Дэлегатка (1928)/Маці
| ← Дзед Арцём | Маці Апавяданьне Аўтар: Змітрок Бядуля 1928 год |
Як я зрабіўся контрабандыстым → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Маці (Бядуля, апавяданьне). |
Прапануем да спампаваньня!
МАЦІ
Бягуць, галёпам імчаць коні. Носяцца ўдаль па чарзе, у пераменку — то ярка-белыя, то бліскуча-чорныя:
Дні і ночы.
Дні — сонечныя, цёплыя.
Ночы — сінія, зорачныя.
Дні і ночы пахнуць дымам і чалавечым потам.
Увесь дзень дым вісіць воблакам над лесам, часам над дарогай.
Уночы ў клубах чорнага дыму зіхацяць агнёвыя птушкі, чырвоныя плямы мітусяцца ў далячынях, мігацяць спалоханымі вачыма дзівосных, нязнаных волатаў-асілкаў.
Мерны тупат ног, скрыгаты і скрыпаты калёс, грукатаньне павозак, крыкі людзей, да хрыпоты грозныя лаянкі, калі-ні-калі страляніна.
Усё гэта зьліта ў адну дзікую музыку. Усё гэта зьмешана ў бадзёрым, напружаным, бы сталёвая спрунжына, тахце.
Ужо трэція суткі як чырвонаармеец Сяргей Панасюк ня сьпіць.
Яго вайсковы атрад сьпяшыць уздагонку за польскімі легіянэрамі, імчыць па пяшчаных, пыльных прасёлачных дарогах, праходзіць праз напалоханыя, разбураныя вёскі.
— Вось нядаўна легіёны пагналі нашых коняй разам з мужыкамі ў абоз, — кажуць у адной вёсцы.
Толькі што былі палякі, — гавораць у другой.
Кожная вёска падносіць чырвонаармейскаму атраду свае страшныя навіны.
Дымяцца хаты, гумны. Гараць лясы.
Легіянэры асьвятляюць свае сьляды яркімі пажарышчамі.
— Наперад! уздагон!
А то — увесь край зьнішчаць.
Стаянкі робяць кароткія. Адпачнуць трохі, пасілкуюцца з паходнай кухні і — далей… далей…
Сяргей Панасюк, ня гледзячы на зморанасьць, не адчувае цяжкасьці стрэльбы. Яму з кожным крокам робіцца ўсё лягчэй. Нават таварышы, якія ідуць побач з ім, адчуваюць яго зухаватасьць.
— Чэрці цябе носяць, Панасюк!
— Не сьпяшы так!
Сяргей Панасюк не зварачвае ўвагі на такія словы таварышоў.
Удумёным глыбокім вокам ён аглядае ваколіцу. Вунь жоўтая, камяністая Лысагорка. А далей — у зялёнай лагчыне стромкі бярэзьнік. Ніжэй уецца рачулка, вузенькая, нібы выкапаны равок. Вось яна агібае срэбнай падковай сямейку прысадзістых хвоек…
А быў тут Панасюк пяць гадоў таму назад… А яшчэ тры вярсты — і яго родная вёска, калі палякі не спалілі, кіўне саламянымі стрэхамі на пыльную дарогу.
Пяць гадоў як Панасюк пакінуў старую матку ў маленькай хатцы ля выгану ў самым канцы вёскі Малінаўкі.
— Ці матка спазнае мяне цяпер? Апошні ліст атрымаў год таму назад.
У Панасюка ўсплывае жыва ў памяці малюнак разьвітаньня з маткай. Яна галасіла як па нябожчыку:
— На каго ты мяне, старую, пакідаеш?
У Панасюка і тады сэрца акамянела.
Толькі ў чужым горадзе жаласьлівасьць да маткі зьявілася. Каб не сароміўся, дык нават па плакаў-бы. У вялікай завірусе 1917 году Панасюк ледзь зусім не забыў пра матку.
— Вось калі надышоў час пабачыцца… Абавязкова выскачу хоць на поўгадзіны, на некалькі хвілін. Потым даганю таварышоў…
Панасюку здаецца, што чырвонаармейцы соўваюцца наперад вельмі марудна. Яму ня церпіцца. Вось, каб можна было-б, ён бягом наперад пусьціўся-б…
Ён жыва цяпер уяўляе сабе выгляд маткі, яе твар, голас, вопратку. Хутка пабачыць старую…
Яму здаецца, што цяпер маці сустрэне яго ў такім самым выглядзе, з тымі-ж словамі, як пяць гадоў таму назад:
— На каго-ж ты мяне пакінуў? — запытаецца яна; пачне зноў плакаць, толькі ня з гора, а з радасьці.
Усе свае пачуцьці, ці смутныя, ці радасныя, старая матка Панасюка выяўляе праз сьлёзы. У яе такая звычка.
Сяргей Панасюк як-бы бачыць яе твар, зморшчаны, зямліста-шэрага колеру, нарыхтаваны кожную хвіліну да плачу і сьлёз, нібы скрыпка да ігры…
Калі чырвонаармейскі атрад узышоў на ўзгорак і параўняўся з старым крыжам, які яшчэ і цяпер тырчэў на дарозе нямым вартаўніком, у Панасюка радасна забілася сэрца.
Родная вёска, Малінаўка, ляжала перад ім, як на далоні.
Палякі не пасьпелі спаліць…
„Зараз… зараз“…
Абапал дарогі на мяжы былі раскіданы бліскучыя бляшанкі ад консэрваў, разьбітыя бутэлькі, паперкі. Нядаўна вораг тут еў абед. Бляшанкі і шкло блішчэлі на сонцы. Вільгаць тлустасьці на бляшках мігацела пад сонцам, расьсейвала тоненькія праменьчыкі. Куры крычалі спалоханымі галасамі. Мабыць, толькі што гналіся за імі легіянэры… Некалькі скручаных курыных галовак ляжаць расьціснутыя ў калюгах.
Насустрач атраду бяжыць чалавек — бяз шапкі, у расхрыстанай зрэбнай кашулі, валасы прыліплі да потнага бурага твару. Вочы мутныя і чырвоныя, нібы ў п‘янага…
— Таварышы… таварышы! — крычыць ён ахрыплым голасам, вунь там…
Зьбянтэжаны селянін ткне пальцам наперад — у даль, у рэдкі ельнічак.
— Вунь там…
Панасюк чуе здалёку голас чалавека.
— Палякі брата забілі… Падпалілі хату… Ратуйце…
Чалавек гаворыць адрывіста, нібы дэпэшу дыктуе.
Панасюк па голасу пазнае старога Сымона з вёскі Гладышоў.
— Ратуйце! Ратуйце! — узмацняе Сымон сваю вестку перад атрадам.
Атрад сьпяшыць…
„Зараз… Зараз“… — думае Панасюк.
Вось першыя хаты роднае вёскі.
Той самы пах, як і пяць гадоў таму назад.
Панасюка расчульвае родны пах вясковай кісьляціны.
Нічога не зьмянілася. Толькі мох на стрэхах пышнейшым стаў, гусьцейшым аксамітам сьцелецца па шэра-бруднай саломе. Платы раскіданы, павалены. Каля хаты дзядзькі Сапрона ляжыць плазам дубовая старая брама. Шулы вывернуты з чорным сьвежым мясам зямлі, а вароты тут-жа расьціснуты, як маленькі паром.
Шпарка ідзе наперад атрад… Перад вачыма Панасюка мігацяць маленькія шыбіны вакон. Дзе-ні-дзе мільгне ў вакне ільняная дзіцячая галоўка, расплюсьне нос аб шкло — і зноў зьнікне, нібы спрытная мышка.
Вось і выган…
Родная хатка Панасюка…
Грамада людзей стаіць ля дарогі.
Мужчына, кабеты, дзеці…
Перад вачыма Панасюка мільганулі вочы знаёмых.
Устрывожаныя твары. На-хаду ён рупна шукае вачыма сярод жанчын, сярод хустак…
— Дзе яна? дзе?
У грудзёх Панасюка горача i пуста. Толькі во — затухкала сэрца, забілася моцна…
…Вунь стаіць згорбленая, нібы корч, зморшчаная ў сухі грыб старэнькая бабулька.
…Гэта яна — маці…
Шпарка імчыць наперад атрад. Стрэльбы нарыхтаваны. Вораг блізка…
Чуваць крыкі роспачы з вёскі Гладышоў. Працяглыя жаночыя войканьні рэжуць паветра:
— У-у-у-у-уй… а-а-а-ай…
Праз рэдкі ельнічак жудасьць рвецца сюды — застыглая, вар‘яцкая.
Яшчэ шыбчэйшы крок.
У вачох чырвонаармейцаў пажар… Толькі адну хвіліначку ўпіўся Панасюк гарачымі вачыма ў зморшчаны твар роднай маткі — можа толькі дробную часьцінку хвіліны, міг адзін, бо ногі імчалі яго:
— Наперад… наперад…
Але Панасюку здалося, што доўга-доўга ўглядаецца ён у любы, родны твар, ён пазірае з пяцігадовым голадам у згорбленую постаць старэнькай маці…
— Наперад… наперад… І заўважыў Панасюк у гэты мігатлівы міг усе ледзь прыкметныя, самыя дробненькія зморшчыны на твары роднай маткі. У яго памяці адбіўся, нібы на хвілёвым фотаздымку, выгляд старой: яе вопратка, залатаны хвартух, зашмальцаваны кавалак палатна на галаве замест хусткі, босыя ногі — бурыя, патрэсканыя, з пакрыўленымі, нібы вывернутымі ў суставах пальцамі. У руках яна трымала вандзэлак.
Падсьлепаватыя вочы старой праплылі па чырвонаармейцах; вочы нібы намацвалі сына сярод таварышоў.
Так яму здалося. Яна зусім ня ведае, што ён тут.
Панасюк хацеў пяшчотна паклікаць:
— Матулька… Матулька…
Хацеў крыкнуць на ўвесь голас:
— Маці!.. Маці!..
Разьняў губы… Сорамна было перад таварышамі…
Сьпяшыў атрад.
Суха зрабілася ў горле. Нібы хто жарствяком пашараваў там, выцер сьліну, высмактаў кроў.
— Наперад! Наперад!
Ногі ішлі самі сабою. Вочы ў Панасюка заплылі. Ува ўсім целе ён адчуваў холад. Сьціснуў зубы, каб не барабанілі. Злосьць напала… Сашчаміў стрэльбу ў руках так моцна, ажна хруст пальцаў адчуваў на гладкай сталі.
— Бабулька, бабулька, куды ты? Адыйдзі! — пачуў Панасюк голас чырвонаармейца, які ішоў побач
— Сяргейка… сыночак… родненькі…
У Панасюка ледзь стрэльба ня выпала з аслабленых пальцаў.
Варкатлівы, пяшчотны, слабы, дрыжачы голас роднай маткі пранік у яго істоту, запоўніў яго вушы мэлёдыйным, ціхім звонам, ахмяліў яго кроў нейкай жаласьлівай радасьцю, аслабіў напорнасьць усяго цела.
— Матанька… матанька… — шапталі гарачыя вусны,
— Наперад… наперад…
Старая лавіла рукамі паветра, шукала апоры. Вандзелак выпаў з яе рук.
— Пасьля, маці… Пасьля… Цяпер няма калі… — прагаварыў Панасюк чужым, далёкім голасам.
Зноў акрэп.
Яшчэ мацней, чымся раней, рукі сьціснулі стрэльбу.
З блізкай вёскі Гладышоў набліжаліся енкі дзікай роспачы…