы 1924 года некаторыя сябры беларускага ўрада свае мандаты здалі БССР. Праўда, фармальна гэта яшчэ не была ліквідацыя беларускай суверэннай улады, бо старшыня Рады БНР гэтай перадачы мандатаў не пацвярдзіў і Рада гэта, як насіцелька суверэннай бел. улады, асталася існаваць далей, але фактычна мала што аставалася ўжо ад гэтай улады, бо ж радных ужо асталося толькі два-тры чалавекі. Ад гэтага часу ўжо фактычна можна гаварыць не аб беларускай суверэннай уладзе, але аб ідэі суверэннай Беларусі, якую верна перахавалі і пераказалі беларускаму народу гэтыя два-тры чалавекі. Слушна аб гэтым кажа апошні старшыня Рады БНР П. Крэчэўскі, што «Права не ў сіле. Часовая перамога — не ёсць закон на будучыну. Рамантызм ідэі творыць рэальнасць, а не наадварот. Рэальнасць падпарадкоўвае слабейшых, а моцны духам рамантызм змагаецца і накрэслівае новыя шляхі будучыны. Не апраўдаўшыя народнага даверу рэалісты адышлі ў старану ці перайшлі ў варожы стан, а цвёрды рамантызм ідэі незалежнасці і яе дзяржаўных устаноў жыве далей і будзе жыць, пакуль жыве сама ідэя»^[102].

Дзейнасць П. Крэчэўскага ў справе барацьбы за незалежнасць Беларусі настолькі выдатная і заслужаная, што варта хоць збольшага пазнаёміцца з яго біяграфіяй.

Сын дзяка сельскага прыходу Кобрынскага пав. Гродзенскай губ. Радзіўся 7.VІІІ.1879 г. Вучыўся ў Віленскай Духоўнай Семінарыі, якую скончыў 1902 г. Пасля займаў пасады вучыцеля і банкавага ўрадоўца. У 1914 г. быў забраны на вайну і назначаны ваенным урадоўцам. Рэвалюцыя 1917 г. застае П. Крэчэўскага на гэтай пасадзе ў Барысаве. На Усебеларускім з’ездзе 1917 г. быў ён выбраны сябрам Рады з’езда. 19.ІІ.18 увайшоў у склад першага беларускага ўрада (Народны Сакратарыят). У траўні 1918 г. заняў становішча Старшыні Гандлёвай Палаты Беларусі. 11 кастрычніка 1918 г. выбраны сакратаром Рады Беларускай Народнай Рэспублікі. 13 снежня 1919 быў выбраны старшынёй гэтай Рады. Трымаць сцяг незалежнасці Беларусі і ў Беларусі аставацца, калі там панавалі чужынцы, не было магчымым. Дзеля гэтага П. Крэчэўскі з беларускім урадам прабываў за граніцай: у Коўна, у Берліне, Рызе, зноў у Коўна і ад 1923 аж да смерці 8.III.1928 г. прабываў у Празе Чэшскай.

Па смерці П. Крэчэўскага, Старшыні Рады БНР, ягоным намеснікам стаўся В. Захарка, як жывы яшчэ сведка, дзейны ўчаснік і спадкабернік астаткаў беларускай суверэннай улады. Аб П. Крэчэўскім у лісце 2.ІV.1928 да рэд. «Бел. крыніцы» піша ён між іншым гэтак: «Ворагі Беларусі не раз рабілі прапазіцыі і П. Крэчэўскаму, але ён заўсёды адкідаў з пагардай усё тое, што шкодзіла чыстаце нацыянальна-дзяржаўнай незалежнасці Беларусі і ганьбіла яго ўласнае імя. Ён добра ведаў, што гэтыя прапазіцыі робяцца толькі дзеля таго, каб выбіць з яго рук штандар асвабаджэння Беларусі ад чужацкага ўціску. Цяжар жыцця П. Крэчэўскага, як Старшыні Рады БНР, найбольш павялічваўся яго расчараваннем у большасці беларускіх палітычных дзеячаў. Пераход іх на іншыя пазіцыі, часта звязаныя не толькі з падрывам становішча асоб, прадаўжаўшых служыць ідэалу беларускага народа, але і асмяяннем самога ідэалу, прыносіў найбольшую прыкрасць Крэчэўскаму і найсільней падрываў яго слабае здароўе. Пётр Антонавіч Крэчэўскі памёр у беднасці і адзіноцтве, будучы пакінутым амаль усімі беларускімі дзеячамі — былымі яго супрацоўнікамі, але аставіў па сабе багатую, крысталічную чэснасць. Надыдзе час, калі адданасць беларускаму народу будзе ацэнена гэтым народам!»

§ 2. Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка

У меру таго, як у канцы 1918 г. нямецкая армія адыходзіла дамоў і ачышчала беларускія землі, услед за ёй ішла армія бальшавіцкая. 1 студзеня 1919 г. бальшавікі абвясцілі незалежнасць Беларусі, як Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі, зазначаючы адначасна, што Рада Бел. Нар. Рэсп. і ўрад яе ўважаюцца «без абароны закону», і за першыя два з паловай месяцы 1919 г. занялі бадай усю Беларусь і часць Усходняй Літвы. У пачатку студзеня бальшавікі занялі Вільню. Літоўская Тарыба (Дзяржаўная Рада) пад націскам бальшавікоў, а таксама і палякаў, у якіх руках тады фактычна Вільня ўжо была, места гэта пакінула. Беларусь і Літву бальшавікі злучылі ўрэшце ў адну літоўска-беларускую (Літ-Бел) савецкую рэспубліку і стварылі для яе гэткага ж назову ўрад. У красавіку месяцы 1919 г. бальшавікоў з Беларусі і Літвы пачалі выганяць палякі. 19 красавіка яны занялі Вільню і паволі пасоўваліся на ўсход Беларусі. Жадаючы мець прыхільнасць для сябе беларускага народа, бальшавікі 1 жніўня таго ж года зноў Беларусь абвясцілі незалежнай савецкай рэспублікай. 8 жніўня палякі занялі Менск. Крыху менш як за год бальшавікі пачалі зноў наступленне, якое скончылася мірам іх з палякамі ў Рызе 20 сакавіка 1921 г. Заходняя Беларусь асталася за Польшчай, а рэшта, за выняткам той часці, якая апынулася ў Латвіі, адышла да Саветаў, дзе і сёння яна знаходзіцца пад назовам: Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка^[103].

У склад Савецкай Беларусі спярша ўваходзіла толькі некалькі паветаў Меншчыны, а пасля яе тэрыторыя была значна пашырана. Аднак і сёння Сав[ецкая] Беларусь не абдымае ўсіх беларускіх этнаграфічных зямель, што знаходзяцца пад савецкай уладай. Дагэтуль туды не ўлучаны землі з выразнай беларускай большасцю насельніцтва, як Гомельшчына, павет Красны Смаленшчыны і паветы Віцебшчыны: Веліж, Невель, Себеж. Не ўлучаны, ведама, у граніцы Сав[ецкай] Беларусі і самыя ўсходнія рубяжы беларускія з гарадамі: Новазыбкаў, Старадуб, Мглін, Ельня, Смаленск, Дарагабуж, Духаўшчына, Белы. Тым часам землі гэтыя, як гэта відаць з навуковых крыніц, належаць да беларускай этнаграфічнай тэрыторыі, хоць ужо з большай, як у іншых месцах, дамешкай элемента расейскага.

Каб зашахаваць дзейнасць і павагу Рады Бел. Нар[однай] Рэспублікі, а таксама каб мець на сваёй старане беларускае насельніцтва падчас вайны Саветаў з Польшчай, Савецкая Беларусь на розных з’ездах саветаў, у прэсе, на мітынгах часта была называнай незалежнай дзяржавай, незалежнай савецкай рэспублікай. Граніцы і сутнасць гэтай незалежнасці і адносіны Беларусі да Расеі спачатку не былі адзначаны ніякім праўным дакументам. А ўжо ў 1921 г. 16 студзеня робіцца і гэта ў умове між Беларусяй і Расеяй. У гэтай умове падкрэсліваецца федэрацыйная лучнасць між абедзвюма дзяржавамі, азначаецца, што належыць да кампетэнцыі адной, а што да кампетэнцыі абедзвюх, і вырашаюцца спосабы ўзаемных адносінаў між беларускім і расейскім урадамі. Паводле гэтай умовы правы Беларусі, як дзяржавы, былі дужа скупыя і агранічваліся толькі да спраў асветы і спраў сцісла ўнутраных. Словам, Беларусь паводле гэтай умовы атрымала ад Расеі свайго роду аўтаномію.

Далейшым важнейшым актам у справе праўна-дзяржаўнага палажэння Беларусі з’яўляецца агульнасавецкая канстытуцыя з 6 ліпеня 1923 г., у якой ёсць, між іншым, раздзел аб «суверэнных правох саюзных рэспублік», а таксама пункт, які кажа, што «за кожнай Саюзнай Рэспублікай захоўваецца права вольнага выхаду з Саюза». У дакуменце гэтым тэарэтычна, як бачым, выразна падкрэсліваецца суверэнітэт савецкіх саюзных рэспублік, але практычна рэспублікі гэтыя астаюцца адзінкамі, маючымі ад Расеі свайго роду толькі самаўрад, ці аўтаномію. Гэткае ж фармальна-праўнае палажэнне савецкіх саюзных рэспублік, а ў іх ліку і Беларусі, трывае і сёння.

Савецкая Беларусь хоць і дужа агранічаныя свае аўтаномныя правы выкарыстала, аднак, даволі шырока, маючы найбольш волі ў галіне асветы і культуры; беларускі савецкі ўрад пакрыў Беларусь сеткай беларускіх школ, залажыў у Менску Беларускі універсітэт, Акадэмію навук, вышэйшыя школы спецыяльныя, а таксама падтрымліваў беларускае пісьменства, беларускіх вучоных і іх працу і г. д. За якіх больш-менш 10 гадоў (1920–1930) Савецкая Беларусь у галіне беларускай асветы, культуры і навукі зрабіла сапраўды вялікі поступ. Але поступ гэты беларускага нацыянальнага творства, урэшце, да таго перапужаў Маскву, што сёння там беларуская народна-культурная і навуковая праца прыціхла, а многія беларускія культурныя і навуковыя сілы пазбаўлены свабоды і павыселены з граніц Беларусі. Сталася гэта ў 1929-30 г. Не пашчадзіла Масква нават павадыроў «Бел. Сялянска-Работніцкай Грамады», што з блаславенства МаскВы^[104] шырока былі разгарнуўшы палітычную працу ў Беларусі пад Польшчай^[105], а пасля паўцякалі ў БССР. Бальшавікі паняволілі іх і павысылалі за межы Беларусі ў 1933 г. Ясна, увесь гэты вялікі паход на беларускую культуру і палітыку ёсць праявам палітычнага цэнтралізму Масквы, якая, не хочучы і баючыся беларускай незалежнасці, нішчыць усякія, хоць бы і культурныя, праявы беларускага нацыянальнага жыцця. Афіцыяльна, аднак, Масква гэта робіць пад плашчом камуністычнага прынцыпу, што культура ўсякая можа быць нацыянальнай толькі сваёй формай, мовай, а зместам пралетарская і камуністычная. І ад гэтай ідэёвай прыкрыўкі камуністаў у барацьбе з Беларуссю яўная карысць расейскаму нацыяналізму, як нацыяналізму пануючай нацыі і маючай больш вырабленую і больш адпорную нацыянальную культуру. Сталін аб гэтым кажа: што камунізм імкнецца да таго, каб даць магчымасць «нацыянальным культурам развіцца і разгарнуцца, выявіўшы ўсе свае патэнцыі, каб стварыць умовы для зліцця іх у адну агульную культуру, з адной агульнай мовай»^[106]. Хіба ж лёгка дагадацца, што ў Саветах гэткай «агульнай» мовай і культурай можа быць толькі мова расейская.

Не аб чым іншым таксама сведчыць і «рэформа» бальшавікамі беларускага правапісу ў 1933 г. Сутнасць гэтай «рэформы» ў тым, што яна псуе беларускую мову, прыбліжаючы яе да мовы расейскай, бо быццам нацыянал-дэмакратызм імкнуўся ўсімі мерамі і спосабамі адарваць беларускую літаратурную мову ад мовы шырокіх беларускіх працоўных мас, стварыў штучны бар’ер паміж беларускай і расейскай мовай і засмечваў беларускую мову рознымі сярэдневяковымі архаізмамі і буржуазнымі вульгарызмамі^[107]. Тым часам трэба ведаць, што развой усякай мовы не ёсць нечым штучным, але натуральным. Тварэнне ж мовы штучнай, пралетарскай і штучнае яе збліжэнне да мовы расейскай — гэта ясна гаворыць аб праўдзівых мэтах такой работы.

Словам, цяпер у Саветах быццам у чэсць Маркса, а фактычна ў чэсць Расеі камуністы намагаюцца знішчыць розныя нацыянальнасці, а ў іх ліку і нацыю беларускую. Да гэтага прычыняецца тварэнне беларуска-расейскай мяшанкі замест беларускай мовы, вытраўліванне ў пісьменстве і ў навуцы нацыянальнага элемента, а таксама прымусовая калектывізацыя беларускіх сялянскіх гаспадарак. Прычыняецца, урэшце, да нішчання беларускай нацыі вытраўліванне з грамадскага і прыватнага жыцця агулам усякага ідэалістычнага элемента і замнога ўдзялення месца ўсякага роду негацыі. І так, замест пазітыўна-творчай рэлігіі — сілай заводзіцца там ваюючая бязбожнасць, узведзеная да павагі догмату, замест сям’і, як асноўнай грамадска-творчай ячэйкі, — расцярушаныя, пазбаўленыя дзяржавай волі, адзінкі і, урэшце, замест культурна-нацыянальнага і самастойнага дзяржаўнага ідэалу, абапёртага на свабодзе, — прымусовы матэрыялізм і дыктатура кучкі інтэлігенцкага пралетарыяту над мільённымі масамі народа. Аднак, нягледзячы на гэта ўсё, жывы народны арганізм наперакор правом жыцця знішчыць, трэба верыць, не ўдасца. Наадварот, барацьба з беларускай нацыяй, якая цяпер так шырока вядзецца ў Сав. Беларусі, нацыю гэту павінна толькі больш украпіць і скрысталізаваць.

Канчаючы, урэшце, трэба адцеміць, што тая Беларусь, якая збудавалася ў Саветах, гэта больш-менш тое самае, чаго 50–60 гадоў таму дабіваліся беларускія нарадавольцы-гоманцы. Бальшавікі тут свайго арыгінальнага ўлажылі нямнога. Значэнне, аднак, існавання Сав. Беларусі — значнае. Факт беларускай савецкай сацыялістычнай рэспублікі з асобным аўтаномным ўрадам і з дзяржаўнай формай жыцця, а таксама і культура, хоць нацыянальная толькі формай, а зместам камуністычная, — гэта вялікі і зусім канкрэтны этап да поўнай дзяржаўнай незалежнасці беларускага народа і да яго агульнанароднай культуры.

§ 3. Сутнасць Акта 25.ІІІ.18 і яго значэнне для будучыні Беларусі

Як бачым з усяго ў гэтай працы сказанага, акт 25.ІІІ.18 сапраўды займае галоўнае месца ў справе нацыянальна-палітычнага вызвалення беларускага народа. Актам гэтым беларускі народ праз вусны сваіх лепшых сыноў выявіў свой найвялікшы ідэал незалежнай Беларусі. Маючы гэты ідэал, народ наш рабіў магчымыя сабе захады, каб яго здзейсніць, каб зрабіць яго сапраўднасцю. На жаль, сілы аказаліся яшчэ заслабыя і ідэал незалежнай Беларусі покуль што так ідэалам і астаўся, заахвочваючы беларускі народ да далейшай вытрывалай працы і барацьбы за сваю незалежнасць у будучыні.

Ідэал гэты не ёсць скасцянелай формулай. Не. Ён жывы, актуальны і штораз больш захапляе масы беларускага народа. Жывучасць і актуальнасць гэтага ідэалу відацца хоць бы з таго, што, з аднаго боку, усё беларускае нацыянальнае і незалежнае грамадзянства стойка і рашуча яго бароніць і астаецца яму верным; а зноў, з другога боку, — ворагі гэтага ідэалу таксама рашуча і заядла яго ганьбяць і паборваюць. І гэта зразумела: тыя сярод беларусаў, што прызнаюць беларускі народ і для яго дабра працуюць, бароняць таксама і найвышэйшы ідэал гэтага народа, а тыя, што агулам не прызнаюць ніякай нацыі, а ў тым ліку і беларускай, ідэал гэты ганьбяць і топчуць.

Прыгледзімся да сутнасці ідэалу, абвешчанага актам 25.ІІІ.18. Камуністы цвердзяць, што ідэал гэты замест шчасця беларускаму народу вясціць у будучыні капіталістычны буржуазны грамадскі лад, а значыць, нясе з сабой крыўду і нядолю гэтаму народу. Тым часам так не ёсць. Ідэал 25.ІІІ нясе нашаму народу перадусім волю, каб ён сам сабе завёў такі грамадскі лад, які ён захоча і які будзе ўважаць за найбольш для сябе карысным.

Далей, тыя ж камуністы ганьбуюць актам 25.ІІІ за тое, што быццам нясе ён Беларусі перастарэлы і шкодны для працоўных палітычны лад, як дэмакратычная рэспубліка, прытым варожая да Расеі, а збліжаная да Польшчы і да дзяржаў Заходняй Еўропы. Вось жа і тут не так. Акт 25.III.18, у сутнасці, не азначае ніякага канкрэтнага палітычнага ладу, не нясе з сабой ніякіх так званых палітычных арыентацыяў, ані, тым больш, не мае ў сабе нейкіх варожасцяў да якога-небудзь народа. Акт 25.III нясе беларускаму народу, перадусім, волю выбраць сабе такі палітычны лад, які яму найбольш даспадобы і які яму быў бы найбольш карысны. Няпраўда таксама, што акт 25.III.18 нясе з сабой шавінізм, нянавісць да іншых народаў і звярыны нацыяналізм. Не. Гэты акт нясе з сабой беларускі нацыянальны прынцып у рамках агульналюдскай справядлівасці, як сучасную і неабходную падставу культурнага развіцця, грамадскага і палітычнага вызвалення.

Сутнасць, такім чынам, ідэалу акта 25.III у тым, што ён імкнецца да таго, каб Беларусь у сваіх этнаграфічных межах была ад пастаронняй сілы незалежнай: грамадска-палітычна, культурна і эканамічна. Гэта ж бывае з якім народам тады, калі над ім ніхто не пануе, а калі ён усім сваім жыццём кіруе сам. Гэткія ж ідэалы нясе з сабой акт 25.ІІІ і беларускаму народу. У гэтым і сутнасць гэтага ідэалу, а рэшта — пабочныя да яго дадаткі. Значыць, калі б народ беларускі стаўся незалежным, ён тады сам сабе выбраў бы грамадскі лад унутры, а таксама сам сабе выбраў бы і палітычных саюзнікаў з суседніх і далейшых народаў, бо палітычнае жыццё якога народа тады ёсць нармальным, калі народ, будучы ўжо незалежным, ідзе ў саюзы з іншымі народамі, а не наадварот.

Гэткая ў агульных словах сутнасць ідэалу акта 25.III. Сутнасць гэта апіраецца на кожнаму зразумелым праве прыроды і на справядлівасці. Незалежнасці, вынікаючай з акта 25.III, вымагае таксама і дух часу. Усе народы на ўсім свеце: белыя, чорныя, жоўтыя, чырвоныя або праз працу і барацьбу ўжо здабылі сабе незалежнасць, або для яе далей працуюць і за яе борацца, праліваючы часта кроў сваю.

Ад людзей, урэшце, пастаронніх, нават не ворагаў нашых, можна часта пачуць закід, што ідэал незалежнасці Беларусі — гэта ўтопія, гэта ніколі не выканальная фантазія. Нічога. Гэтаксама ўтопіямі называлі незалежніцкія імкненні шмат-шмат якіх народаў. Аднак прыйшоў час, і гэтыя ўтопіі сталіся фактам. Мы верым, што так будзе і з беларускім народам. Калі толькі народ наш проймецца наскрозь ідэалам сваёй незалежнасці і як след зразумее ўсю веліч і важнасць яго і калі наступяць адпаведныя варункі, дык Незалежнасць гэту ён здабудзе напэўна. Фактам жа незапярэчным ёсць, што працэс пранікання нашага народа зместам ідэалу акта 25.ІІІ сапраўды адбываецца. А ў гэтым і значэнне яго для Беларусі як незалежнай дзяржавы ў будучыні.

Крыніцы, працы і часопісы, выкарыстаныя для напісання кніжкі «Да беларускага палітычнага вызвалення»

І.

Архівы: Дзяржаўны ў Вільні (Audyt. Połowy. Т. 2. Nr. 917. Бач. 887. 1864. Следчая справа Сымона Каліноўскага, бацькі Кастуся. Audyt. Połowy. Nr. 280. 1864. Следчая і судовая справа К. Каліноўскага. Тэка дакумэнтаў да справы паўстанца кс. Мацкевіча.

Архіў Р. Керсноўскага: ліст К. Каліноўскага да Б. Длускага.

Архіў інж. Л. Дубейкаўскага.

Архіў кс. Ул. Талочкі і ўласны аўтара.

Архіў сваякоў Адама Гурыновіча.

«Mużyckaja Praŭda». Nr. 1–7 і Адозвы К. Каліноўскага.

«Гомон». № 2, 1884. (Бел. музей ім. Ів. Луцкевіча ў Вільні.)

ІІ.

Abramowicz L. Problemy Litwy podczas wojny światowej. Zbiуr dokumentуw, uchwał, odezw i t. p. Warszawa, 1918.

Агурский С. Очерки по истории революционнаго движения в Белоруссии (1863–1917). Минск, 1928.

Бѣлорусская Народная Громада въ Москвѣ. Политическая платформа и уставъ. Москва, 1917.

«Белорусское эхо». № 7, 1918.

«Беларускі шлях». № 1, 1918.

«Беларускі звон». № 3, 1921.

«Беларуская крыніца». № 12, 1934.

«Беларусь» Зборнік. Менск, 1924.

Берестейський Мир. Львів — Киів, 1928 (зборнік).

Бочковський Г. Поневолені народи царськоі імперіі. 1916.

Бурбіс А. Беларуская Сацыялістычная Грамада (зборнік «Беларусь». Менск, 1924).

Варонко Я. Беларускі рух ад 1917 да 1920 г. Коўна, 1920.

«Вольная Беларусь». № 36, 1917.

Воронко I. Я. Бѣлорусскій вопрос к моменту Версальской Мирной Конференціи. Ковна, 1919.

Гадлеўскі В. Кс. З беларускага палітычнага жыцця ў Менску ў 1917–18 («Бел. крыніца». № 18, 1934).

Гарэцкі М. Гісторыя беларускай літаратуры. Вільня, 1920 і Менск, 1924.

Hryb Tamaš Dr. U 50-yja uhodki časopisi «Homon». («Iskry Skaryny». Nr. 3. Praha, 1934).

Дорошенко Д. Миколо Іванович Костомаров. Ляйпціг.

Энциклопедия: Малая Советская. Т. I. Белоруссия, 1930.

«Замежная Беларусь», зборнік гісторыі, культуры і эканомікі пад рэд. П. А. Крэчэўскага. Прага, 1926.

Засецкі М. Міністэрства беларускіх спраў (10 месяцаў існавання). Коўна, 1919.

Ігнатоўскі У. Кароткі нарыс гісторыі Беларусі. Вільня, 1921.

Ігнатоўскі У. Гісторыя Беларусі ў XIX і ў пач. XX ст. Менск, 1928.

Ітогі і бліжэйшыя задачы правядзення ленінскай нацыянальнай палітыкі ў БССР. Менск, 1934.

«Калоссе». Кн. 1, 1935.

Карскій Е. Бѣлоруссы, I. Вильно, 1904.

Kodź St. Zasady Narodowości. Wilno, 1932.

Kulczycki L. Rewolucja Rosyjska. Lwуw. Т. І. 1909 i t. II. 1911.

«Kurjer Wileński» z 26.ІІ.1933.

Лёсік Я. Аўтаномія Беларусі. Менск, 1917.

Ластоўскі В. Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі. Коўна, 1926.

Licz — Konstanty Kalinowski («Gazeta Wileńska», 1906. Nr. 17).

Łuckiewicz Antoni. «Narodowolcy-Białorusini i ich organ «Homon» (Przyczynek do ewolucji ideologji politycznej Białorusinуw) y зборніку: Pamiętnik VI Powszechnego Zjazdu Historykуw Polskich w Wilnie 17–20 września 1935 r. Lwуw, 1935.

Любавскій М. Очерк Исторіи Литовско-Русскаго государства. Москва, 1910.

Любавскій М. Основные моменты исторіи Бѣлоруссіи. Москва, 1918.

Милюков П. Н. Национальный вопрос. 1925.

Навіна Антон. Палітычныя лозунгі беларускага руху (Зборнік «Наша ніва». Вільня, 1920).

Охримович Ю. Розвиток украінськоі нац.-політ. думки. Львів, 1922.

Правапіс беларускай мовы. Менск, 1934. (Увага: правапіс гэты збліжае беларускую мову да расейскай.)

Полымя рэволюцыі. 1, 1934.

Прушынскі А. 25-я гадаўшчына ППС. («Вольная Беларусь». № 36, 1917.)

Соболевскій Д. М. Схема автономнаго устройства Бѣлоруссіи въ общероссійской федераціи. Витебск, 1917.

Stankiewič Ad. Fr. Bahušewič, jaho žyćcio i tworčaść. 1930.

Stankiewič Ad. K. Kalino ski, «Mużyckaja Praŭda» i ideja Niezaležnaści Biełarusi. Wilnia, 1933.

Турук А. Белорусское движение. Москва, 1921.

Целевич В. Нарід, Нація і Держава. Львів, 1934.

Цвікевіч А. Др. Беларусь. Берлин, 1919.

Цвікевіч А. Краткій очерк возникновенія Бѣлорусской Народной Республики. Кіев, 1918.

Цвікевіч А. Западно-руссизм. Менск, 1929.

«Шлях моладзі». № 3, 1934.

1934 г.

1. «Крывічы... былі прабацькамі цяперашніх беларусоў... У найбліжэйшым з імі сваяцтве знаходзіліся дрыгвічы, якія жылі паміж Прыпяццю і Бярэзінай. У цесным сваяцтве з крывічамі былі радзімічы, якія жылі па Сожы». (Проф. М. Любавскій. Основные моменты исторіи Бѣлоруссіи». Москва, 1918. Бач. 8.)
2. «...Эта политика была не случайностью, не результатом какой-либо фамилійной вражды въ нѣдрахъ княжескаго рода, а диктовалась какими-то факторами, стоявшими внѣ личной воли князей и ихъ дружинъ. Мнѣ представляется, что причины этого сепаратизма коренились въ настроеніи самаго населенія Полоцкой земли, въ свою очередь созданнаго географическими условіями». (Любавскій. Тамсама. Бач. 11.)
3. В. Ластоўскі. Гісторыя Беларускай (Крыўскай) Кнігі. Коўна, 1926. Бач. VII.
4. Проф. М. Любавскій. Очерк Исторіи Литовско-Русскаго Государства. Москва, 1910. Бач. 33.
5. Е. Карскій. Бѣлоруссы, І. Вильно, 1904. Бач. 111–112.
6. Е. Карскій. Тамсама. Бач. 114–117.
7. «La nation etant seule maitresse des biens qu’elle possede, elle peut en disposer comme bon lui semble». «Vattel — Le droit des gens ou principes de la loi naturelle». Kn. I, b. 291. 774. (Паводле: St. Kodź. Zasady Narodowуsci. 1932. Бач. 44).
8. Перанялі гэтую ідэю расейцы (славянафілы) і сапсулі яе. Яны не прызнавалі асобнасці, асабліва палітычнай, іншых славянскіх народаў апрача расейцаў, і лічылі, што ўсе гэтыя народы павінны зліцца ў адзін народ расейскі і паддацца пад кіраўніцтва расейскага цара.
9. С. Агурский. Очерки по истории революционнаго движения в Белоруссии (1863–1917). Минск, 1928. Бач. 26.
10. L. Kulczycki. Rewolucja Rosyjska. Lwуw, 1909. Т. І. 398–9.
11. Писма М. А. Бакунина къ А. И. Герцену і Н. П. Огареву съ біографическимъ введеніемъ и объяснительными прим чаніями Драгоманова», бач. 82.
12. L. Kulczycki. Тамсама, І. 393, 427.
13. L. Kulczycki. Тамсама, І. 268–269. Ю. Охримович. Розвиток украінскоі нац.-пол. думки. 1922. Бач. 40 і наст.
14. L. Kulczycki. Тамсама, І. 396
15. L. Kulczycki. Rewolucja Rosyjska. ІІ. 253–254. Ю. Охримович. Тамсама, бач. 88 і наст.
16. Ad. Stankiewič. K. Kalino ski, «Mużyckaja Praŭda» i ideja Niezaležnaści Biełarusi. Wilnła, 1933.
17. Aud. Pol. Т. 2. Nr. 917. Бач. 887. 1864 г. (Следчая справа Сымона Каліноўскага, бацькі Кастуся, у Дзярж. Арх. у Вільні.)
18. Праф. У. Ігнатоўскі. Кароткі нарыс Гісторыі Беларусі. Вільня, 1921 г. Бач. 71.
19. Украінскія землі: Валынь, Падолле, а таксама і Падлессе па Люблінскай уніі былі далучаны да Польшчы як землі каронныя.
20. Гл.: Ad. Stankiewicz. K. Kalinoŭski.
21. Трэба ведаць, што хоць цар маніфестам паншчыну скасаваў у 1861 г., аднак яна фактычна ў нас была скасавана толькі ў 1863–4 г.
22. Тэчка дакумантаў да справы кс. Мацкевіча ў Дзярж. Арх. у Вільні
23. Aud. Pol. Nr. 280. 1864
24. «Въ моемъ сознаніи я преступникъ не по убѣжденію, но по стеченію обстоятельствъ. А потому пусть и мнѣ будетъ дозволительнымъ утѣшать себя надеждою, что возсоздастся народное благо. Дай Бог только, чтобы для достиженія этого потомки наши не проливали лишней братней крови». Aud. Pol. Тамсама.
25. «Сѣть, обхватывающая насъ во всѣхъ классахъ и соединяющая съ Польшей, имѣетъ столько основаній въ традиціяхъ и даже въ предрассудкахъ, что распутать ее, уничтожить и возсоздать что-либо новое составляетъ вѣковой, систематическій и разумный трудъ» (Aud. Pol. Тамсама.)
26. Aud. Pol. Тамсама.
27. ...«Nie dbam o nic, to przez okno na dach, to inszemi sposobami zawsze szczęśliwie z rąk ich (Маскалёў. — А. С.) się wyślizgam. Opieka Boska czuwa nade mną, a jeśli przyjdzie się zawisnąć, to niech będzie na pociechę wszystkim szlagom (паном, што проціў яго. — А. C.) litewskim i prześwietnej Moskwie». (З ліста Каліноўскага да Б. Длускага. Арыгінал у бібл. Асалінскіх. Цытую з одпісу Р. Керсноўскага.)
28. «Mużyckаjа Praŭdа». Nr 1–4, 7
29. «Mużyckаjа Praŭdа». Nr. 6.
30. Piśmy z pad szybienicy.
31. Ad. Stankiewicz. K. Kalino ski, «Mużyckaja Praŭda» i ideja Niez. Biełarusi: VIII. K. Kalinoŭski — zmahar za palityčnuju samastojnaść Biełarusi i Litwy. 45– 52.
32. Надзяленне сялян зямлёй. Роўнасць усіх. Злучаным з Польшчай братнім народам Літвы і Русі прызнанне найшырэйшага развіцця нацыянальнасці і мовы. (Dekret Tymczas[owy] Rzą Narodowego z 10.V.1863.)
33. Licz — Konstanty Kalinowski. «Gazeta Wileńska». 1906, Nr. 17.
34. «Следующие источники указывают на Врублевскаго і Томашевскаго, как на издателей «Muż. Praŭdy». а) В «Колоколе» № 162, 1863 г. описвается процесс Томашевскаго и Петровскаго, происходивший в Вильно в мае 1863 г. Они обвинялись в распространении «Muż. Praŭdy». Петровский был осужден к 6-ти годам каторжных работ с конфискацией имущества, а Томашевский — к 4 годам каторжных работ. б) В «Вперед» № 40 на стр. 670 указывается, что «Muż. Praŭda», выходившая в 1862-63 г. в Гродненской губ., издавалась при участии Врублевскаго. в) В книге «За 100 лет», часть 2, изданной Степняком и Бурцевым, указывается на стр. 55, что издателями «Muż. Pr.» являлись генерал Парижской Коммуны Врублевский и Томашевский. г) Во втором выпуске заграничнаго журнала «Былое», выпущеннаго в 1906 г. Донской Речью в России на стр. 126 указывается, что издателями «Muż. Pr.» были Врублевский и Томашевский. Во всех этих источниках совершенно не фигурирует имя Кастуся Калиновскаго» (С. Агурский — Очерки по истории революционнаго движения в Белоруссии. 1863–1917. Минск, 1928. Бач. 20, дапісак). Зазначаем адначасна, што ў гэтай кнізе знаходзіцца перадрук усіх сямёх нумароў «Mużyckaj Praŭdy». Спатыкаецца таксама зацемка (бач. 17), што ўсіх нумароў «Muż. Praŭdy» было выпушчана дзевяць.
35. Первые попытки социального и национального освобождения Белоруссии были сделаны во время польского восстания 1863 г. За освобождение белорусских крестьян из-под власти польского помещика и русского царя, за создание самостоятельного государства Литвы и Белоруссии и за передачу земли крестьянам без выкупа боролись «красные» (обедневшая шляхта, учащаяся молодежь) во главе с известным белорусским революционным народником Кастусем Калиновским» (Малая Советская Энциклопедия, 1930. Т. 1. Белоруссия.)
36. У. Ігнатоўскі — Гісторыя Беларусі ў ХIХ і ў пач. XX ст. Менск, 1928, бач. 158
37. Dwadziescia piec lat Rosji w Polsce (1863—1888). Lwow 1892. Бач. 67. Цытую паводле: Ів. Цьвікевіч — К. Каліноўскі (“Полымя” № 2(10), 1924).
38. „Былое”, Энцыклёпэдыі Савецкія і інш.
39. Цытаваны ў гэтай працы Кульчыцкі.
40. “Iskry Skaryny” 1934 Nr. З, Прага, бач. 33—35
41. Віленскі генерал-губернатар († 1884).
42. Аўтар, гэтак цвердзячы, мыляўся, бо сяляне не затым на чужой зямлі сядзелі, што не мелі пачуцця ўласнасці, а іменна затым, што такое пачуццё мелі і што такое іх пачуццё было часта і груба крыўджана і гвалчана (А. C.).
43. Аб «Гомоне» ўдалося мне яшчэ даведацца наступнае: Я. Цвікевіч некалькі гадоў таму ў Менску меў шмат аб «Гомоне» сабраўшы матэрыялу. Між іншым А. Цвікевіч цвердзіць, што ёсць «Гомона» таксама і № 1 у Інстытуце Леніна ў Маскве, якога ён бачыў арыгінал. Фатаграфію з арыгінала бачыў у тым жа Інстытуце Л. Мэнке. А. Цвікевіч, на падставе сабраных ім матэрыялаў, дагадваецца, што «Гомон» выходзіў у Менску. Гэтыя весткі падаў мне Л. Мэнке, якому тут за гэта выражаю сваю падзяку (А. С).
44. Народніцтва развівалася на працягу 30-х гадоў: ад 1860 да 1890. (Савецк. Энцыкл.)
45. Ad. Stankiewič. Francič Bahušewiš, jaho šyćcio i tworčaść. U tryccatyja ŭhodki śmierci (1900–1930). Wilnia, 1930.
46. «Św. pam. Franciszek Bohuszewicz, dydaktyczny wierszopis białoruski, literat, ludoznawca, filantrop, ziemianin z gubernii Wileńskiej, urodził się w Swiranach w roku 1840, nauki gimnazyalne pobierał w Wilnie, z kolei studjował matematykę i przyrodnictwo we wszechnicy petersburckiej, wreszcie skończywszy świetnie liceum prawnicze w Nieżynie zajmował posady rządowe w głębi cesarstwa, a około roku 1884 osiadł w Wilnie na stałe i trudnił się adwokaturą, przeważnie w sferze ludu, dla ktуrego mając szczegу1ną miłość bratnią, poświęcał swe wytrawne ріуrо. Owocem tej pracy były gawędy: «Dudka» pod pse donimem Macieja Buraczka, «Smyk» pod pse donimem Szymona Re ki i «Tralalonoczka». Miał też wydać poemat «Skrypka» i inne rzeczy, a głуwnie «Słownik bałoruski», do czego zgromadzał obszerny materyał; lecz siły, wyczerpane pracą, nie dopisały i po ciężkich cierpieniach zgasł w Bogu 18 kwietnia 1900 r. w rodzinnym folwareczku Kuszlanach (powiat Oszmiański), pochowany na cmentarzu parafialnym w Żupranach przy wielkiem zebraniu opłakującego go ludu i licznego obywatelstwa. Aleksander Jelski». (Kalendarz 1902. R.-K. T-wo Dobroczynności w Petersburgu.) Цэнную гэту вестку аб Багушэвічу, узятую з успомненага календара, даў мне кс. Ул. Талочка, за што яму выражаю тут падзяку. (А. С.)
47. М. Гарэцкі. Гіст. бел. літаратуры. Вільня, 1920. (Гл. раздзел аб Багушэвічу.)
48. А. Цвікевіч. «Западно-Руссизм». Менск, 1929. Бач. 184–187.
49. «...Ідеологом освобожденія Белоруссии через национально-культурное самоопределеніе белорусов и родоначальником новейшей белорусской литературы явился сын беднаго шляхтича Богушэвич»... (Мал. Сов. Энц. 1930. Т. 1. Белоруссия.)
50. Усе паданыя вышэй весткі аб Ад. Гурыновічу зачэрпнуты з наступных крыніц: «Бел. звон». № 3, 1921 г.; «Бел. крыніца». № 12, 1934; «Шлях моладзі». № 3, 1934 і «Калоссе». Кн. 1, 1935.
51. М. Гарэцкі. Гісторыя беларускай літаратуры. Менск, 1924. Бач. 247
52. Усе тры ўспомненыя вершы надрукаваны ў «Беларускім звоне», № 3,
    1921.
53. З ліста праф. В. Іваноўскага да аўтара гэтай працы 16.ХІ.34.
54. А. Бурбіс. Беларуская Сацыялістычная Грамада ў першым пэрыядзе яе працы («Беларусь». Менск, 1924. Бач. 177–181). Малая Советская Энциклоп. 1930. Т. 1. Белоруссия
55. А. Прушынскі. 25-я гадаўшчына ППС. («Вольная Беларусь». № 36, 1917.)
56. А. Турук. Белорусское движение. Москва, 1921. Агурскі, прыточваная вышэй праца: 103–110.
57. Праўда, у вышэй прыточваным тут лісце праф. В. Іваноўскага спатыкаем цверджанне, што БСГ мела ўжо беларускія палітычна-незалежніцкія ідэалы. «Думка аб суверэннай незалежнасці Беларусі, — піша праф. В. I., — паўстала ў 1899–1900 г. сярод сяброў Бел. Рэвалюцыйнай, а пасля Бел. Сац. Грамады. Пашырылася гэта думка аканчальна ў 1904–5 г... Трэба сказаць, што напіралі на неабходнасць памяшчэння незалежнасці ў палітычнай праграме «Грамады» тагдышнія прыяцелі ППС. У тым ліку нябожчык М. Сулькевічу Язэп Пілсудскі». Усе іншыя, аднак, дадзеныя аб БСГ бачаць у ёй толькі ідэал Беларусі аўтаномнай у Расейскай федэрацыі. Надта, аднак, магчыма, што сярод сяброў БСГ былі ўжо і беларускія незалежнікі.
58. * Гэтак цвердзіць праф. В. Іваноўскі; мне ж здаецца, што «Свабода» паўстала якімі двума гадамі пазней. Магчыма, што ў 1899–1900 выдаваць «Свабоду» паўстала толькі думка, зрэалізаванне якой пазней наступіла.
59. З ліста праф. В. Іваноўскага.
60. L. Аbramowicz. Problemy Litwy podczas wojny. Zbiуr dokumentуw, uchwał, odezw i t. p. Warszawa, 1918. Бач. 7–12.
61. L. Аbramowicz. Problemy Litwy podczas wojny. Бач. 16.
62. «Kurjer Wileński», 27.ІІ.1933.
63. L. Аbramowicz. Problemy Litwy podczas wojny. Бач. 33
64. Антон Навіна. Палітычныя лозунгі беларускага руху. (Зборнік «Наша ніва». Вільня, 1920.) Бач. 7.
65. Тамсама. Бач. 7–8.
66. Антон Навіна. Палітычныя лозунгі беларускага руху. Бач. 8.
67. L. Аbramowicz. Problemy Litwy podczas wojny. Бач. 24.
68. L. Аbramowicz. Problemy Litwy podczas wojny. Бач. 25.
69. Антон Навіна. Палітычныя лозунгі беларускага руху. Бач. 9.
70. Антон Навіна. Тамсама. Бач. 9–10.
71. L. Аbramowicz. Problemy Litwy podczas wojny. Бач. 128.
72. З уласнага архіва (А. С.).
73. L. Аbramowicz. Problemy Litwy podczas wojny. Бач. 124.
74. Тамсама. Бач. 125
75. L. Аbramowicz. Problemy Litwy podczas wojny. Бач. 125–126.
76. З уласнага архіва (А. С.).
77. Зборнік «Беларусь». Менск, 1924. Бач. 199.
78. «Вольная Беларусь». № 36, 1917.
79. «Замежная Беларусь». Бач. 52–53.
80. Тамсама
81. Антон Навіна. Палітычныя лозунгі беларускага руху. Бач. 12.
82. «Замежная Беларусь». Бач. 52–53.
83. Три акта. (Белорусское Эхо. № 7, 1918.)
84. У Радзе было 71 месца, 27 мясцоў мелі быўшыя члены Рады з’езда, прысутныя ў Менску, 9 — прадстаўнікі правінцыі, 10 — гарады і земствы; 15 — нацыянальным меншасцям: 7 — жыдом, 4 — паляком, 2 — велікаросам, 1 — украінцам і 1 — літоўцам. (Зборнік «Беларусь». Бач. 201.)
85. У Радзе моцна пачынаюць адчувацца незалежніцкія тэндэнцыі. Народны сакратарыят складаецца амаль што выключна з незалежнікаў. Выразна незалежніцкія думкі мы бачым у нотах, якія накіравала Рада на імя Вышэйшага Польскага К-та, на імя камандзіра польскага корпуса легіёнаў Доўбар-Мусніцкага. Сувязь з Савецкай Расіяй яшчэ афіцыяльна не парвана, але яна з кожным днём змяншаецца. (Зборнік «Беларусь». Бач. 201).
86. А. Цвікевіч. Краткій очерк возникновенія Б л. Нар. Республики. Кіев, 1918. Бач. 13–14.
87. Аддзел партыі беларускіх народных сацыялістых у м. Смілавічах між іншымі закладаў беларускі паэт А. Зязюля (кс. Л. Астрамовіч).
88. Бел. шлях. № 1, 8.ІІІ.1918.
89. Кс. В. Гадлеўскі. З беларускага палітычнага жыцця ў Менску ў 1917–18 г. (Бел. крыніца. № 18, 1934).
90. А. Цвікевіч. Краткій очерк... Бач. 14.
91. Зборнік «Беларусь». Бач. 201.
92. Тамсама
93. Др.А. Цвикевичъ. Беларусь. Берлин, 1919. Бач. 21.
94. Падаю тут у храналагічным парадку цэлы рад гістарычных актаў, якія, уведзеныя ў тэкст, значна яго абцяжылі б, а каторыя ведаць для яснейшага разумення беларускай незалежніцкай палітыкі трэба неабходна. Акупацыя немцамі Зах. Беларусі: восень 1915 г. — Расейская рэвалюцыя: канец лютага і пачатак сакавіка 1917 г. — Расейская бальшавіцкая рэвалюцыя: кастрычнік 1917 г. —Усебеларускі Кангрэс у Менску: ад 5 да 18 снежня (стар. стылю) 1917 г., разгон Кангрэса бальшавікамі з 17 на 18 снежня (стар. стылю). — 18 снежня Рада Кангрэса выбрала Спаўняючы Камітэт. — 20 лютага 1918 г. утвораны першы беларускі ўрад пад назовам Народны Сакратарыят. — Перагаворы ў Берасці між бальшавікамі і цэнтральнымі дзяржавамі з перарывамі — ад 3 снежня 1917 да 4 сакавіка 1918 г. У гэтым міжчасе ў тым жа Берасці цэнтр. дзяржавы з украінцамі падпісалі дагавор — 9 лютага 1918. Беларусы на гэтыя перагаворы не былі дапушчаны. — Акупацыя немцамі далейшых беларускіх зямель і заняцце Менска аж да Воршы — 25 лютага 1918 г. — Дагавор у Берасці бальшавікоў з цэнтральнымі дзяржавамі — 3 сакавіка 1918. — У сакавіку 1918 Рада Кангрэса была перайменавана на Раду Бел. Народнай Рэспублікі. — 25 сакавіка 1918 абвешчанне Радай Рэспублікі незалежнасці Беларусі. — 9 кастрычніка 1918 г. Беларускі Народны Сакратарыят перайменаваны на Раду Міністраў — 20 лістапада 1918 г. дагавор аб палітычнай дружбе між Віленскай Беларускай Радай і Літоўскай Тарыбай. — 9 снежня 1918 г., перадаўшы ўладу бальшавіком, немцы пакінулі Менск і ўсю Беларусь. —1 студзеня 1919 г. бальшавікі, заняўшы Зах. Беларусь, абвесцілі Беларусь незалежнай рэспублікай. — 27 лютага 1919 аб’яднанне Савецкай Беларусі з такой жа Літвой (Літбел). — 19 красавіка 1919 г. палякі, прагнаўшы бальшавікоў, занялі Вільню. — 28 чэрвеня 1919 мірны дагавор у Версалі. — 1 жніўня 1919 бальшавікі зноў абвесцілі незалежную Савецкую Сацыялістычную Беларусь. — 8 жніўня 1919 палякі занялі Менск. — 13 снежня 1919 сход Рады Бел. Нар. Рэспублікі, на які сябры Рады, што арыентаваліся на Польшч, не прыйшлі і стварылі Найвышэйшую Раду. — 11 ліпня 1920 г. бальшавікі, прагнаўшы палякоў, зноў занялі Менск і пайшлі на Варшаву. — Летам 1920 г. заняцце літоўцамі Вільні. — 12 ліпня 1920 дагавор Літвы з Масквой, па якому часць Зах. Беларусі адыходзіць да Літвы. — 15 жніўня 1920 г. палякі гоняць бальшавікоў зноў на ўсход. — 11 лістапада 1920 між урадамі Літвы і Беларусі падпісаны дагавор аб узаемным падтрыманні. — 9 кастрычніка 1920 г. польскі ген. Жэлігоўскі забірае ад Літвы Вільню. Стварэнне Сярэдняй Літвы: пав.: Віленскі, Ашмянскі, Свянцянскі і часць Троцкага. 20 сакавіка 1921 Рыжскі дагавор, які ўсталіў сучасную бальшавіцка-польскую граніцу. На перагаворы беларусы дапушчаны не былі. Перагаворы цягнуліся ад восені 1920. — У канцы 1920 г. — беларускае Слуцкае паўстанне проціў бальшавікоў: арганізавала яго пры падтрыманні польскага генеральнага штаба Бел. Найвышэйшая Рада. — 25 верасня 1921 г. Усебеларуская Канфэрэнцыя ў Празе Чэшскай. — 8 студзеня 1922 г.: Віленскі Сойм, які 20 лютага 1922 Вільню далучыў да Польшчы. — 14 сакавіка 1923 г. Рада Амбасадараў прызнала сучасныя граніцы Польшчы. — У канцы 1925 г. перадача некаторымі сябрамі Бел. Нар. Рэспублікі і яе міністрамі мандатаў Беларускай Сацыялістычнай Савецкай Рэспубліцы.
95. Інж. Л. Дубейкаўскі, ведамы з сваёй асабістай і палітычнай чэснасці, ад імя Бел. урада бараніў беларускай справы ў Варшаве; праканаўшыся ў негатыўных адносінах Польшчы да беларускіх палітычных незалежніцкіх ідэалаў, ад палітыкі адышоў, працуючы далей выключна на беларускай ніве культурнай і грамадскай у Вільні.
96. Ладноў — давераны французаў і палякоў.
97. Ластоўскі і камп. — гэта тыя беларускія палітыкі, якія трымаліся незалежніцкай арыентацыі Рады Бел. Нар. Рэспублікі і яе ўрада.
98. Кенінш — латвійскі палітык
99. Дзяржаўны К-т — гэта фактычна тая ж заканспіраваная Найвышэйшая Рада, якая фармальна ўжо не існавала.
100. Акты справы Бел. Сял.-Раб. Грамады. Т. IV–F. Бач. 186 (паводле аднаднёўкі «Слова праўды». Вільня, 21 лістапада 1931).
101. Замежная Беларусь. Бач. 63.
102. Замежная Беларусь бач. 131–132.
103. Усе беларускія этнаграфічныя землі займаюць больш 300 тысяч кв. кіламетраў прасторы. З гэтага каля 210 тыс. кв. км. з 7 мільёнамі ўсяго насельніцтва належаць да Саветаў, 107 тыс. кв. км з 3 мільёнамі насельніцтва — да Польшчы і 3,5 тыс. кв. км з 200 тыс. насельніцтва — да Латвіі. (Зборнік «Беларусь». Бач. 4.) Усіх беларусаў як на беларускіх землях і на эміграцыі, паводле падлічэнняў саміх жа беларусаў, цяпер налічаецца больш 10 мільёнаў.
104. «Грамада» (1926–27) была масавай арганізацыяй нацыянальна-вызваленчага руху на Зах. Беларусі, але яна ніколі не магла прэтэндаваць на ролю гегемона ў гэтым руху таму, што гегемонам нацыянальна-вызваленчага руху, як і ўсяго рэвалюцыйнага руху на Зах. Беларусі, была і ёсць выключна КПЗБ». (Зап. Бел. Акад. Навук, 1934, № 3. Бач. 176–177).
105. Не трэба змешваць Беларускай Сацыялістычнай Грамады з Беларускай Сялянска-Работніцкай Грамадой. Першая працавала прад вайной і ў пачатку расейскай рэвалюцыі і трымалася нацыянальнага прынцыпу, а другая, хоць з прынцыпам нацыянальнасці зусім не рвала, але супольнага з ім мела нямнога, хілячыся ў бок камунізму.
106. «Полымя рэвалюцыі». Кн. 1. 1934. Бач. 137.
107. Правапіс беларускай мовы. Менск, 1934. Бач. 3.