Збор твораў (Гартны, 1929—1932)/2/На руінах
| ← Штрэйкбрэхэр | На руінах Апавяданьне Аўтар: Цішка Гартны 1929 год |
Помста → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: На руінах. |
Прапануем да спампаваньня!
НА РУІНАХ
I
Цягнік падыходзіў к станцыі Зябы; ход яго памаленьку сьціхаў.
Несьцер Грэбень ляжаў на верхняй лаўцы ў вагоне і думаў. У галаве зьбіраліся розныя думкі і ўспаміны аб тым, што ён бачыў і перажываў, пачынаючы ад дзіцячых гадоў і да апошняга часу. Выразьней усяго ўставалі перад ім вобразы перажытага за доўгія гады вайсковае службы: спачатку ў царскай арміі, а потым у Чырвонай. Перад ім прамігнулі: царская вайна з усімі сваімі страхамі, першая і другая рэволюцыі, паўстанцкія атрады, вайна з Калчаком, Дзянікіным, Юдзенічам і, урэшце, з Врангелем. Усяк здаралася. Шмат разоў жыцьцё вісела на валаску. Тухла вера ўбачыць бацькоў, брата, сястру. Што рабілася там, у яго краіне, Несьцер толькі дагадваўся з тых кароткіх і няпэўных чутак, якія вычытваў з газэт ці даставаў выпадкова ад таварышоў. Весткі гэтыя адрыўна, патрошку далятаўшыся да яго, казалі, што там далёка, на бацькаўшчыне, дзеецца нешта страшнае, што нямаведама, ці застануцца жывымі бацькі, сваякі.
Кожны раз, дастаўшы сьвежую вестку з Беларусі, Несьцера ахапляла жаданьне вырвацца на які час з войска і наведаць сваю краіну, але ён не хацеў дзеля гэтага выкарыстаць нячэсны спосаб, — прыкінуцца хворым, ці стаць дэзэртырам. Не! Несьцер быў чэсным чалавекам і чэсна адданым справе рэволюцыі салдатам. Думаючы аб доме і бацькох, ён чакаў гэткага выпадку, калі можна будзе бяз усякай шкоды для свае часьці выпрасіцца дамоў. Такі выпадак падышоў у той час, як Чырвоная армія аслабаніла Крым ад Врангеля і іх полк супыніўся ў Сэвастопалю, каб далей нясьці мірнае жыцьцё. У вадзін дзень Несьцер напісаў заяву політкому й копію камандзіру і праз некалькі дзён дастаў паўтарамесячны водпуск. З якою радасьцю ён сабраўся ў дарогу! Яго не палохалі ўсе клопаты далёкага пераезду, не задумоўваўся ён і над тым, ці ўдасца яму наогул дастаць удому тую душэўную суцеху, да якой ён так доўга прагся…
Зьвязаўшы клункі, Несьцер ушчапіў іх на плечы і пайшоў на вакзал. І як толькі сеў у вагон, зараз-жа пачаў выабражаць сабе ўсе падрабязгі свае наступнае стрэчы з бацькамі, братам, знаёмымі. У яго галаве мімавольна паўсталі пытаньні: а што там удому? Як жывуць бацькі? Мо’ ўжо забылі мяне… А мо’ ўжо іх няма? Столькі часу ня быў ён там! А колькі розных дзеяў начаўплося там за гэтыя гады! Гэта-ж сьвет мог перакруціцца ўверх галавою…
II
Чым бліжэй Несьцер пад’яжджаў да роднага месца, тым болей і болей забірала яго нейкая трывожнасьць, перамешаная з салодкасьцю ўцехі, з адчуваньнем цеплаты спатканьня, з прыемнасьцю пабачыць родную глебу пасьля доўгай разлукі. Бацка й маці, мабыць, старэнькія цяпер — нявыказна абрадуюцца і з абсьлезенымі вачыма кінуцца цалаваць, абнімаць, будуць уміляцца. Бо ня жарты, — цэлых сем гадоў іх ня бачыў — усё служыў ды служыў у войску. Праўда, у першыя гады службы Несьцер шмат пасылаў лістоў дадому: стараўся паведамляць бацькоў аб сабе, суцяшаць іх весткамі. Але, мяркуючыся з тым, што яму толькі разоў тры ўдалося дастаць на іх адказ, ён вылічваў, што яго лісты не даходзяць дадому, ці дома, мабыць, нешта нядобрае здарылася. Далей, прычыну таго, што бацькі не адпісвалі на яго лісты, Несьцер бачыў у тэй агульнай завірусе, якая ўзьнялася з пачаткам царскае вайны. Гэта яго непакоіла й наводзіла на розныя думкі. «Хто яго знае, што магло стацца з бацькамі, жывучы каля фронту», думаў Несьцер: «немцы наступаюць, тысячы й дзесяткі тысячаў уцекачоў бягуць з краю, куды вочы глядзяць. Сотнямі мруць штодня. Ці-ж не магло стацца, што й мае бацькі рушылі з месца і па дарозе дзе-небудзь згінулі? А калі ня сталася так, то ці мала іншых здарэньняў траплялася за гэты час? І немцы, і паны, і балахоўцы… Разбоі, зьдзекі. Чаго добрага — і бацькі папалі ў лік гэтых ахвяр. Столькі часу такога буйнага, неспакойнага і трывожнага жыцьця! Што найду я цяпер дома? Хто з родных яшчэ жывы, а хто памёр? Калі жывы, то ці ёсьць у іх які-небудзь прытулак, і ці там ён стаіць, дзе яго калісьці я пакінуў?».
Скрозь радасны настрой і вясёлае пачуцьцё, якія ахапілі Несьцера, упарта прабіваліся ўсе гэтыя сумныя пытаньні. Ахоплены імі, Несьцер пачуваў сябе ў нейкім надзвычайна маркотным становішчы, нудзеў і нявыразна глядзеў на ўсё тое, чым жыў да гэтага часу і да чаго імкнуўся.
— Таварышы, якая станцыя? — запытаў ён бяз адрасу, калі машына спынілася.
— Зябы! Зябы! — адказала разам некалькі галасоў.
Несьцер хутчэй падняўся і пасьпешна пачаў зьбірацца: адзеў шынэль, падперазаўся, узлажыў шапку і старанна завязаў два клункі; потым праверыў на лаўцы, ці не забыўся чаго, і, разьвітаўшыся з суседзямі, хутка выйшаў з вагона.
III
На станцыі перад вачамі Несьцера паказаўся цяжкі малюнак. Калісьці, ён помніць, гэта станцыя была шумнай і бойкай. Новы, з чырвонае цэглы, мастацка зложаны будынак станцыі цешыў сваім прыгожым выглядам. Высока паднімалася, як вежа, вадакачка. Народу заўсёды так кішэла. А цяпер… Ох-ха! Як нейкі забыты вартаўнік, стаіць пабітаю, пашарпанаю, з паваленай страхою тая-ж вадакачка, а ад будынку станцыі — адны разьбітыя падмуры. Для прыпынку праяжджаючых зьбіты насьпех дашчаны барак. У вагонах месьціцца і білетная, і комэндант, і начальнік станцыі. Зусім выпадкова засталіся няпрыметныя лямпавыя ліхтары, якія маркотна сьвіраць то там, то сям на пушчэльным абшары. Несьцер, акінуўшы вачмі гэты абшар, жахнуўся. Праўда, ён скеміў, што гэта плён вайны, але хацеў праведаць, чыіх рук гэта праца: немцаў ці палякаў. Ён падыйшоў к двум чыгуначнікам, якія гутарылі паміж сабою, і запытаў:
— Скажэце, дзядзькі, хто так пастараўся?
Адзін з чыгуначнікаў, рыжы дзядуля, ухмыльнуўся і адказаў:
— А, ласьне, ты, нябожа, нічога ня ведаеш?
— Не, дзедку, я здалёку вяртаюся і нічога ня ведаю, — адказаў Несьцер.
— Польскія паны, нябожа, усё гэта нарабілі. Ня толькі адны Зябы, а скрозь усе станцыі ў нашым краі дашчэнту зьнішчаны і зруйнаваны імі. Вось хоць-бы паехаць к Менску і далей — дык быццам ток навокал. Ня толькі станцыі, а ўся наша Беларусь цяпер — тыя-ж самыя Зябы — пустыр, руіны, ток. Паны, нябожа, пастараліся. Ой, як! Пакінулі аб сабе добрую памятку ў нашым народзе…
— Ах, погань ліхая! — абурана праказаў Несьцер.
Тымчасам на дварэ пачынала расьсьвітаць. Смуглыя ліхтары пачалі сумець і тухнуць адзін за другім. Цягнік, прамарудзіўшы хвілін з трыццаць, нясьпешна рушыў далей.
Несьцер некалькі часу прастаяў на адным месцы каля пахіленага ліхтара, потым пахіліў у бок.
Зрэдку снавалі па плятформе пасажыры. Бегалі клапатліва служачыя станцыі.
— Куды-ж ісьці? — запытаў ён сам сябе, — няўжо пусьціцца пешкі сорак вёрст да Верацён?..
І не пасьпеў вырашыць, як да яго падыйшоў нейкі мужчына, з вялікай чорнай барадою, з адрослымі лахматымі бакамі на яшчэ нестарым, але змучаным твары. Адзеты ён быў у паношаную вопратку напалову цывільную, напалову вайсковую. На руцэ ў яго вісеў паўпусты мяшок, а з боку торбачка.
— Ці няма закурыць, — запытаў ён Несьцера.
— Няма, браточку, — адказаў той.
— А куды едзеш?
Несьцер пільна аглядзеў падышоўшага з ног да галавы, крыху памаўчаў, потым адказаў.
— Нашто табе?.. А сам куды едзеш?
— Я прыехаў сюды, а адсюль трэба сьцягаць вярстоў сорак да Верацён.
— Да Верацён? за Хрэпы?
— Але.
Несьцер пільна ўставіўся ў незнаёмага, паглядзеў на яго, і тут-жа падмеціў: незнаёмы выглядзеў знаёмым чалавекам, якога Несьцер дзесьці і калісьці бачыў.
— Я таксама йду ў Варацёны, — адказаў Несьцер, — а ты адкуль прыехаў?
— Я… Я…
І гэты, з свайго боку, штосьці знаёмае запрымеціў у Несьцеру.
— Слухай, таварыш, як тваё прозьвішча? Мне здаецца, што я цябе дзесьці бачыў? — запытаў Несьцер.
— Я — Гарасім Грэбень, — рашуча адказаў незнаёмы.
Перад Несьцерам як-бы адчынілася неба.
— Братка мой, родны мой, дык гэта-ж ты! Як-жа ты зьмяніўся! Ажно й не пазнаць цябе… Я… твой брат Несьцер. Якое нечаканае спатканьне! — растрывожана праказаў Несьцер.
— Ці можа-ж то быць? — са сьлязьмі ў вачох прыказаў Гарасім.
Далей ніводзін з іх ня мог гаварыць, і яны міжвольна, ахопленыя радасьцю, кінуліся адзін аднаму на шыю і моцна ды шчыра пацалаваліся. Выпадковыя падарожныя кідалі на іх свае погляды.
— Ну, дык ідзем, брат, — пасьля некаторага часу запрапанаваў Несьцер.
Гарасім нічога не адказаў: ён быў згодзен.
IV
Узрушаныя нечаканаю стрэчаю, браты Грэбені моўчкі крануліся з месца і, ідучы, доўга не знаходзілі слоў да аднаўленьня гутаркі. А тымчасам кожнаму здавалася, што ён-бы бясьціханьня гутарыў з братам, апавядаючы яму ўсе здарэньні жыцьця ў часы разлукі; думкі нястрымным роем націскалі ў галовы, словы заміралі на языкох.
Браты перайшлі рэйкі і выбраліся на дарогу, якая ад станцыі вяла на павятовы горад.
Рэдкія будынкі станцыйных служачых, раскіданыя паабапал шашы, сумна глядзелі на іх цёмнымі закрэпленымі шэранем вокнамі.
У некаторых вокнах яшчэ сьвірэлі агоньчыкі; траха не ва ўсіх доміках палілася ў печы, і з комінаў гнаў слупамі дым.
Між будынкамі віднеліся вогнішчы з высокімі комінамі і чорнабелымі камлямі дрэў.
Пры шашы наўскосак валяліся пакіданыя драцяныя загарадзі, вывернутыя слупы з тэлеграфу; пападаліся зламаныя вайсковыя драбіны-вазы, кускі колаў.
Грэбеняў гэта ня цікавіла: знаёмыя вобразы, такія надаедныя, такія агідныя…
Яны ішлі далей, уталопіўшы наперад свае празрыстыя вочы, якія зьзялі нявыразнай радасьцю, і маўчалі…
Доўга ніводзін ня мог, ці мо’ не асьмеліваўся першым пачаць гамонку, нібы баючыся зварушыць тую ўрачыстасьць іх раптоўнай стрэчы, якая вітала над імі.
Але скора, як у Несьцера, так і ў Гарасіма, усё іншае адышло на задні плян, а вынікла гострая патрэбнасьць гутарыць, казаць, сьпяваць.
К таму-ж акалічная абшарнасьць, якая ўставала са змроку, пачала ў іх абуджаць старыя ўспаміны. Колькі разоў ім абодвым траплялася йсьці гэтым гасьцінцам, глядзець і любавацца прыгожасьцю родных вобразаў. Праўда, цяпер, пасьля вялікіх перамен, зьвязаных з перажытым, многа чаго ў вобразах зьмянілася. Дубраўкі й гайкі высечаны, толькі зрэдку сіротамі стаяць адзінокія дубкі ды бярозы. Здаецца нават, што й шмат якія вёскі згінулі, а якія засталіся ляжаць ціха, спакойна, прытуліўшыся да зямлі, каб ня быць прымечанымі. Аднак смутак акалічнай мясцовасьці не перашкодзіў Грэбеням перайсьці да ажыўленае гутаркі.
— Гарасім, браток, скажы-ж ты мне, адкуль ты трапіў сюды? — неяк нерашуча пачаў Несьцер.
Гарасім зрабіў мяккую міну на твары, паглядзеў на брата і адказаў:
— А як ты думаеш?
— Як думаеш? Як ты цяпер будзеш думаць! Усё шыварат-навыварат цяпер робіцца. Столькі ўсякае прымхі, столькі выпадковасьці, што губішся ў іх дашчэнту. Хацеў-бы думаць так, хацеў-бы гэтак дагадвацца, а глядзіш, яно зусім іначай складаецца. Так і гэта. Як я магу думаць? Я баюся думаць…
— Праўду, браце, кажаш; зусім праўду. Ніколі табе не дагадацца, які што са мною траплялася апошнімі гадамі, і якім выпадкам я папаў сюды, каб сустрэцца з табою. А цікавага так многа, што табе ня лішне будзе паслухаць.
Несьцера забрала цікавасьць. Ён крыху памаўчаў. Потым сьцішыў хаду і сказаў брату:
— Гарасім, давай перакусім чаго-небудзь, а тады ты мне ўсё раскажаш аб сабе і аб сваім жыцьці.
— Вось трэ’ пашукаць на чым сесьці.
Яны ўваходзілі ў лясок. Шугаўшы зьлёгку ветрык заціх. Высокія абеленыя шэраняй, хвоі і густыя, лахматыя елкі стаялі ціхутка, нібы прытаіўшыся, нібы зачараваныя.
Абодва хадакі кінулі навокал вачыма і разам угледзелі з левага боку дарогі тоўстую бураломіну.
— Давай прысядзем, — сказаў Гарасім.
Яны зьвярнулі з дарогі, падыйшлі к лежаку, зьмялі з яго сьнег і паселі.
Несьцер зьняў клунак, разьвязаў яго, дастаў акраец хлеба і невялікі кусок сала.
— Хахлацкае, брат, еж! — падаючы брату сала, сказаў Несьцер.
Гарасім быў галодны і прагна хапіўся за страву. Гледзячы на яго, не адставаў і Несьцер. Хутка аддзеленая порцыя была кончана.
— Давай цяпер пойдзем цішэй і па дарозе пагутарым аб нашым жыцьці, — сказаў Гарасім.
Яны падняліся, вышлі на шашу, зірнулі на неба і пайшлі.
Тымчасам неба стала праясьняцца, і праз рэдкую хмару ўхмыльнулася сонца.
— Весела будзе йсьці, — сказаў Гарасім.
— Так, — адказаў Несьцер.
V
Грэбені прайшлі моўчкі яшчэ сажняў з дзесяць. І толькі на граніцы ляску Гарасім рашыў пачаць сваё апавяданьне.
— Цяпер, браточку, то яно і цікаўна ўсё ўспомніць ды расказаць, а перажываць было ня так лёгка. Проста дзіўлюся я, як так удалося выхаяцца і вось цяпер ісьці з табою.
— Ну, ну, кажы спачатку, — прасіў Несьцер.
— А спачатку было так. Праз два гады, як цябе здалі, вайна выцягнула з дому і мяне. Як другаразраднік, я быў забраны ў пятнаццатым годзе, якраз перад наступам немцаў. Пакінуў жонку сваю і трое дзетак, і як вышаў з Верацён, — дык два з паловай гады неадлучна сядзеў то на фронце, то ў тылу, то зноў на фронце. Тры разы быў ранены і выцерпеў пекла мук. Думаў, што ня быць мне й жывому, але акрыяў і пасьля Акцябрскае рэволюцыі вярнуўся дадому. Быў вельмі рад гэтаму, бо ўбачыўся з бацькамі, з жонкаю, дзеткамі… толькі з двума з іх, бо трэцяе памёрла ў маю адсутнасьць. Ой, Несьцерка, колькі яны за тыя два гады працярпелі бяды! Перш сабраліся выехаць, як і іншыя, частку дабра распрадалі, частку павязьлі. Потым стары раздумаў, угаварыў жанок і засталіся. Пад вёскаю і ў самых Верацёнах была бітва. Палавіна вёскі згарэла, але наш будынак неяк уцалеў.
— Ну, скажы-ж, Гарасім, а ты ня пытаўся бацькоў, — ад мяне лісты яны даставалі, ці не? — перабіў Несьцер.
— Не, брат, ніякіх лістоў. Лічылі цябе прапаўшым. Маці плакала, бацька нудзеў. Я іх суцяшаў, хоць і сам ня верыў… Але слухай, брат. Пражыў я дома каля трох месяцаў. Думаў перш аставацца і надалей, а мо’ і назаўсёды. Але якраз нашым месцам пачаў наступаць немец. Напалохаўшыся яго, я, доўга ня думаючы, прылучыўся да нашых атрадаў і з імі адступіў. Бацька крычаў на мяне за гэта, кляла жонка, але нянавісьць да немцаў і ваяўнічы запал узялі верх. Такім чынам, я адступіў да Смаленску. А ў Смаленску я захварэў на тыфус. Праляжаў блізка два месяцы і ледзь жывы, адзін шкілет, устаў пасьля вялікадня. Служыць больш я ня мог, пайшоў да вачальства й кажу: «Пускайце дадому, а то ня выжыву»… «А як-жа ты дабярэшся?» — пытаюць. — «Дабяруся», — кажу. Вось мне далі водпуск на тры месяцы. Узяў я лахі пад пахі, сеў на цягнік, прыехаў да Воршы, а там рознымі выхілясамі, праз вёскі ды праз ляскі і дабраўся дамоў. Прыходжу, а там ужо мяне чакаюць, чакаюць ня толькі бацькі, а й немцы… Ух, нагаварылі на мяне ўсе гэтыя Цьвіркі, Ласы, Цьмені, што я ня толькі бальшавік-камісар, але й самы старшэйшы з бальшавікоў. А немцам было гэта наруку; ды яны ўжо да майго звароту забралі ў бацькі карову, дзьве авечкі, дзесяць пудоў збожжа і яшчэ гразіліся далей «падчышчаць». Дык вось, не пасьпеў я ўвайсьці ў Верацёны, як мяне, раба божага, так і абламзалі. Замест дому, я мусіў першую-ж ночку начаваць у комэнданцкай. А далей… Пайшлі дапыткі, адпраўка ў лягер, жыцьцё у лягеры чуць ня цэлы месяц. Ай-яй! — Гарасім за галаву хапіўся, — колькі мукі перанёс… А потым, не знайшоўшы віны, узялі і выпусьцілі. І я жыў пасьля гэтага ажно да наступу палякаў. Гаралі з бацькам два гады поле, кармілі жывёлу і — толькі. Немцы мала чапалі, а прыйшла Савецкая ўлада, мы ўзялі яшчэ панскіх пяць дзесяцін засеялі. Так-бы яно мо’ і йшло-б, ды на бяду — гэтыя паны. Якраз у самае жніва так і пайшлі яны наступам. Усе ўцякаюць, савецкія работнікі выбіраюцца. Ня ехаць мне страшна, бо да гэтага і ў савет, ведаеш, мяне выбралі, і камісарам Зьліхоцкага маёнтку назначылі, ды ў дадатак, як казаў ужо, пяць дзесяцін панскае зямлі я для сябе падрэзаў, і дрэва на гумно навазіў. Як-жа тут застацца?
— Вядома, вядома, — паддакваў Несьцер.
— І я выехаў разам з іспалкомам. Прыехалі зноў у Смаленск, дзе я пражыў з месяц, а потым рашыў пайсьці ў Чырвоную армію, на фронт, каб біцца з палякамі. Ведаеш, братка, неяк абуяла мною помста к паном за іх напад на наш край, і я ажно цэлы год быў у войску. Заўсёды меркаваў быць у першых радох. Хадзіў часта ў разьведку, ніколі не адставаў, каб не пайсьці ў наступ, з нейкай, ведаеш, нязьведнай ахвотай пёрся на паноў. Страляў з асобнай уцехай. Бывала, у разьведцы напаткаеш паноў, і ўжо хіба, на іх шчасьце, куля праміне або пасьпеюць схавацца. Заўсёды, як ішоў у наступ, прыпамінаў дзедавы сказы, як паны былі прыгоншчыкамі і зьдзекваліся над нашымі сялянамі. Эх, толькі гарыць, бывала, помста, чэшуцца рукі! Ніякага страху ня маеш, ідзеш. Пазнаў я ўсе мясцовасьці і каля Барысава, і каля Ігуменя, і каля Бабруйска. Часамі пройдзе тыдзень-другі бяз чыннасьці, і сам ня ведаеш, дзе дзецца ад нуды. Падыдзеш к камандзіру і дурыш яму галаву: «Таварыш камандзір! ці-ж ужо вайна скончылася, што мы так доўга аддыхаем? Ці мо’ мы рашылі аддаць паном да Барысава і толькі далей ня пускаць іх, чакаючы, пакуль яны пачнуць наступаць?» Так скажаш камандзіру, а ён толькі ўхмыльнецца і адкажа: «Пачакай, Грэбень, яшчэ панюхаеш пораху. Вось ідзе вясна, пачнецца дзела». Мне то было вялікай уцехай. З нецярплівасьцю чакалі вясны. І… дачакалі. Праўда, то ўжо было ў маі ды чэрвені. Як пачалася гарачка — дык толькі трымайся. К гэтаму часу я папаў пад Полацак, адкуль нашы наступалі. Вось як ударылі раз на палякоў — дык к Маладэчну загналі зразу. Потым яны, гады, аправіліся і нас назад к Полацку адапхнулі. Затое ў другі раз, як пайшлі мы, дык толькі трымайся. Ня спыніцца. І я ў першых радох дакаціўся ажно да Варшавы, дзе й быў перахвачаны панамі. Ледзьве ўцяклі к немцам.
Гарасім закашляўся і сплюнуў. Несьцер азірнуўся навакол.
Яны йшлі цяпер шляхам, які замыславата вярцеўся то сюды, то туды, нібы шукаючы лепшых мясцоў для сябе. Наўкруг ляжала белае поле, перасечанае ўзгоркамі. То сям, то там віднеліся засьценкі, фальваркі і сіняцёмныя плямы невялікіх ляскоў. Шляхам, на дзіва, ніхто ня йшоў і ня ехаў. Зрэдку праляталі вароны і перабягалі ім дарогу па адным, мабыць, заблудшыя сабакі.
— А скажы, браток Гарасім, ты не запісаны ў партыю комуністых? — запытаў чамусьці Несьцер.
— Не, — адказаў Гарасім, — але ўсё роўна я комуністы. Мо’ нават лепшы яшчэ за тых, якія й запісаны. Ведаеш, братка, я вельмі спачуваю цяперашняму ладу, бо бачу, што толькі ён дае магчымасьць нашаму брату-мужыку стаць сапраўдным чалавекам, і калі мы гэтага не патрапім выкарыстаць для сябе — дык мы нічога ня варты. Савецкая ўлада нас прызвала к дзяржаўнаму экзамену, дала нам, як кажуць, матэрыял у рукі і сказала: рабі. Вось мы й павінны паказаць, што мы рабіць умеем, што мы такія самыя людзі, як і нашы абірацелі — сябе ў крыўду не дамо…
Несьцер паддаваўся братнім словам і цешыўся, што брат яго дайшоў да разуменьня ўсяго таго, аб чым яму тлумачыць. У яго сэрцы расла ўцеха, што ён мае сабе гэткага слаўнага і разумнага брата.
— Я таксама, браце, стаю жыцьцём за цяперашні лад, — пасьпяшыў і Несьцер выказаць сваю думку, — і таксама, дарагі мой, шмат панёс за ахову свабоды. Дасталося ўсяго, усяго, што й казаць… Толькі мне вельмі добра, я вельмі рад, Гарасім, што і ты маіх думак. Пацярпелі многа, ну толькі-ж ёсьць завошта…
— Дык слухай, Несьцер, я дакажу табе да канца, што пачаў, — перапыніў брат Гарасім.
— Кажы, кажы.
Яны абмінулі яміну, якая раптам устала перад імі, адначасова азірнуліся назад і па бакох, і Гарасім загутарыў.
— Вось, калі мы папалі на нямецкую зямлю, і немцы нас раззброілі ды парассылалі па лягерах, я, ведаеш, заняпаў духам. Як тут сядзець бязьдзейна ў цяжкіх варунках, галоднаму і толькі чуць, як там на ўсходзе йдзе змаганьне за край і свабоду. Дзеравянаму трэба быць чалавеку, бяздушнаму… Стала браць мяне нецярплівасьць. Зарухалі думкі ў галаве, забудаваліся розныя пляны. «Уцяку», — парашыў і стаў чакаць удачнага выпадку. Праўда, ён хутка сам мяне знайшоў… Не аднаго мяне, а нас некалькіх. На шчасьце, у нас якраз зьмянілі варту. Папаўся немец — свой чалавек. Пазналіся з ім, пагутарылі раз-другі, а на трэці — «бяжэце», кажа. І мы ўтраіх сярод дня ўлучылі хвіліну й далі ходу. Праз дзень з лішнім былі ў Літве, а яшчэ, спусьціўшы дзён тры, я апынуўся, як бачыш, вось дзе. У штабе арміі мне далі пропуск дамоў, і я з гэтым пропускам еду. Глядзі, навошта я падобён: валацуга ды й годзе. Вось парашыў наведаць дом і сям’ю, супачыць крыху і зноў на фронт…
— Так, так… Здорава дасталася, браце. Ну, цяпер ужо патрэбна супачыць месяцаў колькі. Ды на фронт, бадай, мо’ й не давядзецца: з Польшчаю замірэньне.
— Э! Якое там замірэньне? Ворагаў, брат, у нас гібель. Кончылі з Польшчаю — новыя нойдуцца.
VI
Тымчасам на дварэ падыходзіла к вечару. Грэбені за гутаркаю ня прымецілі, колькі яны прайшлі дарогі і ці многа ім яшчэ асталася йсьці. Аднак яны абодвы пачалі адчуваць утому, крыху дзеля таго, што ўжо яны многа сягоньня прайшлі, а болей таму, што доўгі дарожны час адабраў у іх сілы і зьвярэдзіў іх. Хацелася таксама абодвым есьці. Якраз яны падыходзілі к Галапечачнай карчме, якая стаяла ў дваццаці вярстох ад Верацён. Гаспадары карчмы калісьці былі знаёмы абодвым братом. Калі яны й цяпер там жывуць, то можна разьлічваць паесьці і супачыць. Ды хоць і іншыя гаспадары — усё роўна карчма карчмою. І Грэбені ўскорылі хаду. Вышаўшы на ўзгорак, яны ўбачылі ў вокнах старой уросшай у зямлю будыніны цямлівы агоньчык. Зачуўшы іх набліжэньне, забрахаў асіпшым голасам карчомны сабака. Відаць было ім, як у стадоле адчыняліся вароты, і знадворку ў стадолу ўехала колькі падводаў. З коміна карчмы йшоў дым, які фарбаваўся ў чырвоны колер ад праглянуўшага на захадзе променьня. Ваддалёк карчмы, вярстох у дзьвёх зьлева, ляжаў засьценак.
— А як мы зробім, Несьцер, заначуем тут, ці пойдзем дадому, спачыўшы? Яшчэ цэлых дваццаць вёрст, а тут хто яго ведае, мо’ й небясьпечна? — запытаў Гарасім.
— Праўду табе сказаць, я ўжо ўтаміўся. Еду з Сэвастопалю і вось болей тыдню як не паспаў і не паеў палюдзку. Памойму, варта было-б супачыць, калі знойдзецца на чым. Гэта выгадней і таму, што мы прыдзем днём, а ня ноччу, — адказаў Несьцер.
— Нічога проці ня маю.
Яны падыйшлі к карчме. Сабака сьціх брахаць. Ля варот стадолы стаяла маладая яўрэечка і пільным поглядам аглядзела Грэбеняў. Несьцер з хвіліну ўпарта паглядзеў на яе, і ў яе твары ўгледзеў штосьці знаёмае.
— Можна зайсьці да вас? — дабрадушна запытаўся ён.
Дзяўчына ўхмыльнулася і мякка, гасьцінна адказала:
— Калі ласка!
— А мо’ й пераначаваць можна будзе?
— Там пабачым, — ахвотна адказала яна.
Грэбені ўверана адчынілі дзьверы й ўвайшлі ў карчму. Ім дыхнула густым цёплым паветрам, перапоўненым дымам. Была пятніца і зайшоў шабас, так што на стале гарэлі сьвечкі, і стары гаспадар карчмы, як пазналі яго з першага-ж погляду Гарасім і Несьцер, згорблены Шмуйла сьлібізаваў модлы. За сьценкаю ў каморцы крахцела яшчэ адно старое. Два хлапчукі, адзін ужо дзяцюк, і дзьве сталыя дзяўчыны бегалі з каморкі ў каморку. Лазіў па хаце і віляў хвастом пярэсты сабака, той самы, што брахаў на Грэбеняў. На лаўках сядзела з пяць сялян у жоўтых кажухох, падпяразаных саматканымі паясамі; усе яны трымалі ў зубах люлькі, маўчалі і пускалі на хату гібель дыму ад свойскага «багданчыку» і «мультану». Раз-по-разу сяляне азіраліся ў вокны і адзін другому нашэптвалі штосьці на вуха.
— Дзень добры ў хату!..
— Добры вечар! — паправіў Гарасім.
— Добры вечар! — адказаў Шмуйла, не пакідаючы маліцца.
Месца сядзець хапала, і абодвы Грэбені ўселіся.
— Ці нельга было-б папрасіць гарбаткі? — пераняўшы дзяўчыну, запытаў Несьцер.
— Можна, зараз, — адказала тая, мякка ўхмыльнуўшыся. Несьцер пачаў разьвязваць клунак. Гарасім моўчкі сядзеў і сачыў нязьмігутна за гарэньнем сьвечак.
Тымчасам Шмуйла кінуў маліцца і сеў за стол. Адна з дзяўчат падбегла к сталу, заслала абрус і пачала гатавацца к вячэры. Шмуйла адламаў кусочак хлеба і, жуючы, пачаў глядзець на хату.
Вочы старога, яшчэ зоркія і празрыстыя, шпарка бегалі па ўсіх бакох, не прапускаючы самых дробных рэчаў. Потым яго погляд спыніўся на Гарасіму, аглядаючы яго постаць зьверху ўніз. Шмуйла штосьці замармытаў, павярнуўся і сказаў:
— Ці я абмыляюся, ці то так і ёсьць: здаецца, ты будзеш Янкаў сын, Грэбеня?
Гарасім усьміхнуўся і адказаў:
— Так, Шмуйла, угадаў. Добрая ў цябе памяць.
— Але, добрая памяць, — дадаў Несьцер: — але мяне дык бадай не пазнае.
Ён пытальна паглядзеў на Шмуйлу.
— Не, цябе ня помню. Мо’ калі й ведаў, толькі выйшла з памяці, — адказаў Шмуйла.
— Ну, і дзіва няма, — умяшаўся адзін з сялян, паважна раскурваючы люльку: — наша рэч старыкоўская: што дзень — памяці меней.
— Вядома, вядома, дзядзька. Вось і таму дзіва, што Шмуйла мяне помніць. Таксама гадоў з чатыры не сустракаліся, — сказаў Гарасім.
— Гадоў чатыры — то глупства. Затое раней я добра знаўся з вашай раднёю. Бывала, Янка што-тыдзень у мяне, а я ў яго. У нас, дзякуй богу, шмат чаго хаўруснага рабілася. Го, твой бацька, то чалавек, якіх мала знойдзеш. Разумніца, хітры, сьмікалісты, прайдзі-сьвет, ня вам раўня. Бывала, што мы з ім не вытваралі, якіх дзялоў не вялі. Хай сам скажа!
Гарасім і Несьцер усьміхаліся.
— Чаму-ж не, бываюць такія, ўдаюцца, — ваткнуў сваё слова той-жа селянін.
— А вось хоць-бы наш Нічыпар, чым не такі? — дадаў яго сусед.
— Старасьвецкія людзі ўсе хітрэйшыя за сучасных, няма чаго казаць, — згадзіўся трэці.
Пакуль ішла гутарка, на стале апынулася вячэра, і сям’я Шмуйлы, семера душ, сядзела за сталом. Старэйшая дачка, тая, што сустрэлася з Грэбенямі на вуліцы, была за гаспадыню і падавала на стол.
Звычайная шабасовая вячэра адзначалася багацтвам страваў. Суп, цымус, бульба, мяса, рыба, кугель, кава і інш., ня гледзячы на цяжкія часы, у той-жа порцыі, як і ў бывалашнія гады, напаўнялі стол. Недахват яды, голад, з якім добра пазналіся й Гарасім і Несьцер, тут ня чуліся. Вось, пазіраючы за зьменай страваў, абодвы Грэбені пераглядаліся між сабою, праводзячы ўзрокам на стол кожную міску. Сялянам-жа гэта было няцікаўна.
— Адкуль вас бог нясе? — пасьля некаторага часу маўчаньня, скончыўшы вячэру, запытаўся Шмуйла. Далей, не чакаючы адказу, ён зьвярнуўся к дачцэ:
— Вялі паставіць людзям самавар, яны замерзьлі з дарогі.
— Добра, зараз, зараз! — адказала дзяўчына.
— Адкуль вас бог нясе? — перапытаў Шмуйла ў другі раз.
— Ох, з усяго сьвету! — адказаў Гарасім.
— Здалёку, кажаце?
— Дый што казаць, вядома, што здалёку, — пацьвярдзіў Несьцер.
— Вось парадуйце нас, што гэта ў вас чутно?
Шмуйла пагладзіў бораду, замармытаў нешта і сумна адказаў:
— Ды ў нас ня вельмі добра. Эх… — ён матнуў рукамі.
У гэты час папасчыкі-сяляне штосьці перагутарылі між сабою і пачалі зьбірацца к выхаду.
— Што, едзеце, мужчыны? — пацікавіўся Шмуйла.
— Так, пара; коні досыць супачылі і папасьвіліся. А нам трэба к раніцы быць у Сажным. Пойдзем, браткі, — адказаў адзін з сялян.
І ўсе яны вышлі з хаты. За імі ў стадолу, запаліўшы сьвірэлку, вышаў і хлапец Шмуйлы. Скрып дзьвярэй і пацягнуўшае з стадолы халоднае, пахнучае гноем паветра напоўнілі карчму.
— Зачыняйце хутчэй! — гукнуў Шмуйла, — дроў лішніх няма, павінна быць дорага цяпло.
І потым загутарыў ні то з сабою, ні то з Грэбенямі:
— Ні дроў няма, нічога няма. Зьнішчылі, агалілі край уканец. Як ток, зрабілі. Каб тут і колькі было ўсякага дабра, дык выкрадуць, выхапаюць. Жарты — цэлых шэсьць гадоў нішчыць — то й зямлю можна раскрасьці ўсю. Адзін прыдзе — бярэ сабе, сьцягае, другі прыдзе — бярэ далей і вязе к сабе, — трэці і дзесяты — бяруць і бяруць… А аддаць — ніхто.
— Кепска, кажаш, Шмуйла? — перабіў Гарасім.
— Яшчэ як, браток, дрэнна, выказаць нельга. Можа прыглядаліся, ідучы дарогаю: слупы павернуты, дрот валяецца… Так і па ўсяму краю — усё павернута і ўсё валяецца… Сапраўды кажучы — валяецца толькі тое, што нікому ня трэба, як нявартае. Усё тое, што мела хоць малую цану, падабрана нашымі «прыяцелямі» немцамі, палякамі, балахоўцамі і чорт іх ведае кім. Падабрана і падчышчана, як належыць.
— Усюды гэтак, усюды адны руіны, — загаварыў Несьцер. — Вось я еду з Украіны, і, каб вы бачылі толькі, што там робіцца: масты паўзрываны, чыгункі папсаваны, вёскі папалены…
— Так, вядома… Але-ж у нас гэта зроблена куды мудрэй. Там прайшлі раз-два й толькі. А ў нас тут — нясьціхана шэсьць гадоў тое й рабілі, што бралі, шукалі, даставалі й звозілі. Проста сэрца рвецца на кавалачкі, калі паглядзіш на край, якім ён стаўся…
— І якім-бы мог стаць, каб яго пакінулі ў спакою і аддалі людзям на адбудову, — уставіў Гарасім.
— Во-во, і я хацеў гэта сказаць, — падхапіў Шмуйла.
— А я бачу, што гаспадар карчмы ненарокам любіць наш край, хоць, здаецца, і няродны ён яму, — нясьмела праказаў Несьцер, баючыся, каб гэтым не пакрыўдзіць Шмуйлу.
Але той нават і намёку ня даў на крыўду: наадварот, гэта яго вызвала на выказ тых думак, якія, бадай, ці былі-б ім выказаны бяз Несьцеравых слоў.
— Братка ты мой, — поўным шчырасьці голасам завёў Шмуйла, — ці-ж можна наш край ня любіць? Дзе-ж ты найдзеш лепшых, спакайнейшых і працавіцейшых людзей? Дзе ты сустрэнеш выгляд лепшы, дабрату большую? Праўда, я родам ня згэтуль, але, дзякуй богу, жыву тут болей трыццаці гадоў. Ці-ж нельга прывыкнуць і парадніцца? Я ўжо пасьля першага азнаямленьня з людзьмі стаў яго сынам. Каму ці льга зжыцца, а чалавек нязлосьлівы, памяркоўны, ужыўчывы — хутка зжываецца. Так, я скора парадніўся і з краем, і з людзьмі. Скора й палюбіў іх.
VII
Несьцер пільна выслухаў Шмуйлу, крыху памаўчаў, а потым зьвярнуўся к брату з гэткімі словамі:
— Вось чуеш, Гарасім, як людзі кажуць. Што-ж за наўда, калі я праз увесь час так моцна смуткаваў па бацькаўшчыне. Так, браце, смуткаваў і жалеў, што й выказаць нельга. Ні грукат гармат, ні жар змаганьня, ні страх перад сьмерцю не маглі заглушыць ва мне гэтага болю. Ідзеш у наступ, вакол сыплюцца кулі, разрываюцца снарады, сьмерць глядзіць у вочы, а сэрца так і ные, так і ные — дадому ймкнецца: хоць-бы паглядзець на сваіх людзей, пагутарыць на сваёй мове, пабываць у лясох, на палёх… Хоць бы сабе й сьмерць — але пасьля пабыўкі дома… І гэтак праз увесь час, праз цэлых чатыры-пяць гадоў. Ссох, сьпятрэў у журбе па дому…
У гэты час дзяўчына прынясла самавар.
— Прачакаліся, мужчыны, — сказала яна, ставячы яго на стол.
— Нічога, нічога, — адказаў далікатна Несьцер, якому сапраўды дакучыла чакаць.
Абодва Грэбені пасьпешна распрануліся, дасталі з клункаў яду, вылажылі яе на стол. Потым уселіся за вячэру.
Шмуйла вылез з-за стала й пачаў маліцца.
На нейкі час у хаце стала ціха. Толькі крэкт бабулі ў запечку казаў, што ў карчме ёсьць жывыя людзі. За вакном сьвістаў вецер. Зачыненыя вакяніцы хавалі панадворак… Аднак Шмуйла пачасту ўзіраўся ў вулічнае вакно, выбіраючы шчылінку. Нагнецца, прыгледзіцца, потым зноў адыдзе.
— Цямноцьце на дварэ, — праказаў пад канец Шмуйла.
— Мы думаем начаваць у вас, — сказаў Гарасім.
— Чаму не, зрабеце ласку, месца хопіць, — адказаў Шмуйла. — Куды-ж ісьці гэтай цемрай? Ды, нябось, здарожыліся?
— Так, патаміліся, ня спаўшы колькі ночак… Хоць яно й вельмі хочацца скарэй папасьці дамоў, праведаць-бы, што і як там, але…
— Пасьпееце й заўтра, — угаварваў Шмуйла. — Невялікае шчасьце вы дома знойдзеце, дзень раней ці дзень пазьней.
— Ну, а скажы, Шмуйла, ты часамі ня чуў пра Верацёны нічога? Ці ціха ўсё там, ці мо’ што й нядобрае траплялася? — пацікавіўся Гарасім.
— Праўду скажу: ня ведаю. Штосьці баялі аб Верацёнах, але я, прызнацца, не прыслухоўваўся. А самому, вось, не здаралася быць… Хто яго ведае, тут усякай усячыны было, розных здарэньняў… І пагромы, і грабествы, і забойствы, і пажары. Вядома — як на вайне… Магло ўсё стацца і з вашымі.
Словы Шмуйлы занепакоілі Грэбеняў. У іх абодвых зашчымела гострае хаценьне забыць і спачынак, і начлег, і сьпяшаць дамоў. Але ўтома й санлівасьць моцна сьціснулі іх.
Дрымота сплюшчвала іх вочы, балючая вяласьць расплывалася па ўсёй істоце, моцна шчымела боль у нагах і ў паясьніцы.
У нас ноччу хадзіць мала бясьпечна, — чыстасадрэчна прамовіў Шмуйла. — Усякіх людзей на гасьцінцы трапляецца: і балахоўцы нейкія, як кажуць, і дэзэртыры, і проста жулікі-бандыты. Калі ўжо нельга ні ў якім разе адлажыць — тады мусіцьмеш ісьці. Дый то можна як-кольвечы скруціць… Не… ляпей зробіце, калі пераначуеце… — Хая! — пазваў ён дачку, — пасьцялі мужчынам.
— Добра, — пачулася з суседняе каморкі.
Хутка дзяўчына паслала дзьве пасьцелі — адну на тапчане, другую на канапе.
Шмуйла сам убавіў у лямпе агонь, і Грэбеняў пакінулі адных. Як Несьцер, гэтак і Гарасім разьдзеліся, бы дома, і паляглі.
Палёгшы, яны папрабавалі яшчэ аб сім аб тым перагутарыць, але з таго нічога ня выйшла: словы ў горле гразьлі. І яны, сьціхшы, хутка паснулі.
VIII
Назаўтра, чуць сьвет, Гарасім прачнуўся і пабудзіў брата. Шмуйла ўжо таксама ня спаў: ён чагосьці клапатліва хадзіў па каморцы і мармытаў сабе пад нос.
— Будзем зьбірацца ў дарогу, — сказаў Несьцер.
— Гарбаты пап’еце, — параіў Шмуйла.
— Куды ўжо там: няхай дома, — адказаў Гарасім.
Яны хутка ўсталі, адзеліся, памыліся і сталі зьбірацца.
— Дваццаць вярстоў лёгка ўбяром, — пахваліўся Несьцер.
— Так, адпачылі крыху, — згадзіўся Гарасім, — гадзін з восем паспалі.
— Толькі перакусіць ня шкодзіла-б, — раіў Шмуйла.
Аднак Грэбені гэтага ня думалі: ім рымсьціла як найхутчэй пасьпець дадому і праведаць аб дамашніх. Сабраўшыся акуратна, надзеўшы клункі і падперазаўшыся, яны падзякавалі Шмуйле за начлег, расплаціліся і выйшлі з карчмы.
На вуліцы было ціха. Браў добры мароз, і за ноч выпала багата шэраню. Кусьцікі лазьняку і ядлоўцу, аскабалачкі, кускі дроту і рэдкія платы былі пекна ўбраны белымі, пухкімі анталяжамі. Чыстае паветра сьвяжыла й бадзёрыла. Лёгкі туман, заўсёды справодзячы шэрань, гусьціўся па бакох, робячы навакол Грэбеняў неразрыўнае кольца. Уверсе, якраз над іх галавамі, віднелася прагаліна сіняга неба з рэдкім налётам туману, а на ўсходзе ад праменьняў узыходзячага сонца туман быў чырвоным. Убітая дарога аблягчала пуціну, і Грэбені лёгка, з новымі сіламі, маршыравалі па ёй.
— Хаця-бы сапраўды чаго кепскага там ня сталася, — сумняваўся Несьцер. — Усе мукі чаканьняў і хаценьняў — разьляцяцца дымам…
— Кінь думаць дрэнна, — суцяшаў Гарасім, — чаму ты думаеш, што нядобрае трапіла к нашым?
— Ой, дзіўны ты, а хто разьбіраўся? Прыяцеляў такіх досыць маецца, якія ахвотна-б падказалі, нацкавалі ці палякоў, ці балахоўцаў. Стараста Ёрш, сальнік Сёмка, ці яшчэ які гад — ад іх доўга не чакаць. «Іх два сына бальшавікі, распраўцеся з імі першымі». Напэўна, брат, там магло стацца штосьці ліхое, — неяк занадта ўжо трывожыцца маё сэрца.
Несьцер кідаў смутны пагляд на твар брата і нібы перадаваў таму мукі сумленьня й трывогі.
— Магло стацца, гэткія ўжо часы, — з няпэўнасьцю загаварыў Гарасім. — А сталася — што зробіш, не паправіш. Тады аб іншым прыдзецца думаць: кідай усё і ўсіх — і на памшчэньне.
— Толькі так. Усё жыцьцё пасьвяціць непазбыўнаму змаганьню за свабоду і бязьмернай помсьце за зьдзекі і глум над краем і людзьмі.
— Так-то яно, мо’ й так. Толькі ўсё роўна, браце, ня вернеш таго, што табе дарога і што цягне цябе за тысячы вярстоў, бы магнэсам… Вось у чым хаваецца сэнс, — разважаў Несьцер.
Тымчасам яны ўвайшлі ў лес. Гэта пачынаўся ў сямі вярстох ад Верацён вядомы ў тых мясцох лес, быўшы Кісьлячага, вялікага багацея і маёнтніка. Калісь, помняць абодва Грэбені, у Кісьлячынскім лесе вадзіліся мядзьведзі, ласі і гібель ваўкоў. Ня раз на ваўкоў рабіліся аблавы, і тады зганяліся на іх сяляне ўсіх ваколічных вёсак. Верацёнаўцы хадзілі разам з іншымі. Даводзілася некалькі разоў прымаць удзел у аблавах Несьцеру і Гарасіму. Пасьля, у 1905 годзе верацёнаўцы разам з іншымі езьдзілі самачынна ў Кісьлячынскі лес сячы дровы. Многа ў тыя часы высеклі сяляне памешчыцкага лесу. Затое многа й караў прышлося панесьці. Каля дзесяці чалавек адсядзелі па два гады ў вастрозе, а траха ня ўсе разам з сялянамі суседніх вёсак мусілі плаціць пану Кісьлячаму стратныя. Казакі й жандары часта наведвалі Верацёны і добра даліся ім у знакі. Далей, яшчэ помніць і Несьцер, памешчык Кісьлячы памёр, лес яго застаўся ў спадчыну далёкім родзічам, якія хутка прыняліся яго распрадаваць. Надышоўшая вайна перашкодзіла ўканец спляжыць Кісьляцкі лес, але нямецкая окупацыя, а потым польская — многа выцерабіла гэтага багацтва: і цяпер прадаўжалі работу палякоў зноў тыя-ж сяляне ваколічных вёсак. Аднак, ня гледзячы на ўсе гэтыя стараньні, лесу яшчэ было досыць. Паабапал гасьцінцу, хоць і рэдка, але многа яшчэ паднімалася ўгору тоўстых, многавечных хвояў і елак. Між іх, пасяброўску, блізка і наводдаль стаялі тоўстыя разьвіслыя дубы, ясені, высокія, стройныя, белыя бярозы і шэрыя алешыны. Іх кароны, сплятаючыся ўверсе чуць не пад самым небам, рабілі густую сетку, хаваючы неба і сонца… Ніжэй, між рэдкіх устояў старога лесу, гушчэў маладняк. Падгалістыя, роўныя елкі, галіністыя дубцы арэшніку і альшаньніку толькі й пачулі сабе разгарненьне, калі людзі пастараліся над высечкаю старога лесу. Затое дасталося маладняку: падаючыя-ж дрэвы няшчадна яго ламалі і ўсьцілалі ім свае магілы; секлі яго таксама й сяляне — на калы, а то й так, каб пралажыць дарожкі.
Грэбені нейкі час моўчкі йшлі лесам, пазіраючы абапал дарогі. Урачыстая ціша, зрэдку зварушваная стукам дзятлаў у дуплістыя дубы й патрэсківаньнем ад марозу сучкоў і галінак, наводзіла іх на спакойны раздум і ўспаміны. Зрэдку ўставалі зусім чужыя перажыванаму пачуцьцю думкі і згладжвалі гострасьць бягучага перажытку. Ішлося дарогаю міжвольна, бязмэтна…
Але гэткі настрой нядоўга ўладаў братамі. Выходзячы з лесу, яны ўбачылі поле і гал. Зусім ужо блізка ад іх заставаліся Верацёны. Мэта іх дарогі з рэзкай выяўнасьцю адбілася ў думках, а далей захапіла сабою і пачуцьцё, расплыўшыся па ўсёй ітоце. Нейкая дрыготка нецярплівасьці падганяла Грэбеняў, каб яны пасьпяшней ішлі.
— Ну, як ты адчуваеш, Гарасім, добра будзе, ці не? — першы зварушыў маўклівасьць Несьцер.
— Ведаеш, браце, я неяк супакоіўся: як будзе, так хай будзе. Вось ідзі і толькі, — адказаў Гарасім.
— А я страшэнна непакоюся.
— Дарэмна, Несьцер. Калі што сталася — дых мне болей і дастанецца, бо ў мяне жонка і дзеці ў дадатак бацькоў.
Несьцер нічога не адпавёў.
Яны вышлі з лесу. Ранешні туман намнога парадзеў. Сіняе, пацягнутае бялесым палотнішчам неба было заліта праменьнем халоднага, нізка-сядзячага сонца. Нібы ад таго, што яму было разгарненьне асьвятляць зямлю, Грэбені пачулі большую цеплату. Зьмененае гэтым пачуцьцё яшчэ болей прымала новыя ўплывы, калі іх вачом ухмыльнулася белая цэркаўка, што стройна стаяла на ўзгорку, за якім ляжалі Верацёны. Грэбені мімавольна ўскорылі хаду, ня спускаючы вочы з царквы. Роўная лажбіна наабапал гасьцінцу, пачынаючы ад граніцы Кісьляцкага лесу, пекная сваёю зеляністаю коўдраю ўлетку, цяпер ня цікавіла нічыйго вока. Укрытая сьнегам, запярэшчаная рэдкімі кусьцікамі, яна засмучвала сваёю аднакасьцю і мярцьвечынай.
— А цэркаў, бачыш, Гарасім, стаіць, як вартаўнік, нязьменна, так, нібы яе ўчора паставілі, — сказаў Несьцер.
— Калі ўсё ў такім становішчы, тады й добра, — адказаў Гарасім.
Але, падыходзячы к грудку, на якім стаяла цэрква, яны не маглі ня прымеціць, як гэты грудок навокал быў акопаны ровам і агароджаны рэдкімі каламі, пераплеценымі калючым дротам. Загарадзь-жа вакол цэрквы была зламана, і ў самай цэркве кінуліся ім у вочы пабітыя і застаўленыя дошчачкамі вокны. На бярозках і лазінках вісеў дрот тэлефону, у некаторых мясцох перарэзаны.
— Відаць сьляды завірухі, — сказаў Гарасім.
— І яшчэ якой! — падмацаваў Несьцер.
Далей гутарыць яны не маглі. Выглянуўшыя Верацёны аднялі ў іх гэту мажлівасьць. Ды й сапраўды, навошта ім было дагадвацца, перадсказваць і гэтым толькі раздражняць у сабе боль няпэўнасьці, калі яшчэ хвіля, яшчэ момант, і яны ўсё пачуюць ад жывых сьведак. Вось-жа, як рукой падаць, і дом. Старыя, а дзе й новыя хаткі родных Верацён, закінутых у лагчыну вялікай Беларусі, пастарому стаялі на сваіх мясцох. Летам яны абрасталі дзірваном, з кожным годам гусьцеючы, і садамі ўнізу, а мохам на стрэхах, цяпер-жа былі акрыты сьнежным прасьцірадлам…
IX
Яшчэ была раніца. Грэбені ўвабралі дваццаць вярстоў блізка што за тры гадзіны. Але Верацёны ўжо жылі поўным жыцьцём. З комінаў хат нёсься празрысты сівы дымок; у гумнах чуўся стукат цапоў, скрыпелі вочапы калодзезяў, рыпалі вароты ў дварох і дзьверы ў хатах. Праўда, звычайнасьць вобразу нарушылі пажарышчы з левага краю, акурат у тым месцы, дзе стаяла калісь і хата Грэбеняў. Кожнаму, хто падыходзіў к Верацёнам, выразна кідаліся ў вочы голыя печы з пахіленымі комінамі, чорныя абсмаленыя шулы і раскіданыя па зямлі абгарэлыя галавешкі.
Гарасім і Несьцер спыніліся сваімі поглядамі на пажарышчах, і відаць было па кожнаму з іх, што сэрцы іхнія балюча забіліся: ногі затрасьліся і ўсьцішылі хаду. Ніводзін з іх ня мог выказаць і слова, ажно пакуль не ўвайшлі ў самую вёску.
Параўняўшыся з крайняю хатаю, іх стрэў сам дзядуля Сук, стоячы ў дварэ ля вешніц, нібы чакаючы іх.
— Го-о-о! Гарасімка, Несьцерка! — завёў ён: — Адкуль-жа вы, небажаткі, зьявіліся, ды ўдваіх разам?
Дзядуля падбег к Грэбеням і па чарзе пацалаваўся з імі. Сукі заўсёды жылі з Грэбенямі ў ласцы і памяркоўна. Лічачыся далёкімі сваякамі, яны даражылі гэтым сваяцтвам і ставілі яго ў прыклад другім. Вайна, немцы, а потым палякі, якія прынесьлі столькі бяды краю і іх родным Верацёнам, шмат гастрэй датыркалі Сукоў яшчэ й таму, што забралі з дому Грэбеняў, ад старых бацькоў і дзяцей, двух мужчын. Доўгія гады няведаньня аб іх, і ў асобку аб Несьцеру, трывожыла разам з старымі Грэбенямі і сям’ю Сукоў. Шчасьлівыя тым, што іх сям’я блізка-што ўся складалася з дзяўчат і з гэтае прычыны незачэплена была вайною, Сукі вялікую ўвагу аддавалі Грэбеням. Часта хадзілі яны к старым, суцяшалі іх, памагалі, чым маглі. Вось ня дзіва, што стары Сымон так радасна спаткаў Гарасіма і Несьцера. Абрадаваліся гэтаму й абодва Грэбені. Спыніўшыся з дзядулем Сукам, яны на момант забылі пра сваіх, пачуўшы прывітальную гутарку і зьвязаныя з ёю роспыты аб тым і аб другім. А пакуль кончылася гэта цэрэмонія, да іх зьбеглася яшчэ колькі мужчын, жанок і дзяцей. Кожны прывітваў Грэбеняў, але ніхто не казаў ім аб іх дамашніх справах.
— Пойдзем у хату, дзеткі, — пазваў іх стары Сымон.
Гарасім і Несьцер пайшлі за ім, а ўсе іншыя пачалі расходзіцца па хатах.
— Вось што, небажаткі, — сказаў Сымон, ідучы ў хату: — невясёлыя весткі вас стрэцілі дома.
— Што-о-о? — у вадзін голас трывожна запыталі Несьцер і Гарасім.
— Захадзеце ў хату, там скажу аба ўсім.
Грэбені раптам пасумнелі і прыгатаваліся к горшаму. Гарасім мала нэрваваўся і выглядаў спакайней, Несьцер-жа вельмі блізка прыняў вестку Сука да сэрца і ажно зьмяніўся ў твары.
Тымчасам яны ўвайшлі ў хату.
Хата была прасторная, але траха не палавіна яе была застаўлена цэбрамі, бочкамі, карытамі і рознымі гаршкамі ды чыгунамі.
На стале ляжала некалькі баханоў хлеба.
Гарасім і Несьцер прыселі на лаве і пачалі азіраць хату. Кінуўшы вачамі ў запек, яны адначасна ўгледзілі на палку ляжаўшую матку і раптам схамянуліся.
— М-м-а… — хацелі пазваць Грэбені, але Сымон іх перабіў.
— Яна вельмі нядужая. Няхай сьпіць. Вось сёньня ранкам ёй стала лягчэй. Увесь час толькі й думала аб вас, толькі й марыла. І ноччу і ўдзень нясьціхана заве: Гарасімка, Несьцерка…
Грэбені супакоіліся.
— Чаго-ж яна ў вас? — запытаў Гарасім.
— А бацька дзе? — дадаў Несьцер.
— Чакайце. Перш усяго разьдзеньцеся. Хутка Паруля згатовіць абед…
Аднак Грэбені незварушна сядзелі.
— Будзьце рады, небажаты, што хоць маці можа вас угледзець. Куды там думаць аб большым?..
X
У час размовы ўбеглі ў хату зараз трое дачок Сымона. За імі ўвайшла жонка, старая Юзя. Усе яны чынна падыйшлі перш к Гарасіму, потым к Несьцеру, пацалаваліся, перакінуліся пытаньнямі і адыйшлі к мыцельніку. Бабуля-ж села на ўслоне й пачала пільна азіраць гасьцей. Сымон падагнаў Парулю, каб яна хутчэй запаліла ў печы й гатавала абед.
— Дык слухайце, небажаты, — прадаўжаў Сымон, раз-по-разу вымаючы з роту люльку і пазіраючы ў запечак, — такоўскія справы. Як бачыце, думаю, што вы прымецілі — хата ваша згарэла разам з другімі. Насілу выбавілі мацеру — усё зьнішчылася. Яшчэ толькі твае Васіль ды Саламея сумелі Матруны пакойніцы куфэрак выцягнуць з агню.
— Мае? Васіль і Саламея? — зьдзіўлена запытаў Гарасім.
— Так, сынок, яны цяпер у школе ў Сьцяпанічах, — уставіла Юзя: — заўтра нядзелька, і яны прыбягуць дадому.
— Ну, а Матрунка дзе? — трывожна запытаўся Гарасім.
— Ох! — сашчапіла рукі Юзя: — няма чаго й казаць… Ведаеш, Гарасімка, замучылі паны. Так-такі й замучылі: жыўцом загналі ў магілу. Наказалі, вядома, ім вашы прыяцелі, і ноччу за месяц да адходу іх увалілася ў хату дзесяцёра легіянэраў. Глуміліся, зьдзекаваліся з Матруны, ажно й выказаць нельга… Напаўжывую зрабілі. Пасьля гэтага яна ледзьве пражыла тыдзень. У муках цяжкіх умерла, небарака…
— А дзе пахавалі? — з каменным спакоем запытаўся Гарасім.
— У Сьцяпанічах. Прасіла гэтага, — адказала Юзя.
— Ну што-ж зрабіць, вечны пакой ёй, — поўны адчаю праказаў Гарасім.
Сымон яго пераняў:
— Так, толькі так, небажаты. Ня думайце, што з вамі аднымі гэткае няшчасьце… Не. Гэткая доля сустрэла шмат каго. У кожным сяле, ува ўсёй губэрні, у цэлым краі… Польская навала йшла з агнём і мячом, грабавала, паліла, забівала, руйнавала… Знарок было пастаўлена панамі — зьнішчыць дашчэнту край, зруйнаваць яго ў канец… Але, вы думаеце, паны гэтым многа выйгралі? Нізваньня, ні беднага. Увесь народ страшэнна на іх абураны. Нядарам многа хто кідалі дом, сям’ю, бралі зброю, якая пападалася, і йшлі на фронт. Старыя, малыя, сталыя, здаровыя і хворыя…
Сымон крыху спыніўся.
— Пашоў і ваш бацька, — іншым голасам праказаў ён. — «Сыны», кажа, «па некалькі гадоў змагаюцца за свабоду, можа ўжо іх абодвых і ў жывых няма. А чым я горшы ад іх? Ці-ж менш іх пацярпеў на сваім вяку зьдзеку і прыгнёту? Ці мала перанёс усякае крыўды за сваё мужыцтва, за паднявольнасьць чорных працоўных людзей? Ці мала выбалеў няволі?» — разважаў ён; паблагаславіў вашу матку, унучкаў, папрасіў у выпадку вашага прыходу — перадаць вам ад яго благаславеньне і… пашоў…
— Няўжо? — ні то ўзрадаваўся, ні то спалохаўся Несьцер.
— Так… маці ўпрашвала астацца, я ня раіў пакідаць яе адну, а ён як намогся — ні рады. «Больш не магу чакаць. Можа, кажа, затым і дастаецца краю і яго людзям, што яны вельмі падатлівы, пакорлівы і маўчалівы. Можа, кажа, затым і бяды столькі на яго валіцца, што няма ў нас ахвоты і храбрасьці яго абараняць». Узяў і пашоў з атрадам чырвонаармейцаў… Вось ужо больш двух месяцаў… Расказвалі надоечы, што хтосьці яго бачыў пад Калыгамі: біўся побач з чырвонаармейцамі. Адважны, кажа, усіх заахвочвае й толькі. Няведама цяпер, жыве ён, ці не…
— Бачыш ты! — ні то зрадавана, ні то зьдзіўлена праказаў Гарасім Несьцеру.
— А што вы думаеце? Чым гэтак жыць, дык лепей слаўна ўмерці, — сказаў Сымон. — Нам, старым, дзела такоўскае, а вам тое й рабіць, што шукаць лепшага й шчасьліўшага жыцьця. На вашым месцы не сядзеў-бы я спакойна… Хто-ж за вас пастараецца? Шукайце, дабівайцеся самі…
У запечку пачуўся крэкт і стогны хворай.
Гарасім і Несьцер адначасна падняліся з месца і падышлі к мацеры. Юзя разгорнілася й заплакала.
— Го-о-спад мой! Сы-ын-кі-ы вы-і мае-э-э! — пачуўся яе голас.
— Дзе ты, Янка, чаму ня бачыш у гэты момант сваіх сыноў? Плакаў колькі па іх — вось яны… — ціхім стогнам выказала хворая, раздымаючы схудзелыя рукі.
— Нічога, яны знойдуць і бацьку, — з пэўнасьцю праказаў Сымон, гледзячы, як матка цалуецца па чарзе з Несьцерам і Гарасімам. — Яны знойдуць бацьку, знойдуць і лепшае жыцьцё…
— Дарагі-ыя мае дзеткі, як я шчасьліва… Як рада, што хоць перад… сьмерцю ўгледзела вас… Несьцерка мой, Гарасімка… — з перапынкамі, ахопленая глыбокім уміленьнем, казала хворая Тэкля.
Празрыстае сонца ўлівалася сваімі праменьнямі ва ўсе чатыры вакны хаты, змываючы са шкла шыбаў прыгожыя ўзоры марозу.