Жыды на Беларусі (Акінчыц)
| Жыды на Беларусі Публіцыстыка Аўтар: Фабіян Акінчыц 1934 год Крыніца: Часопіс «Новы шлях», № 2 (4) ад 25.V.1934 г., б. 7-8 |
Прапануем да спампаваньня!
Шмат якіх, прычын (на каторых пакуль-што Мы затрымлівацца ня будзем) прывяло да таго, што сярод беларускага грамадзянства знаходзяць шырокае распаўсюджаньне думкі зусім не адпавядаючыя ня толькі фактычнаму стану рэчаў у нашым краі, але й гістарычнай праўдзе. Сюды трэба аднесьці занатта патураючыя, калі не сказаць большага адносіны з боку „радыкальнай“ часткі нашага, грамадзянства да жыдоўства і зусім не бесстароньняе высьвятленьне гістарычных фактаў датычна гэтага народу.
У многіх выпадках разважаньні па жыдоўскаму пытаньню падобны да падгатоўкі псыхолёгічнага грунту для панаваньня Ізраіля на нашых землях…
Наагул трэба заўважыць, што ўся камуністычная прэса (кіраваная пераважна жыдамі й масонамі стараецца зусім у фальшывым сьвятле абрысаваць роль жыдоў ў грамадзкім жыцьці.
Абгаварваючы справу пашыраючагася антысэмітызму, абаронцы жыдоў бачаць яго прычыну ў сучасным крызысе, які выклікаў абядненьне народных масаў усяго сьвету. Каб абураныя і галодныя масы, шукаючы прычыны сваяго няшчасьця ня трапілі, часам, на правідловы шлях і не знашлі яе ў сучасным буржуазна—капіталістычным ладзе рэакцыйныя і шовіністычныя групы пануючых клясаў скіроўваюць іхнюю ўвагу на жыдоў, як галоўных віноўнікаў крызысу.
Адсюль, па тлумачэньню „радыкальных“ і камуністычных публіцыстаў, бярэ свой пачатак антысэмітызм,
Гэтакі ўпрошчаны пагляд на жыдоўскую справу зусім не адпавядае гістарычнай праўдзе, бо антысэміцкія настроі, як ведама наглядаліся яшчэ тады, калі людзі наагул ня ведалі ніякіх эканамічных крызысаў.
Ненавісьць да жыдоў выклікалася ўсюды тою эксплёататарскаю роляй, якую яны адыгралі ва ўсіх краёх, дзе толькі пасяліліся.
Асабліва яны даліся ў знакі на беларускіх і украінскіх землях, на што мы маем бязлікую колькасьць правераных і гістарычнаправідловых доказаў.
Жыды зьявіліся на нашых землях маючы ў сябе грашовы капітал, дзякуючы якому яны адразу занялі тут упрывіліяванае становішча.
Ужо у 14 і 15 стагодзьдзях іхнія правы акрэсьляюцца асобнымі прывілеямі, якія былі дадзены ім в. князем літоўскім Вітаўтам.
Паводлуг гэтых прывілеяў жыды састаўлялі грамаду свабодных жыхароў, беспасярэдна падпарадкаваную вялікаму князю і ўстаноўляным ад яго ўладам. Яны карыстаюцца з шырокай аўтаноміі ў сваіх рэлгіных і маемасных справах.
У справах карных падлягаюць юрысдыкцыі вялікага князя, старасты ці падстарасты.
У канцы 14 стаг. і на пачатку 15-га існуе ўжо 5 моцных жыдоўскіх грамад: Троцкая, Берасьцейская, Горадзенская, Луцкая і Уладзімірская. З часам колькасьць іх павялічваецца. Асабістая нятыкальнасьць жыдоў сьцераглася ўладамі і, напрыклад, за забойства жыда належала кара сьмерці і канФіската ўсей маемасьці забойцы.
За параненьне жыда, калі гэтага дапусьціўся хрысьціянін, вінавайца, акрамя штрафу на карысьць вялікага князя, быў абавязаны заплаціць жыду столькі, сколькі плацілася ў такіх выпадках шляхцічу.
Хаты жыдоўскія звальняліся ад вайсковага пастою, а самі жыды ў войску не служылі, адкупаючыся грашмі.
Яны займаліся ня толькі гандлем, і ліхвярствам (што было галоўнаю іхняю прафэс!яю,) але ім было дазволена рэмясло і ніхто не забараняў працаваць на ралі. Найбольш багатыя жыды бралі на сябе адкупы мытаў ў гэтакі спосаб прыбіралі да сваіх рук гаспадарчае жыцьцё краю.
Гэтак, напрыклад, у в. князя Вітаўта галоўным адкупшчыкам быў праз некі час жыд Шаня, атрымаўшы ад яго на ўласнасьць сёлы Віньнікі і Калусаў (Уладзімірскага павету) разам з падданымі сялянамі.
Разбагацеўшыя на адкупах і ад ліхвярства жыды вытвараюць з пасярод сябе нават абшарніцтва, скупляўшае ад шляхты двары разам з прыгоннымі сялянамі.
Іхняе багатае жыцьцё выклікала зайздрасьць ня толькі сярод агалелага сялянства, але й сярод шляхты, траціўшай сваю экаанамічную моц на карысьць жыдоў.
У 1495 г. даходзіць да таго, што в. князь Аляксандар прыказаў выгнаць усіх жыдоў з Літоўска-Беларускай дзяржавы.
Гэтакае распараджэньне мела сваёю мэтаю ачысьціць дзяржаву ад жыдоўскай павуціны, катораю яна была апугана і ад каторай цярпела ўсё насельніцтва. У сувязі з абраньнем у 1501 г. в. кн. Аляксандра польскім каралём — ў 1503 г. жыдам было пазволена вярнуцца назад з захаваньнем усіх ранейшых праваў.
Тлумачыцца гэте моцнымі ўплывамі польскіх жыдоў на в. князя, а галоўнае адсутнасьцю сродкаў у Літоўска-Беларускім скарбе на вядзеньне вайны з Масквою. Жыдом заахвяраваўшым вялікія грошы за паварот — пашлі на ўступкі і жыды вярнуліся яшчэ больш з‘артанізаваныя і моцныя, чым былі перад тым.
Для больш яснага ўсьведамленьня запраўднай ролі жыдоў у мінуўшчыне варта прывясьці тут вельмі красамоўныя паназаньні тагачасных сьведкаў.
Вось што кажа, напрыклад, адзін з гэтых сьведкаў Міхалон Літвін.
„У гэту краіну сабраўся адусюль самы дрэнны з усіх народаў — народ вераломны, хітры, шкадлівы, які псуе нашы тавары, падрабляе нашы грошы, пячаці, на ўсіх рынках адбірае ў хрысьціян сродкі да жыцьця, ня знае іншага мастацтва акрамя ілжы і ашуканства.“ Прыблізна тое самае кажа пра жыдоў і тагачасны пісьменьнік Клеановіч „Тут ілжывы абразанец жыве…
Тут агоная сінагога агалошваецца сіплым ровам і разнаякім мычаньнем, выпрашваючым ў неба ўсялякіх дараў.
„Быць можа, ты спытаеш, што робіць жыд у гэтым слаўным горадзе?
А тое самое, што робіць воўк, папаўшы ў поўную аўчарню. За пасярэдніцтвам даўгоў да яго пападаюць у заклад цэлыя гарады; ён прыцасьняе іх працэнтамі, сее галіту. Рабак павольна точыць дрэва і памалу зьядае, дуб, але хутка заводзіць гніль. Ад молі гінуць тканічы, ад іржы псуецца жалеза.
Гэтак непрадукцыйна жыд пажырае прыватную маемасьць, высмоктвае грамадзкія багацьці. Позна браліся за роэум расьцярушаныя гасудары і пачынала стагнаць дзяржава навучаная бядою.
Яна павернена да долу як цела, пазбаўленае крыві, няма больш сілаў і жыцьцёвых сокаў“.
Так выглядаюць жыды ў мінуўшчыні па апісаньням тагачасьнікаў і таму няна нічога дзіўнага, што найбольш папулярным падчас паўстаньня Багдана Хмельніцкага, нароўні са скасаваньнем вуніі, было дамаганьне, каб на ўсёй Украіне не засталося аніводнага жыда.
Паўстаньне Б. Хнельціцкага (таксамаяк і пабярэдыія паўстаньні Налівайкі і іншых) трэ‘ фактычна, разглядаць як рэвалюцыю проці ўціску ўкраінскіх і беларускіх сялянскіх масаў ня толькі польскімі панамі, але й жыдамі, каторыя былі ў цеснай супалцы з першымі. Эксплёатацыя з боку жыдоў мела нпстолькі падатны грунт і пасунулася так далёка, што напрыклад, яны трымалі ў арэндзе нават праваслаўныя цэрквы, пабіраючы ад парахвіянаў плату за кожнае багаслужэньне.
Перахадзючы да сучаснасьці, трэба, перадусім, адзначыць той факт, што на нашых землях жыды, таксама як і раней, выступаюць пераважна ў ролі гадляроў і ліхвроў. Вядома, напрыклад, што 95 проц. гандлёвых і прамысловых прадпрыемстваў нашага краю снаходзіцца ў руках жыдоў, а больш 90 прц. усяго жыдоўскага насельніцтва працуе ў гэтай галіне.
Падобнага роду факт прамаўляе сам за сябе і даводзіць, што жыды зьяўлаюцца ў нае у ролі “эксплёататараў, ад якіх найбольш церпяць сяланскія,пераважна беларускія масы.
Жылоўскага пролетарыяту ў нас амаль няма, а калі і ёсьць некі нязнаны працэнт, дык той мае імкненьне да ператварэньня ў дробна—гандлярскую клясу, з якою беларускаму сялянству не „па-дарозе“. Трэба зазначыць, што да сёньняшняга дня жыдоўскі народ, бяз розьніцы клясаў уяўляе з сябе надзвычай моцную і нацыянальна-скансалідаваную грамаду, каторая, творачы як быццам дзяржаву ў дзяржаве, усьцяж пашырае свае правы.
Жыды ў цэлым карыстаюцца ў межах Польшчы асабліва ў апошнія часы з вялікай апекі ўрадовых колаў, доказам чаго можа служыць, напрыклад, афіцыяльнае асьведчаньне міністра Бэка, якое ім дадзена прадстаўніком жыдоўскай прэсы у 1931 г.
Тагачасны віцэ-міністр загранічных спраў п. Бер сказаў між іншым наступнае:
„Імкнучыся да асягненьня сардэчных адносінаў паміж польскім урадам і жыдоўсскім грамадзянствам, польскі ўрад аднаўляе толькі старадаўную традыцыю. У розных заданьнях, якія дзяржава мпе вырашыць — зьвяртаецца па вытычныя да гісторыі нашага народу. Ні ў адной дзяржаве прыязныя адносіны да жыдоў не адзначыліся ў такой ступені, як у нашым краі, які прыняў да сябе жыдоў яшчэ ў сярэднявеччы…
Зразумелая рэч, што гэта ўсё ня можа зрабіцца ў працягу аднаго дня. Нядаўна былі скасаваны царскія агранічэньні. Наступяць яшчэ далейшыя крокі ў кірунку направы гаспадарчай сытуацыі жыдоў, каторая ёсьць запраўды цяжкаю“. (Gazeta Warszawska 1 kwietnia 1931 г.)
На жаль, беларускі народ ня можа падобна жыдом, пахваліцца такімі „традыцыйнымі“ да сябе адносінамі, каторыя са слоў самаго прадстаўніка польскага ўраду маюць зусім „serdeczny“ характар…
І дзеля таго, на нашу думку, гістарычныя шляхі жыдоўскага народу і беларускага не супадаюць…
Крытычна адносячыся да ролі жыдоў у нашым грамадзкім жыцьці, мы аднак, не настолькі наіўны, каб бачылі, (н гэта здаецца камунізуючым фантазёрам), у голым факце існаваньня на сьвеце жыдоўскай расы—галоўную прычыну крызысу.
Але з другога боку мы ня так вялікія „дэмакраты“, каб на бачыць таго бассумліўнага факту, што жыды пасколькі яны сабралі ў сваіх руках увесь гандлёвы т ліхвярскі капітал—выступаюць на нашых землях у ролі эксплёататарскай і ніякай іншай.
Ведама нам і тое, што толькі дзякуючы моцна зарганізаванаму жыдоўскаму капіталу ня можа паўстаць беларуская коопэрацыя, каторая заўсёды падпадала і будзе падпадаць пад жорсткую атаку з боку жыдоўскага кагалу.
Няма ў нас сумліву, што затрыманьне разьвіцьця коопэратыўнага будаўніцтва шмат прычыняецца да зпаглыбленьня сельска-гаспападарчага крызысу.
Пасколькі жыды як гандлёвая кляса выступаюць у нас у ролі ворагаў коопэрацыі—тым самым яны прычыняюцца да абядненьня беларускіх сялянскіх масаў. „Нямашака дыму без вагня“—і таму немагчыма ня прызнаць у пэўнай меры за слушныя тыя з абвінавачаньняў, якія кіруюцца народам проці жыдоў як віноўнікаў паглыбленьня сучаснага крызысу ў земляробстве.
Роль жыдоў у беларускім грамадзкім і эканамічным жыцьці заўсёды была ад‘ёмнаю і застаецца таною да сёньняшняга дня.
У гэтым трэба аткрыта прызнацца, не баючыся абвінавачаньняў у г. зв. юдафобстве з боку „радыкальных“ і „дэмакратычных“ колаў нашага грамадзянства, пераблутаушых інтарэсы працоўных масаў з інтарэсамі жыдоўскіх ліхвяроў і спэкулянтаў.
Ф. А.