Збор твораў (Гартны, 1929—1932)/4/4

← 3. Крыжавыя дарогі

4. Чырвоныя зарніцы Раман Аўтар: Цішка Гартны 1932 год

Прапануем да спампаваньня!

КВАДРА 4

ЧЫРВОНЫЯ ЗАРНІЦЫ

Частка першая

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

I

ЗАЦЯГЛАСЬЦЬ ВАЙНЫ на зіму крута мяняла грамадзкія настроі ў сталіцы. Дзе падзеліся яшчэ незабытыя, задзёрыстыя, ганарлівыя разважаньні на тэму пра паход на Бэрлін, пра ўзяцьце Дарданэл. Зьнікла пустая пахвальба вялікасьцю і пераможнасьцю расійскага войска. Усё часьцей ды часьцей вынікалі хлусьлівыя паведамленьні аб хуткім банкруцтве немцаў. Час-ад-часу ўздымалася муссыраваньне цёмных, нявыразных чутак пра мір.

Уцеха перамогаю над туркамі нацягвалася компэнсацыяй за вагромністыя страты на вайне. Струмень бульварнае чорнасотніцкае літаратуры ў выданьні «Нового Времени», бутафорнасьць патрыотычных концэртаў расплываліся ва ўсё ўзрастаючых недахопах. Уздым дарагоўлі на хлеб, на соль, на мяса, недастачы цёплага адзеньня на франтох; пошасныя хваробы ад недаяданьня арміі, ад яе разьдзетасьці прарочылі ліхое ды нядобрае. Часьцей і больш упэўнена пачаліся чуцца крытычныя галасы наконт непарадкаў у вайсковых сфэрах. Непадгатаванасьць да зімовае кампаніі выразна вылазіла напаверх падзей, пагражаючы іх паваротам у дрэнны бок. Сэквэстрацыя маемасьці нямецкіх грамадзян, забарона опэр Вагнэра, выяўленьні зьмены Мясаедава не маглі апраўдаць страшэннага згубства войску і разору краіны. Мільёны забітых немцаў і аўстрыякаў хавалі пад сабою ня меншыя лічбы страт з расійскага боку. Вэрдэн і Лувэн на заходнім фронце, Перамышль і Асавец — на ўсходнім. Атакі і кровалітныя бойкі вяшчалі штосьці страшнае наперадзе.

Жыцьцё цалкам, ва ўсіх сваіх рознастайных праявах, паддавалася ўплыву вайне. Ад вайны залежыла доля мільёнаў людзей, з вайною былі зьвязаны жаданьні і імкненьні любое адзінкі ваюючай краіны. Вайна ўваходзіла ў звычайнае зьявішча, але гэта далёка ня ўсьцішала людзкога хваляваньня.

Сталіца і губэрскія гарады памагалі гэтаму нясупынным павялічэньнем раненых, грамад сагнаных з вёсак, з мястэчак людзей, перавозка гармат і прыпасаў, праезд кавалерыі — дапаміналі пра несканчоную крывавую завіруху.

У ваччу зелянілася хакі. Яго бледа-зялёны колер, які выглядаў з вокан магазынаў, з плеч вялікае колькасьці мужчынскага насельніцтва, каламуціў сьвятло сонца і бялізну сьнегу.

Жалеза і кроў — напаўнялі згушчанае паветра. Разгойданыя нэрвы радзілі міжлюдзкую злосьць, нянавісьць, жывёльнае драпежнае пачуцьцё. Кавалкі людзей, падапёртыя кастылямі і цурубалкамі, павязаныя марляю і адзетыя ў шкураныя, рыпучыя протэзы — пеніліся агідаю на жывых і здаровых. Абыдзены фронтам, з свайго боку, нядбала, агідна пазіраў на быўшых людзей.

Абжырэлыя, з выпучанымі на аршын грудзьмі, ваяўніча пракладвалі сабе дарогу тылавыя офіцэры, чыноўнікі, земгусары. Над імі — неба, пад імі — сьмецьце. Вазьніца аб’яжджаў яго на дарозе, трамвайны важаты спыняў на ўсім хаду трамвай, бачучы ківок яго пальца. Бліскучыя сьвятлом рэстораны падсьцілалі ім белыя сурвэты, ставілі букеты красак, увіваліся дзесяткамі пакорлівых, паслухмяных кельнэраў.

Вайна — як эпоха, правіла жыцьцём. Яна віхрыла людзкі натоўп, як парушынкі, разносіла скаргі, як вадзяныя плюхі. Вайна, як эпоха гайдала долю мільёнаў, зрываючых іх з месца і ганяючы па спустэшаных прасторах.

Дзе яе канец?

Няўжо, сапраўды, Вільгэльм просіць згоду ў бэльгійскага караля? Дык чаму-ж той, упарты і агідны, адказваецца пайсьці на яго?

У Бэрліне не хапае ежы — стаіць агульнае нездавальненьне вайною. Дык чаму-ж нямецкае войска з гэткаю ўпартасьцю вядзе наступ на ўсіх франтох?

Расійскае войска ідзе на Эрзэрум. Туркаў чакае пагібель? Дзе яна, чаму яна ня прыносіць разам з гэтым пагібелі усёй вайне. Усюды і ўсе чакаюць міру, чакаюць тэй хвіліны, калі змоўкнуць стрэлы гармат і нязьлічоныя цягнікі пакінуць падвозіць сотні тысяч раненых.

І разам з тым, усе бязвольны наблізіць той час. У чым захавана вось гэта супярэчнасьць? Якія законы давяць на волю мільёнаў, не дазваляючы ёй разварушыцца? Няўжо вайна вышэйшы закон?

Насустрач прыгожай вясьне вытырклі прагныя дулы гармат, бліскучыя лёзы штыкоў і пік. Пад сіні лазурак неба імкнуцца хмары дыму ад пажараў, з комінаў фабрык ды заводаў, дзе куюцца знарады, зброя, атрутныя газы. Чырвоныя пырскі крыві зьвільжаюць вызьвеўшыя купіны зямлі. Там, пад верхнім слоем размочанага пяску насеньне валошкі, пралескі, кукалю. Няўжо на іх крохкім храстку стане падкованы абцас і расьцісьне кволыя валаконцы прыгожых красачак?

Вясна, ядраная, з залацістымі сувоямі шаўкавістага праменьня, гудзе струменямі бурлівае вады, блаславіць зямлю нябескаю красою неабмернага блакіту.

На вясну надзеі.

Навошта каму той Бэрлін, тая Вена, Будапэшт і Константынопаль?

Замірэньня — згоды!

Годзе драпежніцтва!

Гэта выразна напісана на тварах тысяч праходжых, занятых працаю.

Абыякавасьць?

Так, яно не паддаецца ўжо награваньню адцягненымі, фальшывымі абяцанкамі. Зіма паказала, што ў ёй хаваецца. Вясна — рашыць!

Вясна рашыць!

Рыгору хацелася гэтага, але ён ня быў упэўнены, што гэта здарыцца. Нячуваны размах вайны, захапіўшай у сваё ўлоньне дзесяткі краін, мільённыя арміі, азьвярэньне людзей — не казалі ў карысьць яго хаценьня. Клубок нясупынна блытаўся, рос вузел на вузлу — бяз конца, бяз меры.

Разам — падвышалася напружанасьць пачуцьця. Цяжка рабілася — губляючыся ў няведаньні наступнага.

Але раздумы на гэту тэму не аблягчалі становішча. Наадварот, яны ўдубальтоўвалі яго цяжкасьць. Прыходзілася спыняцца на апошнім — калі-небудзь ды вайна скончыцца. Ня будзе-ж яна бясконцай?

Кожны раз, адцягваючыся ў думках ад вайны, Рыгор у яе аспэкце разглядаў сваё ўласнае жыцьцё. Нельга было сказаць, каб ён цалкам залежаў ад паваротаў вайны, усё-ж яна клала на ім свой адбітак. Прымацаваны мілітарызацыяй да заводу, Рыгор адчуваў усё, што з гэтага выплывала, і ня мог ня браць яго пад увагу.

Дзень-у-дзень перад ім паўставаў сівабароды дзядзька са Знаменскай вуліцы; пакорліва разьнятыя сінія губы не пакідалі шавяліцца, пагрозныя, пякучыя словы выкладалі балючы зьмест страшэнных падзей. Яны абнімалі Рыгораву істоту, ціснулі на яе і не давалі супакою. Вайна разбурае цэлыя краіны, зганяе з месца сотні тысяч працоўных людзей. Колькі іх разышлося па белым сьвеце! А колькі яшчэ на чарзе!

Праз усю зіму — вайна ня сьціхае. Як страшэнная тузаніна, яна пазьменна калыша мільёнамі, давіць і цісьне на зямлю і на людзей. Кожнадзенныя весткі ня спыняюць казаць пра ўпартае пасуваньне нямецкае арміі на ўсход. Нямецкая армія націскае — расійская адступае, ці наадварот — а мірныя вёскі і мястэчкі няшчадна расьціскаюцца пад тоўстымі шынамі гармат, пад конскімі капытамі, пад абцасамі тысячных грамад пехацінцаў.

Вайна цягнецца — і ня спыняецца бежанства. Хто яго ведае, у які момант падыдзе чарга да Сілцоў. Газэты праўды ня пішуць — стаўка захоўвае няпрыемныя для Расіі навіны. Ці-ж не адмячаў Рыгор многаразовыя няўвязкі ў разгортваньні плянавага манэўру абароны? Ці не зьнянацкам было заняцьце немцамі Лодзі, іх раптоўнае зьяўленьне пад Асаўцом і ў Сувалкшчыне? На заўтра, пасьлязаўтра прарвецца данясеньне пра страту Гародні, пра падыход немцаў да Нёману. Гэта-ж усё згон мірнага жыхарства, гэта-ж усё новыя тысячы ўцекачоў.

Вось-вось у іх ліку апыніцца яго маці, Сёмка з бацькамі і жонкаю, Зося і дзесяткі яшчэ ня згладжаных у памяці сілкаўцаў. У адзін ліхі момант зрушацца яны з месца і, як бяздомнікі, рассыплюцца па засьнежаных дарогах. Апусьцеюць сілцоўскія вуліцы; парожнімі застануцца будынкі; будзе рэхам аддавацца ў пустых хатах стукат конскіх капытоў, рэдкія стрэлы гармат ды вінтовак. Пасьля бесспагадная рука запаліць пук саломы, уваткне ў рагавую хату ў бок ветру і пусьціць агнём векавую, працоўную ашчаднасьць сілкаўцаў. Голымі комінамі глядзецьмуць абгарэлыя печы, сатруцца лініі вуліц і дзікая крапіва забуяе густымі зарасьнямі. Вецер завірухі — стане адгалоскам жніўных і вясельных песень сілцоўскае моладзі.

А дзе прыпыняцца тыя, што пакінуць Сілцы? У Пецярбурзе на голым бруку халодных вуліц? Ці пад пякучым пяском Туркестану? Сярод роўнага гасьцінцу ў запушчаных палетках, ці пад скаржэлымі кустамі ядлоўцу?

Ужо месяц з лішкам, як Рыгор бяз жаднае весткі з Сілцоў. Бадай што маці ў дарозе. «Людзі рыхтуюцца да ўцёку» — то было яшчэ з восені. А зараз, на весну, напэўна, падрыхтаваліся.

Рушылі, ці чакаюць?

II

СУМНЫ, абкураны будынак заводу. На чыгунных варотах вагромністая завала. За варотамі шаламлівая стукатня.

Ці то страляніна?

Хтосьці пераскаквае высачэзны паркан і паднімае над вуліцай разгорнуты сьцяг.

Пяе?

Кліча на падмогу?

Вакол — ні душы.

Але раптам вырастае чалавек. Махае рукамі і тысячы людзей вышываюцца з куткоў, са шчылінак, з патаемных сховаў — і натоўп. Усё дрыжыць ад яго бурлівага тупату, ад яго зычных песень і гукаў. Чалавек з рабрыны паркану падае ў паднятыя рукі з грамады. Сьцяг, як вагромністае чырвонае палатно, атуляе тысячы разьюшаных асоб. Яны хаваюцца ў ім, як у хустачцы штукара, гінуць.

І там, дзе кішэла зямля бурлівым натоўпам — раптам стройныя, халодныя шэрагі войска. Бліскучыя палосы штыкоў, гузікі, як запаленыя сьвечкі.

У міг — вінтоўкі на перавагу і штыкі ў воблаках дыму…

Далей — шэрая павуціна нявыразнасьці…

Што гэта — дзевятае студезня, ці першага мая?..

У Рыгоравым пакоі ня месьціцца хваля бліскучага променю сонца. Залапяцца вокны, портрэткі на сьценах, буфэт. Алюміневая сьпінка ложку палажыла на Рыгоравым твары сярэбраную лінейку. Здаровыя шчокі п’юць жывільнае цяпло, што коўзае па белым моху няпрыкметных валаскоў.

За акном нясьціханае шамаценьне ні то надазойлівай кошкі, ні то прыляцеўшай сініцы.

У кватэры ціха. Сарафіна Хлёраўна тупае ў баваўняных пантофлях па сьвежа-пасланых дарожках.

А як-жа з кватэраю? Рыгор спацьме, ці хутка прачнецца і пойдзе па справах?

Возьме ды забудзе замкнуць. Хіба ключ палажыць на пліце, на белым полі памытай кафлі — угледзіць. Каля ключа — ліст.

Ды няўжо-ж такі ён сьпіць яшчэ, сапраўды? Ужо-ж пайшло на адзінаццатую. Бесклапотны які. Нядбайны. Сварлівы і гнеўны. Няўжо і калі сьпіць — ён той-жа? Ха-ха-ха! Незачэпа, ой, ой, незачэпа! Задзіра.

Сарафіна Хлёраўна кідае на крэсла пачышчаны сак, астаўляе пастэрку на круглым століку ў кутку пакою, а ліст камечыць у руках і на пальчыках падыходзіць да дзьвярэй Рыгоравага пакою.

Мнецца нафуфыраная прычоска, вуха шчыльна прыстае да нагрэтых вушакоў у дзьвярах. «Сьпіць, як пшаніцу прадаўшы! Ха-хі-хэ! Што значыць маладосьць і сіла. Глянуць? Пэўна, выпрастаўшыся, як рыцар, мужны і гарды?»

Сарафініна рука варушыць руб дзьвярэй і палец украдчыва пралазіць у вузкую шчылінку. Патуга — і касьнік залацістага сьвятла сьлепіць яе правае прышчуранае вока. Яшчэ націск, і Рыгорава постаць выразнымі рысамі прыцягае гаспадынін прагны ўзрок. Задзёр пхае кабеціны ногі за парог і скрадныя крокі адмяраюць адгон ад дзьвярэй да прыстаўленага да ўзгалоўя крэсла…

Праз хвілю нячутнымі рухамі яна адступае назад, апусьціўшы з воку сіні конвэрт лісту і прыліпшы ўзрокам да ружовага, квітучага твару Рыгора.

«Чуе?»

«Які слаўны!»

Сарафіна Хлёраўна стуляе нафарбаваныя губы, прытульвае да свае наодэколёненае рукі і цмокае. Сьледам крута зрываецца з месца і, забыўшы асьцярогу, выбягае з Рыгоравага пакою.

Дзьверы стукаюць аб вушак і будзяць Рыгора.

— Хто там? — запытаў ён, расплюшчыўшы вочы.

Адказу не пачулася — Сарафіна Хлёраўна спускалася са сходаў у двор.

Рыгор працягнуў руку да кніжкі на крэсьле. Рука абмацала пісьмо.

«Ага, то Сарафіна Хлёраўна»…

«Маці?»

Яшчэ зьбіраецца і, значыць, напэўна, паведамляе сына… Пакутніца.

Машынальна перад Рыгоравымі вачмі паўстаў маленькі кавалачак сьпісанай паперы.

Сёмкаў характар?

Ён. Маці трывожыцца — вясна нясе страшныя весткі.

Сілцы паступова пусьцеюць і яшчэ больш наганяюць сполаху. Сёмка суцяшае Стэпу. Які верны таварыш, што за чулая душа!..

Забілі старшыню Андрэя?

Цікава! Уначы, па дарозе да вурадніка — двума рэвольвэрнымі стрэламі. Забойцы схованы сьляды!

Хто-б то мог гэта зрабіць?

Думаю, што гэта простыя зладзеі з дэзэртыраў, якіх за апошні час поўна ваколіца…

З перапуду грамніцамі пакінулі Сілцы Хлёр Бераг з сям’ёю і Дзямян Квіта — накіравалі на Смаленшчыну. Сьпешна рыхтуюцца ў дарогу і Прыдатныя.

Васіль Бераг дзень-на-дзень чакае мобілізацыі.

Але цікавей усяго — да Сідара Пералаза дайшлі дрэнныя чуткі пра Гэлю…

«Ці ня чуў пра яе, сынок?»

Сідарыха нясуцешна плача, а Сідар мерыцца ехаць у Пецярбург. «Пішы часьцей, Рыгорка». «Твая маці — Стэпа».

Рыгор адлажыў ліст і хвілін з дзесяць праляжаў ціхутка і непарушна, раздумоўваючы. Пасьля раптам падняўся і кінуўся да стала, дзе на відным месцы, разгорнутай, ляжала Гэліна запіска. Няроўныя радкі Гэлінага характару выказвалі роспачныя думкі дзяўчыны.

«Можа я раблю вялікі праступак перад людзьмі, што жывасілам гублю сваё жыцьцё. Я адзнаю, што мой намер ідзе востра насупроць вымаганьня жыцьця. Як-ні-як, а я складаю, хоць і незауважную, а ўсё-ж неад’емную часьціну людзкога колектыву. Ну, іначай зрабіць не магу. Для грамады я бескарысна і непатрэбна, для сябе — вораг. Я — балячка на здаровым целе і мушу стаць адплатаю за сваю няздольнасьць захаваць сябе здаровай і годнай на карысную справу. Цяжка і позна разьбірацца мне ў тым, хто не адгукнуўся на мае надзеі і праз гэта пасобіў росквіту нявер’я ў дадатнасьць майго існаваньня. Позна і дарэмна. Мне болей не вярнуцца да таго пункту, ад якога я строма пакацілася ўніз. Мне страшна і нявытрымана стала тады, калі я стрэлася з табою. Мая баязьлівасьць застаўляла табе схлусіць пра комітэт і пра спэктакль; тая-ж баязьлівасьць не дазволіла мне адмовіцца ад тваіх турбот адшукаць мне службу. Ды ня толькі гэта — не. Я ўжо тады адчувала сваю няздатнасьць да творчае працы, сваю лішніцу ў жыцьці, якое ашукала мяне. Але, прызнаюся табе, Рыгор, што і тады і зараз, вось успамінаю пра Пятруся. Я, ня думай таго, і няхай ён ня думае, спатыкала яго з невядомай мне дзяўчынай, зазірнула ад шчырага сэрца ў яго сарамлівыя вочы — ды не знайшла спагады. Бач, мне непатрэбна было жаднага спачуваньня, я незалежны ад нікога чалавек, ну, і ў яго людзкасьці не хапіла ні на макава зерня. Я адышлася і сплюнула, але сэрца маё балюча ёкнула. Мне стала цяжэй і безнадзейней. Тады да мяне надышло бліскучае рашэньне — кінуць жыцьцю ўкорны папрок — ахвяраю сябе. Я не хацела сумнявацца ў правовасьці гэтага і баялася, моцна баялася, каб мяне не падсьцерагло сумненьне… Скора буду ў дарозе. Цьвёрдымі крокамі я накіроўваюся да астатняй станцыі… Даруй за ўсё, але ня думай, што дарма на гэта іду. Другія шляхі мне загароджаны. Уклон Пятрусю і… можа бацьком. — Гэля».

Глыбіня Гэлінай трагедыі — нязьмерна. Рыгор яшчэ ясьней уявіў гэта менавіта цяпер. Яна не давала яму супакоіцца, не дазваляла апраўдацца. Ён дагадваўся, што чаўпецца ў Гэлінай сям’і; яе-ж так моцна любілі і шанавалі, так ганарыліся ёю і раптам…

Рыгор увесь задрыжаў ад злосьці, адлажыў Гэлін ліст і безабдумана, нэрвова хапіўся за адзеньне. У яго руках хутка завярцеліся сарочка, камізэлька, жукетка, паліто. І сьледам стук дзьвярэй правёў яго на сходы.

Без намеру і без абдуму ён выйшаў на вуліцу і паскораным крокам пайшоў напрамкам да клінікі Вільлё.

Сустрэў-бы хто Рыгора ў гэты момант і запрапанаваў-бы яму што-колечы блазнае, нязбыўнае — ён кінуўся-б на яго з засосам, самааддана. Але на адгоне каля двух кілёмэтраў яго ня толькі ніхто не пераняў, а нават ня зьбіў яму дарогі і ня даў жаднага намёку на перашкоду яго роўнай, адшнураванай хадзе.

На скрыжаваньні трамвайных шляхоў яксьці саматугам, мімавольна кінулася яму ў галаву выпадковая думка паехаць у Народны дом — ні на драму, ні на опэру, нават ні на крыклівае, пустазвоннае кабарэ, а ў тысячную гушчу гуляючай публікі, у яе тлум, гам, бязьмэтнае таптаньне.

Сеўшы ў вагон трамваю — ён ужо быў непарыўна зьвязаны сваім плянам, які вырас у нешта завабнае ды заспакойваючае. А чым бліжэй да Народнага дому, тым гэты плян рабіўся шырэйшым і багацейшым па сваім зьмесьце. Народны дом глядзеў на яго смачнымі піражкамі з кавай, бесклапотным сьмехам тысяч дзяўчат і хлапцоў, буйнымі шансамі рознастайных выпадкаў, здарэньняў ды нечаканасьцяй…

Празрыстыя рэклямы пры ўваходзе ў Дом швыдка выпхнулі Рыгора з трамваю і матнэтам пацягнулі яго да дзьвярэй, якія нясьціханна, як вяртушка, круціліся перад ім. Рыгор не апамятаўся, як халодная медная ручка, таўшчынёю з цапідла, апякла яго руку халадэчай. Хтосьць, што ішоў заднім, пасобіў швыдчэй адцягнуць на сябе цяжкую фортку дубовых дзьвярэй, пасьля моцна ціскануў яго і перадтурнікетны натоўп увабраў Рыгора ў сябе.

— Праходзьце хутчэй! — прагукнуў ён наперад.

Яго словы засталіся без адказу. Ды фактычна іх ніхто і не пачуў з-за раптам узьнятага крыку.

— У чым справа? — запытаў хтосьці поплеч Рыгора.

— Інваліда павалілі, сто-ой-це-э! — пачуўся адказ, і новы націск адпіхнуў людзей. Але тыя, што іх прыціснулі да дзьвярэй, дружным напорам павярнулі людзкую хвалю наперад. Пачуўся гучны стук, і Рыгор на паветры пранёсься праз турнікі ў залю.

— Вось дык здорава! — пасьмяяўся з яго хтосьці ззаду.

— Так! — абярнуўся ён на хаду да сказаўшага гэта і раптам спыніўся.

— Дык гэта-ж вы, Ліба? У гэткай таўханіне, матачкі! — зьдзівіўся Рыгор.

— Даруйце мне, што я дагэтуль не сабралася да вас. Ужо гэтымі днямі — абавязкова… — успомніла Ліба пра ранейшае.

— Пройдзем да буфэту, Ліба. Я, прызнацца, яшчэ сёньня нашча.

— Нашча? Гэта з якое прычыны?

— Або іх пералічыш?

Яны павярнулі да буфэту, паціху і асьцярожна рассоўваючы публіку, каб даць магчымасьць прайсьці раненым.

Трое іх, адзін на мыльніцах з дзьвюма баўтушкамі — нагамі, другі бяз рукі, трэці з павязанаю галавою, моўчкі ішлі між ім ды Лібаю. Раненыя пільна паглядалі на Рыгора.

Усеўшыся пры малюпаткім мармуровым століку, Рыгор заказаў піражкоў і па шклянцы кавы. Яго гасьціннасьць кранула раненых, якія ў перабой пачалі апісваць Рыгору перажытыя імі жахі вайны.

— Хутчэй-бы як-колечы на родную Кубань. Прыехала-б у госьці, сястрыца, ды мо’ з гэтым добрым чалавекам, — з поўным палу жаданьнем, але бяз веры, праказаў той, хто быў не мыльніцах, з вялікімі цяжкасьцямі прысеўшы на крэсьле.

А я ўжо сястры прышлю мэлітопальскую мядзяніцу… Пахучую, як воск!.. Ха-ха-ха!..

Ліба цёпла ўхмылялася абодвым марнікам і спачуваюча ўздыхнула.

— Так, мы ўсе тут — нудзім па радзіме ды па блізкіх, але…

Ліба не дасказала.

— Толькі ў адных больш шансаў на зварот, а ў другіх іх меней…

— Некаторым ня суджана вярнуцца зусім. І не таму, што ім паперашкодзіла вайна, а таму, што… Вы помніце, Ліба тую дзяўчыну, якой кідалі кветкі на сцэну ў смагінскай пажарнай?

— Як-бо не знаць? О, яна выразна адбілася ў маёй памяці…

— Яе ўжо няма.

— Што вы кажаце? Го-ох! — хапілася Ліба за белую касынку на галаве: — як гэта хутка!

Рыгор мігам падняўся з месца і адышоў ад стала.

— Я вас чакаю, Ліба, і прашу! — стараючыся перакрычаць гукі сьмеху, выкрыкнуў ён праз галовы раненых і ў момант зьнік у натоўпе гуляючых.

III

КАРОЦЕНЬКІ рэзвы чалавек зачыніў няпрычыненыя дзьверы і нездаволена вылаяўся.

— Не навучыць іх да парадку. І што гэта за людзі! Каб чужое, а то свайго ня хочуць ушанаваць. Прыказваеш, гаворыш, а яны па-свойму.

Ён адкруціў сьвятло, гаспадарскім озіркам правёў направа і налева па калідоры і прайшоў у канцылярыю.

За шырокім сталом, пастаўленым у рагу нелапога пакою, сядзела некалькі чалавек. Яны ўжо пасьпелі добра пракурыць канцылярыю, уклаўшы ў попельніцу каля дзесяці акуркаў. Курава ішло далей, агортваючы дымам дзьве трыццацісьвячовых лямпачкі пад стольлю.

— Ты што-ж гэта позьнішся, Бронісь? — жартаўліва праказаў адзін з тых, што сядзелі пры стале: — Мы ўжо добрую гадзіну чакаем.

— Прабачайце мяне, але-ж я не па сваёй віне; забягаў у тацянінскі комітэт. Дык халеры гэтага, распарадчыка справамі, не злавіў. Выклікалі на сёмую гадзіну, а прыйшоў — пуста. Якая тлумная ўстанова! Абрыдла ўжо мець з ёю жадныя справы…

Ён круцёлкаю завіўся па канцылярыі, зашморгаў ключамі ў шуфлядах пісьмовага стала, што стаяў наўскасяк пустога, залез у шафу і навыцягваў гару сініх ды зялёных спраў.

— Усё ўрыўкамі даводзіцца вясьці работу. Дзевяць гадзін сохнеш на службе, не пасьпееш павячэраць, як барджэй ляціш сюды. Неяк хочацца, каб што-кольвечы зрабіць, каб дапамагчы людзям. Бяда. Жабрачыя сродкі, а няшчасных — гой, гой.

Кароценькі чалавек у морг вока залажыў пусты стол паперамі, бухгальтэрскімі кніжкамі, нейкімі пакункамі і скрынкамі з мастыкай ды пячаткамі і выляцеў з канцылярыі. Усьлед яму панёсься вясёлы рогат.

— Золата, не чалавек, — праказаў адзін, паказваючы пальцам на дзьверы: — Каб ня Бронісь, хоць бяры ды зачыняй комітэт. Працуе на сумленьне. Увесь час, вось, так і круціцца і бегае.

— Яму-б, на добоы лад, трэба было вызначыць якіх рублёў дваццатак за турбацыю, — сур’ёзна выказаўся другі.

Першы раптам падняўся з месца і зьдзівавана пачаў даводзіць, што Бронісь і слухаць не захоча пра ўзнагароду за сваю працу.

— Ну, так-жа ня можна, мы мусім яго ўгаварыць на гэта. Я сам унясу прапанову.

Кароценькі чалавек, вярнуўшыся ў канцылярыю, перабіў гутарку прысутных.

— Скардзяцца жыльцы на недахоп ежы, — загутарыў ён: — Ну, што-ж я зраблю! Колькі хапае магчымасьці. Я-ж не шкадую. Сапраўды-ж яны маюць рацыю скардзіцца, толькі-ж мы бяз моцы пасабіць… Можа пачнем засядаць? — запытаўся ён і тут-жа адказаў: — Нешта многіх няма. Але ўжо позна, а павестка…

— Усёй, бязумоўна, нам ня вырашыць у адзін засест.

— Важней усяго гародную справу вырашыць, а далей… Дык давайце, мужчыны, пачынаць.

Кароценькі чалавек сеў насупроць чатырох іншых і пачаў разгортваць плян організацыі народнае гаспадаркі комітэту. Згодна яго пляну, бежанскі комітэт павінен узяць дваццаць дзесяцін зямлі на скачках і абярнуць яе ў гароды. Апошнія мусяць апрацоўвацца сіламі комітэцкіх утрыманцаў.

Плян у сваёй аснове выклікаў спачуваньне, але зусім нязначныя дробязі яго ажыцьцяўленьня пацягнулі за сабою буру спрэчак. Відаць было, што апошнія нэрвавалі ініцыятара пляну і той, выйшаўшы са сьцерпу, падняўся з месца і злосна прагукаў:

— На гэткай дробязі і то ня можам пагадзіцца. Ды дзіва, што мы чаго буйнага ня ўмеем зрабіць. Калі ласка, вырашайце самі, а я…

Яго перабіў уваход у канцылярыю незнаёмага вяскоўца, на выгляд бежанца, у кажуху, лапцёх ды з кіем ў руцэ. Зьняўшы шапку ў дзьвярах, ён непасьмеў першым выказацца, чуючы голасную гутарку кароценькага чалавека. Калі засядаўшыя, як згаворана, усе разам паглядзелі на ўвайшоўшага, той запытаў іх:

— Скажэце, будзьце ласкавы, ці сярод вас няма часам Рыгора Нязвычнага?

— Не, — адказаў кароценькі чалавек. — А гэта-ж чаму вы яго тут шукаеце?

Вясковец памяўся нейкі час, пасьля разгорнена сказаў:

— Ды дзе-ж, мае мілыя, мне яго шукаць? Пецярбург для мяне горад чужы і невядомы. Куды мне ткнуцца ў гэткім разе? Дзякуй яму, якісьці добры чалавек падказаў на вашу ўстанову.

— А вы-ж зачым, дзьдзька, прыехалі ў Пецярбург? Бежанец, ці проста па справах?

— Па справах… Ох, ды справы, бач, гарэйшыя нат’ ад бежанскіх…

У вяскоўца заблішчэлі ў ваччу сьлёзы. Гутарыўшыя з ім бачылі, як ён паднёс да іх лапляную рукавіцу і пачаў выціраць сьлёзы.

— У чым-жа справа, дзядзька? — ласкавейшым голасам запытаў Бронісь і падышоў да вяскоўца.

— Не расказаць, добры чалавек… Цяжка мне, бацьку, ой як цяжка і горна… Знача Рыгора тут няма?

— Зайдзеце, пачакайце крыху ў суседнім пакоі — мы якраз яго чакаем на паседжаньне. Магчыма, што і прыдзе, а не — дык я вам знайду яго адрас… Няшчасьце, пэўна маеце?

Кароценькі чалавек папрасіў засядаўшых хвілінку пачакаць, а сам павёў вяскоўца ў суседнюю каморку.

— І начаваць я ня ведацьму дзе, калі запозьніцца ён… Хоць-бы…

— Нічога, дзядзька, усё ўладзім… Вось бярэце-э крэсла і пасядзеце, а мы зараз…

Якраз пачуўся званок і кароценькі чалавек кінуўся да дзьвярэй.

— Ага-а! Вось дык трапна-а! — прагукаў ён Рыгору, які пераступаў парог: — А мы вас дагэтуль чакалі… Мне так хацелася, каб вы прынялі ўдзел у нашым комітэце, што я… Вы атрымалі бок, маё паведамленьне? Я, паверыце, ехаць меўся па вас, толькі, на яго бяду, тацянінскі комітэт паперашкодзіў… Ой-жа добра, што прыехалі. Нас-жа так мала і мы… Праходзьце — распранецеся ў канцылярыі. Прашу…

Кароценькі чалавек з падкрэсьленаю гасьціннасьцю, якая падкупала Рыгора, адчыніў дзьверы і прапусьціў яго першым. Але Рыгор не пасьпеў пераступіць у канцылярыю, як кароценькі чалавек яго перапыніў воклічам:

— Ага, бок, убачайце-э… Вось тут чакае вас адзін селянін, во…

Рыгор забыў прывітацца з тымі, што засядалі за сталом і крута павярнуў з канцылярыі.

У гэты момант ужо бег да яго з суседняе каморкі ўспомнены Бронісем чалавек.

— Рыгор-а! Здароў, браце-э! Не пазнаеш? Сідар Пералаз, Гэлін бацька?!

Рыгор ажно падаўся на крок назад і нечаканасьць стрэчы яго зьбянтэжыла. Ён зьдзіўлена азірнуўся на кароценькага чалавека, сьледам узяў селяніна за руку і нейкі час ня ведаў, як быць.

— Прабачайце мне, я ўжо не магу gрыняць удзелу ў вашым пасяджэньні, — перапрасіў Рыгор Броніся: — я буду прасіць дазволу з гэтым дзядзькам…

Кароценькі чалавек ня даў Рыгору дасказаць і з тэю-ж, ужыўнаю сабе гасьціннасьцю, прачыніў дзьверы ў пакой, куды толькі што памясьціў селяніна.

— Шкада, ды што зрабіць… Вы ўжо абмяркоўвайце свае справы, а я пабягу канчаць пасяджэньне, — праказаў ён на хаду. Кароценькі чалавек схаваўся за дзьвярыма канцылярыі.

Рыгор-жа з Сідарам апынуліся адзін-на-адзін, у суседнім пакоі.

Абое паселі пры маленькім століку і перад тым, як пачаць гутарку, пільна паглядзелі адзін на другога.

Сідара давіў востры бацькаўскі жаль, шурпатая безнадзейнасьць, і ён сумна, але з нейкай няўпэўненасьцю глядзеў у Рыгораў сьвежы настужаны да чырвані твар.

Рыгор адчуваў яго настрой і ўжо меў сабе поўнае ўяўленьне пра тыя сцэны бацькаўскае мукі па згінуўшай дачцэ, якія перапаўнялі ня вельмі мяккае сэрца Сідара.

«Трэба суцешыць старога, ды ці выйдзе што з гэтага?»

— Справы, Рыгорка, — з націскам горкасьці пачаў Сідар. — Прыехаў на вясельле да дачкі… Людзі маюць пацеху, а мы… Ласьне можна было?.. Рыгорка, маё сэрца чула, дык… Паверыш, ня меў сілы ўтрымаць… А, бач, ці-ж дрэнна было ёй дома?.. У гэткіх бацькоў, як мы… Але надало, надало… Некая ліхая сіла пхнула ды пхнула… Я адно, а яна другое… Упарта-а-я-а! І на табе-э… Клубком-ом, калясом па сьвеце-э… Дачушка-а, мілая!.. Гады ў рады пісямко, а бацькаўскае сэрца — каве-эліцца на часткі… Смагін, Ваўкавыск, Вільня… і той жаданы, той завабны… Пецярбург… Эх-эх-хэ!.. Гэля-а… Гэлячка-а!.. Бацька твой ў госьці-ы прыехаў… Чаму-ж ня прыйшла ты на вакзал?.. Такіта-ж я кінуў і матку і хату… Можа ўжо за мною едзе-а маці з Кандратам, як бежанка… А ты… Рыгорка-а, ну, дзе-ж, ну дзе-ж мне яе пабачыць? Ну, можа-ж магіла ёсьць? Ці ўжо нат і гэтага… Гэля, Гэля-а, Гэля-ач-ка-а!!.

Рыгор падняўся з месца і прайшоўся па каморцы.

Што ён мог сказаць? Чым ён мог спыніць Сідараву роспач?

— Так, дзядзька. Я і сам дагэтуль не магу супакоіцца — гэтак мяне ўразіла вестка пра Гэлін учынак… Успомню, і, ведаеце… але што-ж парадзіш цяпер, што!..

Сідар бязмоўна разводзіў рукамі і безнадзейна глядзеў на Рыгора.

— Парадзь хоць-бы, як мне на магілу наведаць.

Рыгор маўчаў, абдумоўваючы тыя рады, якія-б можна было даць асірацеўшаму бацьку, але якія мала што дапамаглі-б яго гору.

Правесьці яго на Гэліну быўшую кватэру, на вочы тае праціўнае ведзьмы? Атруціць бацькавы ўспаміны паветрам заклятага вяртэпу? Кінуцца на пошукі Гэлінай магілы? Вучасткі, бальніцы, анатамічныя тэатры? Ці выйдзе што з гэтага?

— Дзядзька Сідар, паверыце, гэта ўжо ня ў нашай сіле, што-колечы зрабіць…

— Хоць-бы магілу, хоць-бы месца тое ўгледзець…

Зацяжныя ўсхліпы старога Сідара перарвалі паседжаньне бежанскага комітэту; яны пякучаю жальбою насіліся па пакоі, б’ючыся ў гладкія, нячулыя сьцены, хвалюючы спагаду ў грудзях тых шасьці чалавек, што стаялі перад ім.

— Гэля, дачушка-а, прыдзі-ж пабачыцца-а з бацькам…

— Вы яго суцешце і няхай ён адпачне праз ноч… Чым-жа болей яму памагчы? — разьвёўшы рукамі, спачуваюча выказаў Бронісь.

Іншыя чацьвёра, хто кіўнуўшы галавою, хто махнуўшы рукою, у адзін голас парашылі:

— Плач ня плач, дзядзька, а дачкі ня вернеш.

Рыгор разьвітаўся з Сідарам, і пакінуў яго аднаго…

IV

— ХА-ХА-ХА! Можа затрымалі? Глядзі на гадзіньнік, Анікей!

Якаў Гіс страсянуў галавою і пук яго чорных, хвальністых кос скатам апусьціўся назад. Ён прыціснуў іх рукамі, і прывычна капыльнуў доўгім роўным носам. Ангельскія вусікі яго апісалі нешта накшталт знаку параграфа.

— Ці дачакаемся, глядзі?

— Цікава тое, што ён не працаваў пасьля абеду, — паведаміў Анікей.

— Заняты нечым.

Якаў Гіс паглядзеўся ў люстэрка, яшчэ раз паправіў косы на галаве і хапіў са стала газэту.

— Шукаеш у газэце? — пажартаваў Анікей.

— Чаго добрага, магчыма і натраплю, — адказаў уверана Якаў Гіс.

— Клапатлівы — ня ўмеру. Напэўна недзе некаму пасабляе, або…

— Другі доктар Гааз…

Абое ўголас расьсямяяліся.

— Ну, пры чым-жа мы?

Якаў Гіс сарваўся з месца і прашнураваў па пакоі.

— Магчыма… — выказаў ён і настаражыўся.

— Ідзе?

Анікей прачыніў дзьверы.

Да іх данеслася гутарка паміж Рыгорам і гаспадыняй.

— Нарэшце!

Рыгор нявыразным узрокам спыніўся на Якаве Гісе.

— Дзівішся, што без запросін ачуўся ў тваёй абіцелі? — пераняў той.

— …Я маю да цябе інтарэс. Інтэрас, да гэтага, пільны, а між тым, ужо каля гадзіны мы цябе чакаем. Нязваныя госьці і нядбайны гаспадар…

Рыгор пасьпешна распрануўся і падышоў да сьценкі, у якой выдзяляўся рог печы.

— Так, — пасьля хвіліннае маўчанкі вымавіў ён. — Інтарэсы… Ужо гэткі інтарэс, які я меў толькі што, не пажаданы для нікога…

Ён апусьціў галаву.

— У чым справа? — зьдзіўлена паглядзелі на яго таварышы.

— Справа?

Рыгор падышоў да стала, узяў Гэліна пісьмо і прачытаў з яго апошніх некалькі сказаў.

— Зямлячка. Дзяўчына, з якою ў мяне зьвязана многа агульных перажываньняў. Загінула, як аднадзенны матылёк. А зараз вось зьявіўся бацька; плача, надрываецца; пакажы яму магілу. Бедны — ён ня ведае, што самагубца папала ў унівэрсытэцкую анатомку і там… на прудах людзкіх цел у лядоўні чакае доктарскага скальпэлю… Ці-ж раскажаш старому? Ён хадзіў з паўдня па вучастках, дапытваў і вось… змардаваным прыйшоў у бежанскі комітэт, а я дамоў. «Што я скажу яе мацеры?» — пытае.

— Так, што стары скажа сваёй жонцы пра загубленую дачку?

Усе ўтраіх, мэрам-бы згаворана, спыніліся ў гутарцы, прыпёртыя шчыльна да зададзенага Рыгорам пытаньня: што стары скажа сваёй жонцы пра загубленую дачку?

— Аднак, таварышы, — перабіў Якаў Гіс: — «Мертвый в гробе мирно спи, жизнью пользуйся живуший». Мы ня сышліся на памінкі, хоць і блізкага Рыгору чалавека.

— Сапраўды, — падмацаваў Анікей. — Перад намі першае мая і зьвязаныя з ім заданьні.

— Вы прынесьлі іх разьвязаньне?

— Мы прыйшлі, каб абгаварыць гэта.

— Я вельмі здаволены.

Яны чынна ўселіся каля стала, як сваякі, і прыняліся за абгавор сьвяткаваньня першага мая. Рыгор хутка забыў пра мінорны настрой, справодзіўшы яго праз увесь дзень, і горача аддаўся абароне дэмонстрацыйнага выступленьня ў дзень рабочага сьвята. Ён ня браў у разьлік некаторых ахалоджваючых разважаньняў Якава Гіса і не згаджаўся з Анікеевай орыентацыяй на іншыя мерапрыемствы.

— Дык што-ж, нарэшце, па-вашаму павінна быць? — нецярпліва пытаў ён.

— Я думаю, што ваш завод знойдзе выйсьце для гэтага… — нявыразнаю формулаю адказаў Якаў Гіс.

— Ты заўсёды калываешся між двух крэсел, Якаў. Я прыпамінаю Рыгу, і мне яскрава відаць твая нерашучасьць…

— Усё-ж мы мусім улічаць розныя вынікі, якія магчымуць атрымацца ад таго, ці іншага накіраваньня нашай тактыкі, — казаў Анікей.

— Цябе палохае студзеньская ізоляванасьць?

— Да чаго гэтыя папрокі. Я ніколі не аставаўся ззаду і зараз…

— Дык пашто непатрэбныя развагі?

Якаў Гіс пачуў сябе на нейкі час выпхнутым з каляіны, па якой пайшла спрэчка паміж Рыгорам і Анікеем.

— Я думаю, што кожны з нас за плёньнейшыя вынікі сьвяткаваньня, — унёс ён саламонаўскае рашэньне для прадстаячых і абгаворваных пытаньняў.

Ні Анікей, ні Якаў ня далі на гэта ніякага адказу.

Аднак, у далейшых абгаворах усе трое сышліся на тым, каб увязаць форму выступленьня з выяўленым на заводах перадсьвятным настроем рабочых. Гэткае рашэньне, разам з тым, астудзіла выбухнуўшую навостранасьць у іх гутарках. Якаў Гіс завёў мэлёдыю варшавянкі, а Рыгор дбайліва зьбегаў да гаспадыні і папрасіў у яе нагрэць гарбаты.

Паступова Рыгораў пакой напоўніўся ціхім харавым пяяньнем рэволюцыйных сьпеваў. Стаўшы ў колка, усе трое з рашучымі махамі рук, з рытмічным патоптваньнем ног, поўныя натхненьня, зьлівалі сваю ваяцкую рашучасьць у моцных словах прызыўнае песьні. Уласьцівая ёй сіла ўздыму і захапленьня няўпрыкмет падвышала настрой сьпевакоў, раздавала іх грудзі і гучніла галасы. Ужо калыханьне паветра пачало біцца ў шыбы акна і прасочвацца ў шчыліну непрачыненых дзьвярэй, калі моцны голас Сарафіны Хлёраўны варваўся ў пакой і абарваў пяяньне.

— Што вы, Рыгор Міхасевіч, што вы? Пад вокнамі тупаюць гарадавікі, а вы маніфэстацыю разьвялі. Я не магу вам гэтага дазволіць, я ня мушу праз вас рызыкаваць сваім спакоем, Рыгор Міхасевіч…

Расчырвоненая ні то ад злосьці, ні то з перапуду гаспадыня ўбегла ў пакой, хутка паставіла на стале гарбатнік і моўчкі выбегла з пакою.

Якаў Гіс правёў яе квапнай капіроўкай нэрвовае хады і зачыніў дзьверы.

Але не пасьпелі яны падысьці да стала, як гаспадынін голас ізноў адцягнуў на сябе іхнюю ўвагу.

Рыгор выбег з пакою і ўголас прагукаў:

— Пя-атрусь, браток, хіба-ж ты?.. Заходзьце… Рыма… Знаёмцеся…

Пяцёра чалавек рабілі Рыгораў пакой цесным і поўным. Забітых у сьцену цьвікоў не хапала для адзежы, стол сваім памерам не даваў месца для пяці крэсел, каб і былі яны ў пакоі.

Але задаволенасьць гасьцей, выразна адзначаная на Рыгоравым разьвяселеным твары, раздавала сьцены пакою, робячы яго сьветлым і прасторным.

— Дзе цесна, там пацешна, — увіхаючыся з трыма крэсламі са сталом і адзежаю, некалькі раз пераказаў Рыгор. — А хоць-бы жанчыне даць дарогу.

— Ня турбуйцеся за мяне.

— Як-жа, вы сярод нас адна.

— Ды тая лішняя… Я думала…

— Позна думаць, — пераняў яе Пятрусь.

— Давайце лепш гутарыць, чымся думаць, — пажартаваў Якаў Гіс.

Ён пільна ўглядаўся на Рыму. Прадстаўнічы ростам, з чорнымі вострымі вачмі з-пад рэшата чарнільных кос, ён улічваў уражаньне, наданае сабою дзяўчыне і лавіў яе ўкрадчывыя ўзрокі.

— Хто не за гэта. Ха-ха-ха! — рэзва адказала Рыма і першай уселася пры стале. Хлопцы яе пакінулі п’ючы гарбату і сабралі сваю ўвагу вакол Пятруся, які ў гэты момант пісаў Рыгору свой маскоўскі адрас.

— Я маю добрае месца, нечага сказаць, — аддаючы таварышу візытку, казаў Пятрусь. — Служба спакойная і заработак ня дрэнны. У кожны момант знайду магчымасьць дапамагчы… любому з вас…

— А з усім тым, што датыркала формальнасьцяй знадворнага характару, ты ўжо пасьпеў уладзіць?

— Ха-ха-ха! Мая прысутнасьць у цябе засьведчвае тое. Пятрусь Кандратаў Папяровіч, дазвольце-э…

Пятрусь не дасказаў, палічыўшы сваю разьвязнасьць залішняй.

Рыгор паглядзеў пазьменна на Анікея ды на Якава Гіса і зьвярнуўся да ўсіх:

— Ну, Рыма выгадала лепей нас усіх… Хоць па чарзе выпеце гарбаты…

— Выйграла, бо, пакуль вы сабраліся піць, я выкарыстала гарачую гарбату…

Яна не дасказала, накіраваўшы сваю ўвагу на разгорнуты лісток паперы, які хутка прынялася чытаць.

Рыгор скеміў, што Рыма трапіла на Гэлін ліст і прагна сачыў за выразам яе твару. Перакідаючыся сказамі з таварышамі, ён з хвіліны-на-хвіліну чакаў яе запытаньня. Несьвядомасьць апошняга застаўляла Рыгора знаходзіць шэраг лёканічных адказаў.

— Вы наводзіце сум сваім зацяглым чытаньнем, таварыш, — кончыўшы з гарбатаю, закінуў Рыме Якаў Гіс.

Тая не адказала.

— Ваша таварышка ня ў гуморы, — паслаў ён рэпліку да Пятруся.

— Рыма, то пра цябе гутарка, — палажыўшы на яе плечы руку, на вуха сказаў Пятрусь.

— А пра цябе во, пісаньне, маеш?

Рыма раптам паднялася з крэсла, і, не адвяртаючыся ад Пятруся, падала яму чытаную паперку.

— Маеш уклон…

Рыгор настарожана глядзеў на Рыму, чакаючы моманту падыйсьці да яе і разагнаць абдаўшы яе настрой.

Анікей утароплена глядзеў праз акно на мігаўшы воддалі ліхтар.

Якаў Гіс разглядаў залаты надпіс фірмы на цыгарцы, раз-по-разу падносячы яе да губ.

— У чым справа?

— Справа ў Гэлі, нябось, памятаеш?

Дзяўчына нэрвова стала перабіраць складзеную на ложку адзежу.

— Рыма, я прашу вас…

Рыгор пераняў яе ад ложку, і, паказваючы на крэсла, папрасіў:

— Яшчэ ня позна, куды вам сьпяшацца. Гэта-ж не далёка…

— Што сталася з Гэляю? — перабіў Пятрусь. — Яна скончыла самагубствам?! Рыгор?!

Анікей моўчкі адзеўся і павярнуўся да дзьвярэй. Якаў Гіс зьнімаў са сьцяны паліто.

У гэты момант гучнае прывітаньне, праказанае ў дзьвярах, адцягнула на сябе агульную ўвагу.

У пакоі стаяў Сідар Пералаз.

V

— ТЫ ДА МЯНЕ?

Рыгор спыніўся ў варотцах брамы і пільна паглядзеў на Пятруся.

— Так, хацеў… — праказаў той і павярнуўся да вуліцы.

Рыгор выйшаў з двара сьледам за таварышам.

— Хіба правяду цябе да заводу?

— Нічога ня маю… Я-бы не пайшоў у завод, каб не перад сьвятам, а то…

— Не-не, дзе ты бачыў! Ці-ж варта з-за мяне траціць дзень — ніколі. Калі-б на тое пайшло, мне ўжо шмат выгадней на лішні дзень застацца… Ня варта, ідзем.

— Дык ты надумаў ехаць? — запытаў на хаду Рыгор.

— А трэба… Разумееш, мяне хвалюе Рыма. І надало-ж табе не схаваць Гэлінага лісту…

— Яна цудная нейкая. Мне не хацелася табе казаць, а калі да слова прыйшло… Цяжкая…

— Ды мне што. Яна думае, што на ёй усе дарогі сходзяцца! Падумаеш.

— Зразумела…

— Намякнуў на пераезд у Маскву, дык закапыліла нос…

— Твая прыватная справа, браток. Мне, ведаеш, трудна што-кольвечы парадзіць… Каб на мяне, то я-бы ўжо даўно махнуў рукою. А ты — думай…

— Скажу па праўдзе, Рыгор, і хочацца і колецца. Натуру маю паганскую. Вось убілася ў галаву і ніяк ня зьмірыцца з думкаю, што… Люблю, прызнацца…

— Тады набок сумленьні… Дзейнічай…

— Так, пайду ізноў. І пастаўлю пытаньне катэгорычна: альбо, альбо…

Пятрусь затрымаўся.

— Бывай, Рыгор… Адрас маеш?

— Маю.

— У любую хвіліну адчынены дзьверы.

Яны зрабілі па некалькі крокаў адзін ад другога. Пасьля, як па змове, кожны з іх азірнуўся назад, сустрэўшыся яшчэ раз сяброўскімі ўзрокамі, Рыгор адчуў, як пачуцьцё суму зашавялілася ў яго нутру.

Колькі разоў яму даводзілася сустракацца і разьвітвацца з Пятрусём! Ці хутка выпадзе чарговая стрэча!

Яму ўхмыльнуліся апошнія словы таварыша: у любую хвіліну адчынены дзьверы. Таксама і ў Рыгора, што да Пятруся. У любую хвіліну…

Ён яшчэ раз азірнуўся назад, прамераўшы вострым узрокам даўжыню Выбарскае шашы, але Пятруся ўжо ня ўгледзеў. Чорныя фігуры людзей і ўдоўж і ўпоперак перарэзвалі каменны насьціл вуліцы, сьпяшаючы на працу. Яго наганялі і пераганялі дзесяткі рабочых. Знаёмыя віталіся, знаямейшыя закідалі адным- другім словам.

Пры самым выхадзе ў завод прымха зьвяла яго тварам да твару з надаеўшым яму вайсковым наглядальнікам. Акінуўшы Рыгора начальнічым узрокам, ён саступіў яму дарогу і прапусьціў праз дзьверцы першым.

Было ясна, што азначала гэта далікатнасьць палкоўніка. Ад яе нясло шпегаўскаю манераю, якая пазьней выказалася ў яго паводзінах.

Апынуўшыся ў такарнай заводу, ён пільна сачыў за кожным повертам як Рыгора, гэтак і іншых рабочых. Няпрыметная раней, на гэты раз у руках палкоўніка віднелася запісная кніжка. Раз- у-раз ён прыпыняўся ў прагалку між варштатаў і нешта пільна занатоўваў. Часьцей, як дагэтуль, між ім і майстрам адбывалася адрыўная гутарка, якая справодзілася на кароткі час зынікненьнем палкоўніка з абшараў такарнае майстэрні.

Рыгор ня мінуў падказаць на гэта Анікею. Той-жа, у сваю чаргу, дапомніў суседу. Хутка вялікая колькасьць рабочых праводзіла вайскоўца падозранымі ўзрокамі.

К вечару яго надазойлівае тупаньне пачало нэрваваць рабочых. Перш цішэй, а што далей — то сьмялей яны пасылалі яму ўсьлед жарты, сьмяшкі і посьвіст. Сам сабою складаўся ў гонар палкоўніка дэмонстрацыйны кашачы концэрт. Гэта астудзіла палкоўнічую зухаватасьць, і ён раптам зьнік з майстэрні на болей доўгі тэрмін.

Аднак, пранозаваты ваяка не прапусьціў зьявіцца ў такарню ў той самы момант, калі рабочыя прыпынялі варштаты. Ён з украдкаю шпега пазіраў у змрок майстэрні з-пад конторкі майстра і выразна бачыў, як рабочыя ў гуртках абгаварвалі майскае сьвята. Палкоўнік цікавіўся ўвішнасьцю Рыгора, які заўзята ўгаварваў таварышоў на забастоўку. Рашучыя размахі яго рук, звонкасьць яго сьвежага голасу прыцягалі палкоўнікаву ўвагу. Палкоўнік дрыжэў ад злосьці і націснуў гузік электрычнага званка, які вёў у занятую пераадзетымі поліцэйскімі контору заводу. І толькі рабочыя сталі пакідаць майстэрню, як палкоўнік сярод першых выйшаў з заводу, і з ганку конторы праводзіў зажмуранымі вачмі выбегшых з засады поліцэйскіх. Але тысячны натоўп рабочых паглынуў іх у сваёй зьлітнай, зьяднанай адзінымі жаданьнямі воляй ды настроем рабочаю гушчаю. Быў-бы няпрытомным той, хто-б не разумеў усяе мізэрнасьці абранага мэтоду змаганьня з рабочымі. Апусьціў голаву і палкоўнік, калі бурлівая паводка іх бесьперашкодна лінула з адчыненае брамы на вуліцу.

Рыгор выходзіў у задніх радох і не прапусьціў наглядаць за разувераным палкоўнікам.

Першае мая пераможна лунала над высокімі закуранымі гмахамі заводу. Яго повей гайдаў рабочым настроем.

У вошта выльлецца гэты настрой заўтрашнім днём?

— Во, глядзі, Рыгор! — супыніў Рыгора Анікей, паказваючы яму на сьвежа-прылепленую на паркане абвестку губарнатара.

Каля абвесткі грамадзілася многа рабочых, якія рознастайнымі рэплікамі адказвалі на застрашваньне іх начальствам. У натоўпе паднімаўся рогат і выгукі.

— Начальства нас не забывае!

— У яго напагатове ўсё!

— І першым дзелам — абвесткі!

— Машына верціцца!

— Контора піша!

— Вайна на два фронты!

— Ды наш-та фронт небясьпечней Заходняга!

— Гэта разумеюць, каму сьлед…

Рыгора хутка адціснулі ўбок і ён згубіў Анікея, не пасьпеўшы згаварыцца пра заўтрашняе спатканьне.

Адышоўшы на другі бок вуліцы, ён перш намерыўся яго пачакаць, адале перадумаў і пайшоў на кватэру.

Пры павароце з Выбарскае шашы паміж яго галопам пранёсься атрад казакаў.

Загудзеўшыя сырэны паднялі Рыгора з ложка. Ён мігам ачуўся каля акна і зьмерыў узрокам разьлёгшую перад ім карціну. Па стрэхах будынкаў, па зелянеючых дрэвах, у паветры і на небе разьлівалася ранішняе праменьне сонца. Расшпіленая сарочка агаляла Рыгоравы грудзі, а вочы міргалі ад яркага бляску.

Ён прачыніў акно і прасунуўся ў яго па пояс, каб паглядзець у бок фабрычнага раёну. Якаясьці прыбудоўка, толькі зараз заўважаная ім, не дазваляла выбіцца яго ўзрокам за межы двара. Але відаць было па каламутнасьці неба, што фабрычныя коміны па-звычайнаму сапуць густымі камякамі дыму. І частая тупатня крокаў па дашчаных тротуарах сьведчыла за тое, што людзі сьпяшаць на працу…

А вось пралапатаў цягнік фінляндзкае чыгункі…

Няхай!

Рыгор зачыніў акно і вярнуўся на ложак.

Выабражаючы перад сабою моцную варожую сілу, ён наперакор яе націску, дэмонстрацыйна заплюшчыў вочы.

Першае мая — рабочае сьвята!

Далоў усякія думкі аб працы!

Ён не шавяльне пальцамі, каб знарушыць чыстасьць майскага сьвята!

Што будзе далей — пляваць; пра гэта знойдзецца часу падумаць.

А Першым Маем…

Нават Сарафіна Хлёраўна прытаілася дзесьці і жадным шорпатам не зварушвае майскае ўрачыстасьці…

Першае мая — рабочае сьвята!

У цесным вобдыме варожай сілы, яно блыскае красою дыямэнту. Яго чырвоная здань прысутнічае навакол і ўсюды. І няма тае сілы, якая-б магла змагацца з пераможным наступам яго хвалюючых ідэй.

Гукі сырэн — інакшыя ад звычайных. У іх меней прымусовай, угоннай да працы сілы, а болей урачыстасьці, гучных напеваў вызваленьня.

Ці ня клічуць яны Рыгора да вулічных боек?

Пэўна таму і ня сьпіцца, што майскі настрой разварушыў яго бадзёрасьць. Калі сьвяткаваць — дык на вуліцы перад усімі, з дэмонстрацыйнай адзнакаю сьвята. Хто яго бачыцьме схованым у пакоі? А мо’ ён адзін адстаў ад тых, хто злучыўся ў баявую грамадку і пры чырвоным сьцягу з песьнямі вялічае Першае мая?

Загнаныя, заклапочаныя, нясьмелыя і карысныя — няхай глядзяць на адвагу мужных і задумоўваюцца над значаньнем Першага Мая!

Рыгор спрытным, адрэзаным рухам пакінуў ложак і з напевам марсэльезы пачаў зьбірацца на вуліцу.

Сарафіна Хлёраўна не пасьпела заперці дзьвярэй, вярнуўшыся з рынку, як Рыгор прывітаў яе з першым мая.

— Калі вы, Рыгор Міхасевіч, мелі час адзецца? — зьдзіўлена і зусім сур’ёзна запытала яго гаспадыня. — Я толькі што, ня болей чвэрткі гадзіны, пакінула вас спаўшы, а гэта…

— Што нашаму брату значыць сабрацца — пяць хвілін, — пажартаваў Рыгор.

— Але… ну, няхай-бы гарбаты выпілі? — запрапанавала Сарафіна Хлёраўна.

— Дзякую шчыра.

Гаспадыня пераступіла Рыгору дарогу і надзвычай ласкава паглядзела яму ў твар. Яе лісьціў Рыгораў бадзёры і рэзвы настрой, а абдаўшая яго натхненасьць — чаравала.

— Я папрашу вас, Сарафіна Хлёраўна, пра адно… Калі што-кольвечы… Ну, разумееце… Як толькі здарыцца якая прыгода, прыглядзеце за маім пакоем…

— О… Рыгор Міхасевіч…

Гаспадыня аберуч хапілася за галаву і ў яе вачох забегаў сполах. Мэрам-бы над маладзіцаю абрынулася столь і зьнячэўку прыдавіла яе сваім цяжарам.

— Рыгор Міхасевіч… Няўжо вы не шануеце сябе і свае маці? Гэта-ж… Я перапрашаю вас… Куды вам лезьці аднаму супроць аружнае сілы? Ня дайце прычэпкі разрадзіць вінтоўкі… Паезьдзяць-паезьдзяць і… Рыгор Міхасевіч! Мая вам прыяцельская парада… Я… Вось зараз закіпіць вада і хоць шклянку…

Рыгор не мяняў настрою — яго твар абмываўся тою-ж рэзваю ўхмылкаю. Гэта ўплыло на гаспадыню; яна перамяніла трывожны тон на болей спакойны і ўжо ня ўпрошвала яго астацца на гарбату, а толькі радзіла яму быць асьцярожлівым.

— У мяне, як у хрыста за пазухай, Рыгор Міхасевіч! — уверыла яна Рыгора, калі той пераступіў парог на сходы.

VI

НАД ВЫБАРСКАЙ СТАРАНОЮ насіліся хмары дыму. Яны куравілі зялёныя лісьця рэдкіх дзярэўцаў, вокны будынкаў, празрыстае паветра. Дробныя крупінкі сажы садзіліся на людзкіх тварах, залазілі ў нос. З цесных, абгароджаных высокімі парканамі, фабрычных двароў разьляталіся ва ўсе бакі гучныя стукі малатоў, бразг жалеза, прыдушанае гудзеньне станкоў. Хвалі сіняе вады ў Вялікай Неўцы аднастайным плюхаценьнем адгукваліся на процэсы непарушанай працы.

Ажыўленьне на Сампсонеўскім проспэкце і на ператочных яму вуліцах мала розьнілася ад звычайнага. Зрэдку, парушаючы штодзенны парадак, то там, то сям на рагох вуліц стаялі грамадкі рабочых, дапамінаючы ні то абедзены перапынак, ні то невялічкую забастоўку. Болей усяго дапаміналі пра выдатнасьць Першага маю ўзмоцненыя варты гарадавікоў, ды казачыя атрады, паважна, але зрэдку праяжджаўшыя ўсьцяж проспэкту.

Тым ня меней, подых майскага сьвята адчуваўся многімі, хто-б ня ішоў ці ня ехаў проспэктам, або вуліцамі Выбарскае стараны. Сотні вачэй недаверліва, ці з захованай надзеяй, прабівалі ўзрокамі мурзатыя вокны фабрычных карпусоў. Настарожаныя вушы прагна лавілі кожны стук, які чуўся за парканам і ў сьценах майстэрань. Грамадкі рабочых на рагох вуліц аднаўлялі ў памяці нядаўнія, знаёмыя падзеі. Кожную хвіліну могуць паадчыняцца жалезныя брамы заводаў і фабрык і тысячныя грамады чорных закураных людзей запоўняць шырокі Сампсонеўскі. Мігам стане паравік. Дзе дзенуцца рамізьнікі. Расчысьцяцца ад пешаходаў тротуары і пад малочным небам залунаюць гучныя мэлёдыі паўстаньня. Нельга верыць вачавідкаму спакою. Дарма з усіх фабрычых комінаў непарыўнымі пасмамі пыхае дым, сьведчачы за поўную чыннасьць заводаў!

У хмурых вокнах рабочых кватэр прытаілася няўміручая помста прыгнечаных. На кожным твары іх жыхароў, жанок і дзяцей выглядае яскравая прага вызваленьня. Гарда пануе над усім вакольным знатны будынак Ломанскага завулку. Яшчэ не залеплены глыбокія дзіркі ад казачых стрэлаў.

Глядзіш і яго зноў засуцэліць жалезнае кола вінтовак. Можа ў абед, ці ад вечару, ці ў іншы час — стукі молатаў абернуцца ў стрэлы.

Ці не таму наглядаецца якаясьці пасьпешнасьць руху як у хадзе пешаходаў, гэтак і ў язьдзе рамізьнікаў ды ў прабегу паравіка?

Першае мая прасякла эацьвілы слой політычнае будзёншчыны і кратае застыўшае, але не памершае пачуцьцё свабоды. Больш як каму выразьней гэта для Рыгора. Ён у ліку тых, што аддаюць належнае вялікаму сьвяту працы. А праз год, а далей?

Ён будзе сьведкаю паступовага ўздыму працоўных да ўрачыстага ўшанаваньня Першага мая.

Дачакаецца, калі празрыстасьць неба над Выбарскай стараною засьведчыць поўную бязьдзейнасьць у гэты дзень кожнага заводу, варштату ды молату.

Гэта іціме ад пачатку ў 1915 годзе, калі — …

Ага!

Рыгор абяцаў гэтым днём правясьці на вакзал Сідара Пералаза. Той прасіў наведаць бежанскі комітэт а дванаццатай гадзіне, каб разам купіць яму білет.

Але на гадзіньніку — першая.

Напэўна Сідор не дачакаўся? А калі яшчэ і не пакінуў комітэту, то пакуль Рыгор даедзе, можа пакінуць.

«Ляпей проста на вакзал», рашыў Рыгор і сеў на трамвай нумар восьмы.

Чамусьці надзвычай хутка прамільгнулі ў яго ваччу дзесяткі вуліц, мастоў, пляцоў і спынак, і ён не агледзеўся, як шкляная сьцяна знаёмага будынку спыніла яго ўзрокі.

Натоўпы людзей, шнурком накіроўваючы за рог будынку, сьпяшылі на цягнік. Ці знойдзе ён у гэтым натоўпе Сідара? А можа той яго пільнуе пры ўваходзе?

Разглядаючы ў бакі, Рыгор прайшоў у вакзал і стаў шукаць старога.

Шэрыя шынэлі салдат скрадалі асаблівасьць Сідаравага ўбраньня.

Рыгор увішна абыйшоў залі, паглядзеў пры касах і накіраваў да пэрону — Сідар, напэўна, прайшоў у вагон.

— Паштовы на Вільню?.. — абярнуўся ён да правяральшчыка білетаў.

— Праз паўгадзіны ад…

— Рыгор! — заглушыў словы правяральшчыка Сідар, зазіраючы Рыгору ў вочы. — А я ўжо думаў, што ты не захочаш…

Надарваны і ахрыпшы голас Сідара Пералаза ня даў яму даказаць.

— Што вы, дзядзька… ласьне можна так думаць! Я ўжо колькі часу, як вас шукаю.

— А-яй, колькі людзей — я ледзьве даціснуўся да білету. Узяў — і сяджу ды чакаю, калі пачнуць пускаць… Хоць-бы не адстаць ад цягніка. Вось як напруць, а ў мяне няма прывычкі штурхацца і — глядзіш — лаві вачыма. Астануся, тады… Хто ведае, якаво там у дому. Можа дамашнія даўно ўжо ў дарозе, а я дарма ўзяў білет да Ліцку… Ох!.. Зрабіў такую дарогу і… Дачушка-а мая, як ты моцна пакрыўдзіла сваіх бацькоў!..

І голас Сідара і ўражаньне ад яго нутранога надлому, балюча нэрваваўшыя Рыгора, перабіў зычны званок швайцара.

— Другі-ы зва-а-н-о-о-к на Пскоў, Вільню, Гр!..

Вачавідкі перад правяральшчыкам білету стала расьці грамада людзей.

Сідар Пералаз крута павярнуў ад Рыгора, каб ня быць аціснутым з праходу на пэрон. Ды толькі ён намерыўся залезьці ў чаргу, як чыясьці здаровая рука яго адапхнула ўбок.

— Я тут неадходна вартую, а вы нахабна пхаецеся, — пакрыўджана выказаў Сідар да пхаўшага.

Той не зьвярнуў на Сідара жаднае ўвагі і шчыльна затуліў меўшыся між ім і папярэднім яму чалавекам прагалак.

Тады Сідар ізноў накіраваўся да яго, ну тая-ж рука перагарадзіла яму дарогу.

Рыгор убачыў гэта і рашуча падышоў да здаравеннага, нахабнага выгляду, чалавека.

— Гэты чалавек мае права стаць наперадзе вас, — настойна праказаў ён і абярнуўся да Сідара:

— Станавіся, дзядзька, вось тут.

У адно мірганьне вока Сідар ачуўся крокаў па два ўбаку, за тое і таўхануўшы яго ад спрытнага адказнага штуршка Рыгора быў выбіты з чаргі і хутка зацёрты надышоўшымі пасажырамі. Яго зычная лаянка, накіраваная па адрасе Рыгора, незаўважанай патанула ў дружным сьмеху некалькіх салдат.

— Так, яму, нахалу, — адобрыў Рыгора адзін з іх.

Сідар Пералаз, стаўшы пры Рыгору, зьдзіўлена паціскаў плячыма і трусьліва азіраўся назад.

— Што за людзі, а-я-ай!..

Калі чарга заварушылася, ён баржджэй працягнуў Рыгору руку і скарамоўна пачаў закідаць яго пытаньнямі ды падзякай.

— Можа паведаміць мацеры, што ты… Ці няхай яна ў выпадку чаго накіроўвае да цябе… Пэўна ты ня думаеш адгэтуль нікуды ехаць… Бадай хутка жаніцімешся… Даруй, Рыгорка, за турботы. Я ўжо пастараюся аддзякаваць… Што-ж парадзіш, родны… Будзь здароў, усяго табе найлепшага… Можа, часамі, Гэліну магілу…

Стары памкнуўся яшчэ раз злавіць Рыгораву руку для разьвітальнага поціску, ды правяральшчык білетаў сур’ёзна праказаў яму над вухам:

— Не затрымлівай, стары. Варочайся…

У хвіліну Сідар Пералаз ачуўся на пэроне. Намерыўшыся сыйсьці ў бок і азірнуцца на Рыгора, ён наткнуўся зьнячэўку на пераганяўшага другіх пасажыра; той ліхамысна паглядзеў на яго і вылаяўся.

Тым часам напоўніўшыя пэрон новыя пасажыры вымусілі яго павярнуцца ў бок да цягніка.

Рыгор бачыў, як белы клумак Сідара Пералаза замільгаў між бягучых людзей і зусім незаўважна зьнік у іх мігатні.

— Бедны стары, з чым ён вернецца дамоў! — падумаў пра сябе Рыгор і пайшоў з вакзалу.

Сонечнае надвор’е абласкала яго цяплынёю. Вуліцаю шнуравалі сотні людзей, чый інтэрас хаваўся ў сумных сьценах гораду. Якое ім дзела да цягнікоў і пасажыраў, што мусяць як мага нясьціся ў бок далёкіх Вільні, Ліцку, Горадні і па-за імі?

Аднак, зусім нечакана паўстала і перад Рыгорам пытаньне: бывае зьнянацку складуцца ўмовы і хочаш-ня-хочаш, мусіш пакінуць Пецярбург?

Пры гэтых думках у яго нутру парвалася якаясьці няпрыметная нітачка: ёкнула сэрца і саладжавая боль расстаньня з улюбёным горадам прайшла па ўсёй яго істоце. Рыгор абярнуўся на вакзал, і ўлавіў вушамі далёкае чмыханьне цягніка. Пасьля паглядзеў направа ды налева ўсьцяж забруджанага Абводнага.

Скора год, як у яго ваччу мігнула вунь тая вагромністая рэкляма з шарыкападшыпнікамі, шэрае кола шыны «трехугольник», жывое, рэзвае дзіцяне з банкаю какао, электрычная лямпачка «Osram». Ва ўсім гэтым шавеляцца яго надзеі і трапяткія жаданьні, казытаўшыя яго ў момант прыезду. Гул і завіруха, разьбежнасьць і тлуматня сталічнага жыцьця прыеліся яму, прасачылі ўсю істоту, увабралі ў сябе. А вось за гэтым сумным будынкам іншае, адваротнае жыцьцё. Памятнае па Сілцох, па Смагіне. Няўжо яно без свайго хараства, бяз сілы, якая мае здольнасьць уцягнуць у свой вір любога чалавека?..

Але што за раздумы над біламі мосту?

— Пайду да Ганны!..

Ужо на другім кроку ад месца, на якім мігнула гэта нявыразная ні то думка, ні то жаданьне, Рыгор адчуў вострую патрэбу ўгледзець сваю нядаўнюю прыяцельку. Было-б дзіўным, калі не загадкавым, каб іх доўгае, блізкае і цёплае сяброўства так раптам і гэтак ніякавата распалася. Няўжо Ганна зразу занядбала ўсімі тымі пачуцьцямі, якія зьвязвалі яе з Рыгорам? Прынамсі ў яго, Рыгора, няма сумленьня ў тое, што Ганна хоць часткаю ды жыве мінулым. Было-б, сапраўды, шаломным і абураючым, каб яна выхаласьціла сваё нутро ад усякае да яго прыязьні.

— Ну, што вунь там, па восьмай роце, за натоўп людзей?

Прыслухайся.

Марсэльеза?

Штосьці раптам павярнула Рыгора вузкім тротуарам налева — ага!

Першае мая!

Знача ня толькі бастуе іх завод, ды некалькі іншых заводаў на Выбарскай, а і тут вось… Нават маніфэстацыя і побач з казармамі…

На ператоч яму выбегла з двара казармы каля дзесятку ізмайлаўцаў. Іх узрокі прагна накіраваліся ў бок нядаўна прагучэўшай песьні.

Адтуль ужо даносіліся бразгі поліцэйскіх падкоў. Аголеныя тротуары лавілі скрадныя зрокі схаваных каля брам маніфэстантаў. Асьцярожліва некалькі чорных фігур перакрыжавала вуліцу. Пачуўся раздражальны сьвіст, рэзвы выгук. Перап’яўшы вуліцу, шэраг гарадавых па командзе абярнуліся назад і замёрлі на месцы.

Настаражылася купка ізмайлаўцаў.

Рыгор завярнуў да проспэкту.

VII

ЖАЛЕЗНЫ ПЕРАПЛЁТ мосьціку праз Фонтанку. Моцныя гранітныя аправы сьціснулі зялёную ваду халоднымі абоймамі. Направа — зямлячарпалка з паднятым вядром чорнага ілу. Далей — чарада цёмных засмоленых барак. Яшчэ далей, да Чарнышовага мосту, лёгкі адкрыты параходзік разьвівае лохмы сіневатата дыму. Чуць відаць — цёмныя пляны людзей над біламі, між высокіх каменных альтан. Што за выпадак?

Пэўна вось так глядзелі людзі і тады, калі ў чорнае вока палонкі падала Гэля?

Гэля!

Які жудасны шлях — ад Фонтанкі, у анатамічку… Э-э-х!

Надарванае сэрца асірацелага бацькі. Халодныя сьцены роўнадушнага гораду. Глыбіня і незьмярымасьць людзкое трагэдыі.

— Гэля сябар і таварыш.

Зелень пастаўнікоў і белы валь квітучых садоў.

Вёрткасьць і рэзвасьць маладое ласкі.

Жніўныя песьні і бесклапотныя гульні.

Сілцы…

Кінографічнае прамільганьне здарэньняў, прыгод, выпадкаў і шэрагу доўгіх гадоў…

— Муры туляць зьніжанае сонца?

Так, цягне золкім холадам.

На чарзе ледаход…

Што-а? Музыка?

Разухабістай хадою пяцера падвыпіўшых хлапцоў накіроўваюць проста да Рыгора. Буйны гармонік — на размах рук — выцінае «Чудны месяц», далікатна змаўкаючы на вярхох людзкіх утораў. Каля мосту — спынка.

— На Пад’ячаскую! — крыкнуў адзін і пяцера сьпін засланілі ад Рыгора прагляд наперад.

Ён ускорыў хаду, абагнаў вясёлую кампанію і схаваўся ў браме пяціпавярховага шэрага будынку.

Не абмыліцца-б.

Ну, усё-ж яна жыве ня дзе іначай, як тут. Потым, вось, усходамі — этаж…

Рыгор пільна разглядваў нумаркі над дзьвярыма, паднімаючыся ўгору.

— Ці ня гэты? — падумаў ён.

І як-бы хто прачытаў яго думкі — раптам перад носам адчыніліся дзьверы і з кватэры выйшла кабета.

— Убачайце-э…

— Так?

Яна абярнулася да Рыгора.

— Здаецца ў гэтай кватэры…

— Ах, памятаю; вашае зямлячкі ўжо няма. Яна… Хіба-ж вам невядома, што яна з мужам выехала да Дзьвінску?

— Ганна?

— Так-так, я вас памятаю, як вы…

Кабета зачыніла дзьверы і праверыла ці заперты.

— Успамінала вас… І на вясельлі і ад’яжджаючы…

Яна пайшла ўніз, а Рыгор сьледам.

— Добрага чалавека знайшла — мы ўжо казалі… Пра вас думала… Цяперака такі час, што кожны момант — новыя думкі… Каб-жа адны думкі! Пляны, намеры, жьцьцё… Вось ужо пайшлі гутаркі пра мобілізацыю другога разраду… Бяда, што мне прыдзецца рабіць тады з дзяцьмі! Мужа… Ці ня былі-б ласкавы, можа-б дзе-кольвечы мелася месца ў такім заводзе, што…

— А Ганна вам адрасу не пакінула, часамі?

— Або-ж прыпомніш дзе ён, калі і пакінула. Добрыя былі пасуседзі, ды колькі ўжо я іх перамяніла! Іншыя, часамі, напішуць ліст, успомняць, а то… У кожнага свае інтарэсы…

На вуліцы дворнік уладжваў драбіны пры ліхтары.

— У горад, Саламея Анікееўна? — запытаў ён Рыгораву спадарожніцу.

— А табе цікава? — пацьвілілася яна і тут-жа дадала, азірнуўшыся на Рыгора:

— Так, Ганна з мужам недзе на Літве…

— Бывайце!..

Яна гасьцінна кіўнула Рыгору галавою і павярнула налева.

Рыгор пайшоў убок Садовай. Тое, што ён спаткаўся з фактам ад’езду Ганны з Пецярбургу, у першы момант не пакінула на ім ніякага ўражаньня. Мэрам-бы факт у перадачы выпадкова напатканай Ганьнінай гаспадыні ня быў праўдзівым фактам.

Калі-ж ён выйшаў на Садовую і крануў пытаньня, куды-ж яму накіравацца, як унутры адчулася выразнае нездаваленьне паводзінамі Ганны.

«Чаму-ж такі яна… Не разумею… Здавалася-а…»

Рыгор кінуў узрокам у бок трамвайнай спынкі і ўсьміхнуўся.

Нацянькі да яго ішоў Міхась Камар. Ён ужо бачыў Рыгора і кіўком рукі падаваў якіясьці знакі.

— Чаго заблудзіў у нашы краі? — вітаючыся, запытаў Рыгора.

— Думаеце, цяжка адказаць…

— Сьвята?

— Так. Дазвольце павіншаваць…

— Узаемна. Буйныя галовы! Ха-ха-ха!

— Гэта да чаго?

Камар супакойваючы крутнуў галавою.

— Хадзем да мяне.

Рыгор прамаўчаў.

— Ня маеш ахвоты? Вып’ем шклянку гарбаты. Раскажу навіны. Мы так рэдка з табою бачымся…

— Рэдка, бачыце.

— Ідзем!

Камар узяў Рыгора пад руку і адарваў з месца.

Яны павярнулі ўбок, адкуль толькі што Рыгор вярнуўся.

— У вас многа баставала? — шапнуў на вуха Рыгору Камар.

— Як вам сказаць: чалавек каля двухста… Такарная поўнасьцю і часткова… Так, прынамсі, учора наглядалася… Сёньня нікога не спаткаў… Цэлы дзень… А ў вас?..

Камар сур’ёзна адказаў.

— Ты-ж, браце, павінен зведаць, што я трымаюся зусім інакшага погляду…

— Ці-ж увесь завод думае па-вашаму?

Рыгор адчуваў, што яго забірае настрой зласьлівай упічнасьці і ня думаў, што яна недачасна.

— Калі судзіць па сёнешнім дні, дык яно адпавядае праўдзе.

— Шкода!

— Хэ-хэ-хэ! Я завідую табе, Рыгор.

— За тое я вам — нікаліва.

— Наступнае скажа.

— Ужо бягучае гавора.

— Толькі многія яго гутаркі не разумеюць.

— Вось у гэтым і бяда.

Ключ у руках Камара, прасунуты ў дзьверы, на нейкі час перапыніў іх задзёрыстую, ужо паўварожую гутарку.

— А мне здаецца…

Камар не дасказаў.

Пераняўшы іх пры кухні, Камарыха растрывожана паведаміла:

— Гэта-ж заарыштавалі Якава Гіса! Толечкі што прыбягаў да цябе, Міхась, якісьці хлапчук і прасіў перадаць…

І Камар, і тым болей Рыгор, чула настаражыліся і задумаліся.

Камарыха таксама моўчкі стаяла на адным месцы, пільна паглядаючы на мужчын.

— Хаця-б, крый чаго… — памкнулася яна выказаць якуюсьці думку, але Камар махам рукі яе пераняў.

— Не спадзяваўся-а… Няўжо і ён баставаў? — зьдзіўлена запытаў Камар ні то ў жонкі, ні то сам у сябе, сьледам утароплена паглядзеўшы Рыгору ў твар.

— І я не спадзяваўся… хоць апошнімі часамі Якаў…

Усе ўтраіх ізноў змоўклі, не давяраючы крокам, якія пачуліся па ўсходах.

Спусьціўшы нейкі час Камар праказаў:

— А Якава шкада… Несьцярожліва, пэўна… Ну, што-ж. Гатуй, жонка, гарбату… хочацца есьці… Праходзь, Рыгор, у пакой… Вось «Біржоўка»…

Міхась прапусьціў Рыгора ў адчыненыя дзьверы пакою, а сам кудысьці зьнік.

Рыгор прысеў каля засланага машастоваю скацярткаю стала і разгарнуў газэту.

На першай старонцы, у правым куту зьверху, чорнымі літарамі адзначаліся важнейшыя навіны дня: «Вайна з Турцыяй». «Італьянскія «комбінацыі». «У Англіі»… пад кожным з гэтых агульных загалоўкаў, выдзеленых буйнымі літарамі, ішлі паведамленьні пра згінушых людзей і турэцкіх канонерскіх лодках, пра адстаўку міністэрства Саландры і маніфэстацыі італьянскіх патрыотаў, пра выключэньне ангельскіх кавалераў ордэну «Падвязкі». Асобным радком, мала заўважана, вызначалася: «Вайна і 1-га мая».

Біржоўка гучней зашалясьцела ў руках Рыгора. Ён з цікавасьцю пачаў выглядаць у тэксьце навін пра Першае мая. Яны былі зьмешчаны на чацьвертай старонцы, заняўшы амаль ня цэлы слупок набору. Рыгор прагна ўперыўся вачыма ў дробныя шэрыя літары зьместу і хутка прачытаў іх з пачатку да канца.

Біржоўка паведамляла, што Першае мая ў Пецярбурзе сьвяткавала да двух тысяч чалавек рабочых. Баставалі заводы на Пецярбурскай старане, у Новай і Старой Дзярэўнях, за Неўскай заставай і на Выбарскай старане. Лік баставаўшых на Выбарскай старане газэта вызначала ў 150 чал., аднак белыя прагалы ў зацемцы наводзілі на падозранасьць і застаўлялі думаць, што за бастоўка мела куды большы размах, ніж то паведамляе «Біржоўка». Прынамсі пра Выбарскую старану газэта нагла хлусіла. Характарным момантам у заметцы было апісаньне тых мер, якія выпрацавала поліцыя для змаганьня з магчымымі выступленьнямі рабочых. Дзеля гэтага горад быў падзелены на шэсьць поліцмайстарскіх раёнаў, была ў вялікай колькасьці мобілізавана поліцыя, прыгатаваны вайсковыя часткі… Поліцмайстры знаходзіліся ў сваіх раёнах і пра ўсе заводы даносілі граданачальніку…

Гэткім чынам рабочы Пецярбург сьмела адзначыў міжнароднае сьвята працоўных.

Іначай было за рубяжом, дзе згодніцкая соцыял-дэмократыя ў сваіх пастановах заклікала рабочых адмовіцца ад сьвяткаваньня Першага мая.

Рыгор палажыў газэту на стол, і гарды і задаволены адважным выяўленьнем рабочага протэсту, волі і імкненьняў да змаганьня, упэўнена падышоў да акна.

«Памятайце ўсе тыя, хто думае, што на крыві салдат і на працы рабочых навекі замацована ваша панаваньня! Дарэмная самаўцеха! У любую хвіліну завіхрыцца нездаваленьне і гнеў працоўных змые вашы фортэцы і зруйнуе вашу марную сілу і дабрабыт»!

Увераны ківок крэпка сашчэпленага кулака пагрозна зарухаў над шыбамі акна.

— Ты гэта супроць каго? — заўвакыўшы гэта пасьмяяўся Міхась.

— Супроць тых, каму трэба памятаць пра рабочую помсту.

Камарыха спынілася пры стале і перабіла гутарку.

— Закусеце, — абярнулася яна да Рыгора.

— За Першае мая — са здавальненьнем… За тое, што Пецярбург дапомніў каму сьлед, што фронт не канчаецца там, дзе пачаўся…

— Гэта як разумець?

— Пецярбург сёньнека быў працягам фронту, во…

Рыгор падаў Міхасю газэту, паказваючы на зацемку «Вайна і першае мая».

Міхась уважліва прабег вачыма па радкох паказанага зьместу і зьдзіўлена паглядзеў на Рыгора.

— Дзьве тысячы — на пяцьсот тысяч рабочых — гэта ня многа. Адных Рыгораў знойдзецца болей…

— За тое, кожны з гэтых дзьвюх тысяч ёсьць іскра, якое не згасіць сотням Міхасёў…

— Не дачасна, Рыгор, не дачасна… Глядзі во, як, тразьвейшыя нас францускія соцыялісты робяць… Нават нашы суседзі, фінляндцы…

Праслухаўшы перагаворы мужчын, Камарыха тужліва зауважыла:

— Бедныя, не падзяліць вам, я бачу, знойдзенага багацьця… Хі-хі-хі! Грызуцца ды ні рады… Пеце гарбату, ды…

— Рыгор павінен начаваць сёньня ў нас. Добра?

— Тады вы паб’ецеся, чаго добрага, калі часамі…

— Добра, Рыгор?

Рыгор нейкі час падумаў, паглядзеў на гадзіньнік і ўпэўнена адказаў:

— Дзякую, калі не ў дазол — чаму-ж не… Хоць Міхасю прыкра будзе хаваць свайго супярэчніка…

VIII

НАЗАЎТРА РАНІЦОЮ Рыгор з Міхасёвай кватэры паехаў проста на завод. Яму вельмі рупіла хутчэй пачуць, чым і як адаб’ецца ўчарайшае сьвяткаваньне на далейшых яго стасунках з заводам. У нутру мулялася нядобрае адчуваньне, але Рыгор не патураў на гэта.

Адмечаныя бульварнаю газэткаю дзьве тысячы забастоўшчыкаў упісалі новую, сьветлую старонку ў кнігу вялікага і крывавага змаганьня за справу працоўных. Куды, сапраўды, задумоўвацца над сваім уласным лёсам?

На небасхіле заблішчэлі яскравыя агенчыкі радаснага наступнага. Для яго Рыгор здаўна прысьвяціў ня толькі свае прыватныя інтарэсы, выгаду, а свае сілы і сваё жыцьцё. Ужо ён ня раз і ня два бязбоязна станавіў яго пад яўную пагрозу. А зараз?..

Вагромністыя гмахі заводу адцягнулі да сябе Рыгораву ўвагу. Паравік плаўка спыніўся перад галоўным яго корпусам. Рыгор першым выскачыў з вагону і павярнуў да брамы.

— Рыгор! — пазваў яго хтосьці з грамадкі рабочых, якія стаялі пры браме.

Ён азірнуўся.

Да яго набліжаўся Анікей.

— Запазьніўся, таварыш… Можам сьвяткаваць!

— Магу?

— А чаму-ж не. Во!

Анікей паднёс да Рыгоравых вачэй рашчотную кніжку.

— Ідзі атрымоўвай палучку і вып’ем за перамогу, — пажартаваў ён.

Да іх падышло яшчэ некалькі чалавек.

— Можна ў лясок куды-небудзь, на палянку, — вымавіў адзін з падышоўшых.

— Якраз і пагода спрыяе, — дадаў другі.

— Дзень прагуляем — знарадаў сотні і няма. Усё-ж чалавек дзесятак захаваем у жывых…

— Калі-б адзін усяго дзень не працаваць!.. А бывае — і месяц патарчыш пры варотах.

— Не дачакаюцца гэтата… Самі, ці што, пастануць да станкоў?..

— Знойдуць нашага брата!

— Ды чорта лысага знойдуць… Закруцілі шэйнакатрынку, нябось не абыйсьціся бяз…

— Без цябе!..

— А то — бач!

— Знаем такіх…

— Сьпяшайся, Рыгор, за палучкай, а то згіне; мы пачакаем.

Анікей жартаўліва правёў Рыгора да варотаў у браме і вярнуўся назад.

Калі праз паўгадзіны ён выйшаў з заводу, яго чакаў Анікей з двума другімі таварышамі — рэшта рабочых разышлася.

— Памінальным сьпіскам на дзьвярах…

— Яшчэ-б ня так… А, між іншым, клопату падсыпалі…

— Пляваць… з клопатам…

Рыгор агледзеўся навакола і цішком паведаміў:

— Якава Гіса арыштавалі…

— Ласьне? Калі?

— Учора днём…

— І надало-ж яму…

— А як з нашымі?

— Пакуль ня чуваць…

Яны рушылі з месца і накіравалі ў бліжэйшую харчоўку.

Ужо Анікей ачуўся па-за дзьвярыма яе, калі, ідучы заднім, Рыгор адцягнуўся ўвагаю да пад’ехаўшага паравіка. Ён на хвілю затрымаўся на месцы, спыніўшыся ўзрокам на белай касынцы сястры, якая вылезла з вагону і накіроўвала да тротуару побач з якімсьці вайсковым чыноўнікам.

— Ліба? — заварушылася ў яго галаве, і Рыгор крута павярнуў назад, пайшоўшы ім наператоч.

— Ліба Шлёмаўна? — няўверана падаў ён запытаньне.

Сястра з чыноўнікам азірнуліся на яго.

— Рыгор! Як добра, што мы цябе напаткалі! Павал гэтак прогся цябе ўгледзець!

Чыноўнік бліжэй падышоў да Рыгора і пільна, з лёгкаю ўсьмешкаю зазірнуў яму ў твар.

— Не пазнаеш? Паўла Памыйкі? Смагін — майстарня Шульца. А?

Рыгор баржджэй працягнуў яму руку і зрабіў намер да пацалунку. Павал горача, па-сяброўску сьмелымі нахіламі галавы злучыў свае вусны з Рыгоравымі.

— Паверыш, не пазнаў. Куды-ы там! Пане мой, зусім іншы чалавек. Люба паглядзець! Паправіўся, памаладзеў, папаўнеў… Палкоўнікам?..

Незаўважна падышоўшы да іх, Анікей палажыў Рыгору на плячо руку і праказаў:

— Мы чакаем. Памятаеш, ці забыў?

— Мае знаёмыя і сябры — пазнайся.

Анікей па чарзе падаў руку Лібе ды Паўлу.

— У госьці да Рыгора Міхасевіча.

— Трэба адведаць, — адказала Ліба.

— Шкода, што ня ў добры час.

— Чаму?

— У Рыгора Міхасевіча атрымаўся няцікавы паварот спраў.

— Як так?

— Сёньнека атрымаў адстаўку з заводу.

— Ласьне?!.

— Разам, вось. Адплата за сьвяткаваньне Першага мая.

— Кінь, Анікей. Ці варта псаваць людзям настрой! — сур’ёзна пераняў таварыша Рыгор.

— А ўсё-ткі…

— Ладна… Вы ўжо прабачайце, што я сёньня мушу вас пакінуць адных… Рэдкія, неспадзяваныя госьці… Даруй, Анікей…

Анікей разьвітаўся і павярнуў да харчоўкі.

Рыгор запрасіў Лібу і Паўла да сябе.

Ідучы, Павал у агульных абеглых рысах расказваў Рыгору гісторыю свайго жыцьця за апошні год. З яго слоў і таварыскага прызнаньня Рыгор рад быў дазнацца, што Павал увесь час з моманту расстаньня з Рыгорам не пакідаў думаць пра яго. Таварыскае пачуцьцё, нажытае ў Смагіне, нікаліва не астывала. Раз-у-раз Павал меў намерам зрабіць тыя ці іншыя захады, каб дазнацца Рыгоравага адрасу і завясьці перапіску. Выпадковыя здарэньні перашкаджалі гэтаму. Ён пэўны, што каб не вайна, то кожны з іх быў-бы ў курсе ўзаемнага бягучага жыцьця. Вайна ўсё пераблытала. Рыгор, магчыма, чуў пра тыя падзеі, якімі справодзілася ў Смагіне мобілізацыя і пераход на захад першых эшалёнаў войска. Дзікія сцэны гвалту і разбою пагражалі абярнуць мястэчка ў голыя руіны. Соткі пацярпеўшых займа-здароў кідалі Смагін і ўцякалі, куды вочы глядзяць. Павал астаўся на нейкі час бяз працы і спаткаўся з крутнейшымі момантамі ў сваім жыцьці. Было спасеньнем атрымаць выпадкова пропозыцыю астацца ў дарожным атрадзе дзесятага вучастку пры трэцяй арміі. Ён аберуч хапіўся за гэту службу і зараз ужо ачуўся ў трэцяй па чыне катэгорыі службоўцаў — дзесятнікам. Работа цікавая і выгадная тым, што абараняе стаўшых на яе ад ваеннае мобілізацыі.

У Пецярбург Павал выпрасіў командыроўку, галоўным чынам таму, каб навязаць сувязь з партыйнай організацыяй, а калі ўдасца, дык адшукаць Рыгора, угледзіцца з ім і ўспомніць разам перажыты час… Ужо Памыйка трэці дзень у сталіцы. Нечаканая стрэча на рагу Садовай і Неўскага з Лібаю вырашыла спатканьне з Рыгорам. О, як ён задаволены гэтым!..

— А ты майго лісту не атрымаў?

— Ты мне пісаў?

— Даруй, што запозьнена, усё-ж напісаў табе і чакаў адказу да сёньня…

— Цікава! Дзякую за памяць… Ды што-ж зробіш — ліст, напэўна, мяне не застаў у Смагіне.

— Але цікава, — перабіла ўжо ў Рыгоравым пакоі Ліба: — я неўспадзеўкі ледзь ня зьбіла Паўла з ног: нясуся так і толькі намерылася завярнуць да Анічкавага мосту, як ён зірк на мяне і перагарадзіў дарогу. «Выбачайце», кажа, а я, вылупіўшы вочы, гляджу яму ў твар і, як няпрытомная, заліваюся сьмехам. Ані думкі, што маю неспадзяванку бачыць Паўла. І толькі яго добрая памяць выручыла абоіх… Я ўжо казала яму ў вочы, які ён, сапраўды, стаў красавец!

— Кіньце-э, Ліба, жарты.

— Ня верыце?

— А, бач, задаволены, — пакпіў Рыгор.

Малады, здаровы рогат прайшоў па пакоі…

Яго перабіў асьцярожлівы стук у дзьверы.

Яны змоўклі і настаражыліся.

— Хто там?

— Рыгор Міхасевіч, гэта я, Сарафіна Хлёраўна. Прабачце, на хвілінку. Учора вечарам да вас наведвала вось тая барышня, што ўжо колькі разоў была ў вас з вашым таварышам і… прасіла перадаць — сёньня раніцаю паехала ў Маскву.

— Рыма?

— Хто яе ведае, я-ж імяні ня пытала… Прабачце, Рыгор Міхасевіч.

— Гэта хто такая? — пацікавіўся Памыйка.

— Рупіць? — пасьмяялася Ліба.

— Ды так… Знаёмая майго таварыша. Мо’ памятаеш гэткага, Пятруся?.. Той самы, да якога я прыехаў сюды; ён у Маскве зараз і выпісаў яе туды.

— Ага-а… Гэта я разумею…

— Што-ж тут дзіўнага! — заўважыла Ліба.

— Ніхто ня кажа… Ну, шчасьлівай дарогі!..

— А вось, як будзе з намі?

Ліба зацікаўлена разглядала Рыгораў пакой. Кожная малапрыкметная рэч прыцягала яе ўвагу. Завоканны пэйзаж асабліва ёй падабаўся, і яна неадрыўна ўглядалася ў яго, стоячы пры акне.

— Добрае вы месца, Рыгор Міхасевіч, выбралі для кватэры! Та-ак! — праз нейкі час уставіла яна ў Рыгораву гутарку з Паўлам.

— Добрае, але, бачыце, трэба расставацца.

— Чаму? — запытаў Павал.

— Хіба забыў, што я ад сёньня стаў вольным грамадзянінам?

— Ах, ты пра гэта.

— А я нічога-б ня мела, каб хоць тыдзень які пажыць вольнай у Пецярбурзе. Мне так, ведаеце, абрыдла мая служба, што я… Толькі нідзе ня дзенешся… Да бацькоў ня вернешся — у іх саміх няма чаго есьці, а скінь касынку — зразу-ж мусіш кідаць Пецярбург. Ня цікава!..

— Кіньце, Ліба Шлёмаўна, кіньце-э… Адкуль на вас падзьмула гэтай роспаччу?..

— Сапраўды кажу. Трэба мець валовыя нэрвы, каб дні і ночы засаб — засаб чуць перадсьмертныя крыкі і енкі ўміраючых людзей, бачыць іх патухлыя, безнадзейныя ўзрокі, разьвітальныя, поўныя жаху споведзі, успамінкі… Не-э… Гэта пекла, гэта сад катаваньняў. Я ня сплю, мару, тамлюся ад страшных зданяў… Што варта мая дапамога… мая спагада, ласкавае слова, міласэрдная… Гэ-эх-х!.. Забярэце-э мяне дзе ў іншае месца, прашу вас!..

Ліба, уся заружавеўшая ад злосьці, ахопленая нэрвоваю трасучкаю, якая моцна сьціснула яе белыя, пруткія далоні ў цьвёрдыя кулакі, скрывіла круглыя чырвоныя губы, звычайна зложаныя ў форму маленькага сэрца, супыніла разьбег узрокаў.

— Кіньце-э, таварыш…

Рыгор умольна зазірнуў ёй у твар і палажыў вышэй локця яе рукі сваіх пяць моцных, мазалістых пальцаў.

— Сантымэнты, якіх жыцьцё не шануе…

— Кабеты-ы! Ня гэтым бярэцца перамога над жыцьцём, не… Ліба Шлёмаўна…

— Брава, Рыгор, брава… Люблю, ад сэрца люблю і шаную тых, хто сьмела пазірае ў расчынены твар жыцьця… Люблю!.. Памятаеце, якаво мне жылося ў Смагіне? Выйсьці сароміўся на вуліцу, а між тым — надзеі выручылі. Майце драцяныя нэрвы і каменнае сэрца…

— Словы! Словы, як…

— Дык хочаце, едам са мною назад у Смагін? Можа ўжо ня ў самы Смагін, але… — задаволены знойдзенай парадзе, рэзва праказаў Павал да Лібы і сьледам абярнуўся да Рыгора.

— Рыгор? Табе-ж проста латва — з месца на месца. Зраблю рэкомэндацыю і ты праз тыдзень начэпіш вось гэткія палеты…

Ліба паступова ўвайшла ў сябе і зноў з дзявочым маладым захапленьнем глядзела на сьветла-зялёную сачыстую зелень дзярэў.

— Рыгору ня варта пакідаць Пецярбургу…

— Ваша думка, Ліба?

Яна не адказала. Тады Павал удвойчы абярнуўся да Рыгора:

— Падумай… Узваж усе даныя за і супроць… Пецярбург не ўцячэ — у любы момант ты можаш быць у ім. Захочаш кінуць службу — калі ласка; а яшчэ лепей — узяў і перавёўся… На парозе лета — што патраціш выехаўшы? За тое пацікавішся, як і чым праломліваецца вайна ў провінцыі. Паглядзіш, што там чаўпецца. Магчыма бачышмеш сваю мясьціну… у апошні раз…

— Не кажы, Павал — ведаю… Адчуваю і выабражаю… Так — падумаю над тваёй пропозыцыяй… Ты яшчэ доўга астаешся ў Пецярбурзе?

— Ня болей тыдню. Мне яшчэ трэ’ уладзіць справы з комітэтам, узяць ад іх літаратуры і дагаварыцца яшчэ аб некаторых справах.

— Хопіць часу на раздумы.

— Так, хопіць… Яшчэ пасьпеем выдумаць што-кольвечы і для Лібы Шлёмаўны…

— Наперад пра сябе думайце-э…

Яна падышла да дзьвярэй…

— Дайце, пойдам куды, каб разагнаць сьцінуўшы мяне сум… Га?

Хлопцы паслухмяна пачалі зьбірацца да выхаду.

IX

ПЕРШЫЯ ДНІ БЕЗРАБОЦЬЦЯ нічым асаблівым не адбіліся на Рыгоравым настроі. Ён прачынаўся на сьвісткі сірэн, пасьля яшчэ на нейкі час засынаў. Уставаў з пасьцелі а дзесятай гадзіне, піў гарбату і выходзіў у горад. Часамі першы прыходзіў да яго Анікей, тады яны разам распляноўвалі дзень і яго програму выпаўнялі па магчымасьці поўнасьцю. У гэтай програме асноўным пунктам было спатканьне са знаёмымі, вызнаваньне апошніх навін з рабочага жыцьця, з жыцьця грамадзкіх устаноў. Некалькі разоў яны адведвалі раённы камітэт партыйнае організацыі, з якім увесь час яны падтрымлівалі кантакт, бывалі ў культурна-асьветных установах, у будынку графіні Панінай, наведвалі перасоўны тэатр Гайдэбурава.

Весткі пра стан рабочага рынку таілі ў сабе ня дрэнныя пэрспэктывы і гэта тупіла абвостранасьць іх палажэньня. Праўда, ужо на чацьверты дзень пасьля іх разьліку ў горадзе пайшлі ўпартыя чуткі наконт мобілізацыі ратнікаў апалчэньня другога разраду. І Рыгор і Анікей кожны падлягалі хоць і не ў адзія час, пад гэту мобілізацыю. Анікеевы гады, магчыма, супалі-б ня з першым прызывам, але ўсё залежала ад ліку мобілізаваных гадоў. Гэтае пытаньне ўставала і перад Рыгорам, ня гледзячы на тое, што ён ужо доўгі час жыў не па сваіх дакумантах. Абудвым зусім ня ўсьміхалася магчымасьць ачуцца ў шэрагах арміі і нясьці сябе на забой нямаведама за што і за каго.

Погляды на мэты і сэнс вайны ў іх абоіх былі аднакава рашуча адмоўнымі. Ня толькі абаронен Міхась Камар, а нават і ня зусім сьвядомы «паражэнец» Якаў Гіс, ужо пацярпеўшы, падпадалі са сваімі поглядамі на бягучы момант пад вострую крытыку Рыгора.

З каразьлівай настарожанасьцю лавілі абое пакуль рэдкія весткі пра нездаволеньне вайною сярод салдат і нават сярод буржуазна-грамадзкіх колаў насельніцтва. Чуткі пра дэзэртырства з фронту яны разглядалі, як асаблівую форму актыўнага протэсту супроць вайны. Самы факт іхняе працы па загатоўцы знарадаў служыў ім папрокам у спрыяньні вайне.

Але тут ужо справа датыркала другога — барацьбы за існаваньне. Як-ні-як, а побач з гэтай барацьбою можна было вясьці разбураючую працу на фронтах. Болей таго, позыцыі, якімі былі заводы, захоўвалі сабою сілу, гатоўнасьць і базу для перавярненьня вайны імпэрыялістычнай у вайну грамадзянскую. Куды-ж, чаму і навошта здаваць гэтыя позыцыі?

Анікей пры абгаворы гэтага вяртаўся часамі да свае сям’і, радзей успамінаў Рыгор мацеру.

—Трэба абмінуць надыходзячую мобілізацыю.

Калі на сёмы дзень безрабоцьця Анікей пахваліўся, што ў яго клюе ўладзіцца на другі завод — Рыгор яшчэ ня меў пэўнага рашэньня наконт Паўлавай пропозыцыі. Магчыма, што яе наяўнасьць, падмацованая Пятрусёвымі словамі пры апошнім спатканьні, закалыхвалі яго цікавасьць да складзенага становішча. Тым ня меней, Рыгор патураў дбайліваму стараньню Анікея знайсьці хутчэй працу. Ён быў задаволены, калі пэрспэктыва гэтага стала праясьняцца.

— Націскай.

— Націсьнеш, калі цябе ціснуць…

Хутка Анікей паведаміў Рыгора пра выпадак арышту трох разьлічаных, як вайсковаабавязаных. Гэта здарэньне сьведчыла пра шмат сур’ёзьнейшае, чымся было да гэтага. Ускладненае палажэньне заставіла Анікея перамяніць кватэру, а Рыгора — рашуча і безадмоўна прыняць пропозыцыю Паўла.

— Я пакідаю, браце Анікей, Пецярбург.

— Нават?

— Так, рашыў на нейкі час паступіць на службу ў дарожны атрад.

— Якім чынам?

— Здарылася. Памятаеш чыноўніка, з якім я цябе знаёміў — яго рэкомэндацыя.

— Дуй. Чаго табе шкадаваць і каго пакідаць?

— Шкадую Пецярбургу.

— Ха-ха-ха! Камяні? Дому папярэдняга заключэньня?

— Шкадую адрывацца ад рабочых гушчаў, якія з дня-на-дзень пачынаюць разгортваць новыя страніцы гісторыі.

— Іх знойдзеш усюды…

— Ведаю, але Пецярбург — асяродак, месца, з якога забурліць кіпучы гейзэр.

— Магчыма. Няхай-жа пырсткі яго разьлятаюцца далёка навакола…

Пасьля гэтай гутаркі з Анікеем, Рыгор пайшоў да Паўла Памыйкі. Той растрывожаным вяртаўся да сябе, калі яго Рыгор нагнаў у кальдоры готэлю.

— Еду, Павал, з табою.

— Надумаў? — няўверана запытаў той.

— А мо’ сытуацыя зьмянілася? — выпрабаваў Рыгор таварыша, чуючы сухасьць у яго запытаньні.

— Го, не… Праходзь у пакой… Я меў досі няпрыемную гутарку ў міністэрстве шляхоў. Погань — толькі нэрвы псуюць… Каб ведаў — нізашто не зайшоў-бы…

— Плюй, калі на гутарцы кончыцца, — падбадзёрыў Рыгор.

— Ды я ўжо ня раз гэта рабіў… Я, ведаеш, чуць на большае не рашыўся. Ужо кулак сьвярбеў па крэтыністай скроні начальніка стала… але, гад, адчуў і зьнік… Ёсьць весткі, што дзевяты атрад пераехаў далей на ўсход, — дакончыў Павал крыху спакайней.

— А, што ты вырашыў ехаць, то не памылішся, — ня даўшы замоўкнуць папярэднім сваім словам, працягнуў ён гутарку далей.

— Доўга думаў… радзіўся… Шкада Пецярбургу… Але ўсё-ж, еду, Павал…

— Рыхтуйся на нядзелю.

— Хоць зараз… Мне ня трэба куфэркаў пакаваць. Стаю — еду… Адно-бы, рупіць…

— Што?

— Не разьмінуцца-б з мацерай… Старая, напэўна, зьбіраецца ў бежанцы — куды-ж ёй накіраваць, як не да сына? Прыедзе, а тут…

— Так, думай… Усё-ткі маці… Хоць можа ў гэтым і хаваецца крыху сантымэнтальнасьці, але то з погляду няпрытомных і наскрозь фальшывых людзей… Я…

— Еду, Павал… Радзь, што трэба мець з сабою…

— Білет, па-першае, а там — што ўпадабаецца…

— Не бяз гэтага-ж…

— У нядзелю тады; а дзесятай гадзіне раніцы будзь на вакзале. Або ня стрэнемся, хіба? Я ўжо свае справы амаль што ўладзіў…

Умовіўшыся наконт паездкі, яны доўгі час правялі ў гутарках на іншыя тэмы і ўжо зусім на змроку выйшлі з готэлю.

На вуліцы яны сустрэлі грамаду маніфэстантаў.

— У чым справа? — абярнуўся Павал да першага стрэчнага.

Той не пасьпеў адказаць, як на іх наскочыў газэтчык і расьпеўна прагукаў:

— Італія абвясьціла вайну «Кайзэру». «Капут Нямчуры». «Напружаныя бойкі на расійска-аўстрыяцкім фронце».

Павал купіў газэту, і яны ўдваіх запоем прачыталі выдзеленае буйнымі літарамі паведамленьне пра далучэньне Італіі да вайны.

— Яшчэ не лягчэй, — уголас незадаволена выказаўся Павал.

— Што вы сказалі? — прагудзела ў іх над вушмі.

То запытаў незаўзажна падышоўшы да іх здаравенны, з доўгімі жоўтымі бакенбардамі і брытай барадою, шырокатвары і плюскатаносы палкоўнік.

— А вам якое дзела да таго? — задзёрыста адазваўся Рыгор.

— Тэўтонскія агенты! — яшчэ вышэйшай нотай вылаяўся палкоўнік.

— Мясаедаў…

Хлынуўшая на іх чарада людзей адціснула палкоўніка болей сажню ўправа. Рыгор з Паўлам павярнулі ў бок Неўскага, напрамкам за разрэдзеным хвастом маніфэстантаў.

На Неўскім наглядаўся той-жа падвышаны настрой. Весткі з Італіі скланяліся на ўсе лады, служачы тэмаю для агульных гутарак. Па тэй непамерна разьдзьмутай радасьці, якая ахапіла задзёрыстую патрыётычна-гардлівую буржуазію і ваеншчыну, можна было судзіць, якое глыбокае нявер’е ды безнадзейнасьць справодзілі зацягнутую вайну.

— Няхай цяпер папатужыцца Вільгэльм! — разьліваючы па тлустым чырвоным твары сытую ўхмылку, цешыўся якісьці таўсьцяк, зазіраючы Паўлу ў вочы.

— Так, ёсьць чаго тужыцца, — адказаў Павал.

— А вось калі Амэрыка жахне — тады…

Яны абагналі няпрошанага размоўніка і перайшлі на другі бок проспэкту.

Непадалёку ад іх віднелася спынка трамваю. Павал раптам хапіўся за галаву.

— Ага! Я зусім забыў, што яшчэ мне трэба зайсьці ў адно месца па даручэньні дзелавода. Ты пачакаеш?

Рыгор спыніўся.

— Я думаю адпраўляцца на кватэру. Трэба перамовіцца з гаспадыняю. Для яе будзе зьнянацкім мой ад’езд…

Павал пачакаў, пакуль Рыгор сеў на трамвай і сам пайшоў напрамкам да вуліцы Жукоўскага.

Ён ужо падыходзіў да месца, як успомніў, што забыў парадзіць Рыгору купіць высокія рускія боты. Але, завярнуўшы ў дзьверы, парашыў, што яшчэ на гэта хопіць часу, і заспакоіўся. Гэта было другарадным — Паўла здавальняла Рыгорава згода паехаць з ім разам у дарожны атрад. Толькі-б ня было замінкі з боку дзелавода. Магчыма…

У гэты момант Рыгор таксама стаяў перад дзьвярыма ў сваю кватэру, чакаючы пакуль Сарафіна Хлёраўна іх адамкне.

— Што ў вас новага, Рыгор Міхасевіч? — рупліва і гасьцінна запытала Сарафіна Хлёраўна.

— Розныя навіны!

Гаспадыня настаражылася — зрабіўшы на твары міну, у якой было цяжка разабраць, ці ў ёй выказвалася цікавасьць да навін, ці любаваньне пасуседам.

— Якія-ж цікава, Рыгор Міхасевіч?

— Першая — гэта Італія абвясьціла немцам вайну…

— Ой-жа! Як добра, што нарэшце паганым немцам прыдзе капут…

Кабета малебна злажыла рукі.

— Ну то агульная, але, вось, вашы-то справы, вашы…

— Дзякую, Сарафіна Хлёраўна… Ідуць…

— Ідуць… Пара працаваць, Рыгор Міхасевіч…

Яна правяла Рыгора да яго пакою.

— Вярней — едуць, Сарафіна Хлёраўна, едуць…

Ён прайшоў у пакой і пакінуў адчыненымі дзьверы. Гаспадыня стала ў іх, як портрэт у рамках, і напружана чакала далейшага паведамленьня ад Рыгора.

— Я павінен вас, Сарафіна Хлёраўна, пакінуць. І буду прасіць, каб вы зрабілі падрахункі…

— Што вы кажаце?!

Гаспадыня, мэрам збаяўшыся гэтага, азірнулася на калідор і крыху прычыніла дзьверы.

— Так нечакана?

— Нечакана, Сарафіна Хлёраўна…

— Назусім паедзеце з Пецярбургу?

— Не спадзяюся, каб не вярнуцца. А таму і вас прасіцьму паглядзець за ўсім тым, чаго я не магу з сабою ўзяць… Усё здараецца… гара з гарою не сходзіцца…

— А чалавек з чалавекам заўсёды… Шкада мне вас, Рыгор Міхасевіч… І вы далёка едзеце?

— Ня блізка.

— Гм…

Яна моўчкі пастаяла яшчэ хвілін з пяць і з апушчанаю галавою павярнула з дзьвярэй.

Рыгор зачыніў дзьверы, абавёў узрокам свой пакой і рашуча сам-сабе праказаў:

— У нядзелю а дзесятай!

X

— ПІШЭЦЕ, Рыгор Міхасевіч, пішэце, прашу вас, — стоячы ў адчыненым акне, прасіла Рыгора яго гаспадыня.

Ён яшчэ раз зьняў ёй капялюш і з куфэркам у руцэ, а пакункам у другой, павярнуў у браму.

Сарафіна Хлёраўна махала белаю хусьцінкаю і не аднімала ваччу пакуль Рыгор выйшаў на вуліцу і схаваўся за брамаю.

Ціхая шырокая вуліца выглядала сьвятошна. На ўсьцяж яе можна было бачыць лічаных пешаходаў. Дзесьці ўправа ад дачы Сарафіны Скрынкінай чулася фортэп’янная музыка.

Яскравай сонечнай раніцай, пад распуканымі дрэвамі саду і палісадніку, мілагучныя зыкі якоесьці незнаёмае арыі навявалі асалоду і казыталі Рыгорава нутро. Ці не працяг гэта тае музыкі, якая вітала год таму назад яго прыезд у Пецярбург? Калі-б яна мела здатнасьць уплывовасьці на людзкі лёс — то было-б добрая адзнака. Рыгор не паскардзіцца на пражыты ў Пецярбурзе час. Яго жыцьцё дапамінала музыку, але не перабояў і вібрацый струн, а кіпеньня пачуцьцяў ды натхненьня, як водгуку законаў рабочага змаганьня за шчасьлівае, адпаведнае працоўніку існаваньне. Гэта музыка яго жыцьця і зараз не астыла, ня здала свае напружнасьці, а толькі мяняе варыацыю.

— Рамізьнік!

Заглядзеўшыся на каняку, якая нядбайна вывозіла яго з ператочнае вуліцы, лахматы чалавек на каламажцы рупліва затузаў лейцамі. Каняка заварушылася, натужылася і пабегла да Рыгора.

— На Царскасельскі вакзал!

— Паўтара рубля.

— Рубель?

— Што вы, гэткая далячынь. Падбаўце-э.

— Яшчэ дваццаць капеек?

Рыгор намерыўся ісьці далей, ды яго прыпыніў чыйсьці окліч. Ён азірнуўся і ўгледзеў кароценькага чалавека з бежанскага комітэту.

— Выбачайце, я па адным пытаньні да вас, — вітаючыся, праказаў ён да Рыгора. — Вы сьпяшаецеся недзе?

— Так, я зараз еду на вакзал, а там…

— Далёка?

— У Менск! Па справах!

— На працу?

— Так…

— Цікава, вельмі цікава, гм… Толькі, бачыце, час такі, што там зусім небясьпечна…

— Давайце едам! — перабіў рамізьнік, зьвяртаючыся да Рыгора.

— Сядайце, калі па дарозе, — запрапанаваў Рыгор кароценькаму чалавеку.

— Як вам сказаць… я та ня ў той бок, толькі… рад вас правясьці да Каменаастроўскага…

Яны ўселіся і рамізьнік з окрыкам замахаў над абабітаю, прывычнаю да пугі, канякаю.

— Цікава… Мне так хочацца туды, так цягне, што, здаецца, кінуў-бы ўсё і хоць на гадзіну-другую… Віленшчына, узгоркі, малады лясок, зьмяістыя ручайкі па мурожных паплавох. Толькі — нельга. Вайна. Ты туды — а тысяча адтуль. Бяда, бачыце, страшылішча… Яшчэ немаведама, як будзе праз лета. Магчыма — зруйнуюць край дашчэнту. Вайна ўсё далей заблутваецца…

Рыгор няўважліва слухаў суседа і раз-по-разу адцягаўся вачыма на мігаўшыя побач гароды, масты, будынкі заводаў.

Вось знаёмы паркан, вароты, ды сумны, цёмна-чырвоны фон такарных і сьлясарных майстэрань, у якіх ён працаваў больш году. Нядзеля — і за парканам ціха. Між жалезнае брамы таўчэцца стораж, а наводдаль гарадавік. Перакідаюцца словамі, жартуюць.

— Бывай!

Маланкаю праносяцца важнейшыя, больш выразныя моманты, зьвязаныя з працаю на заводзе. Памер майстэрні, цёмныя запыленыя вокны. Трансмісіі, раменьні, станкі. Скрыпучы і бразгучы кран за біламі, над сярэдзінай будынку, не падзеленаю на паверхі. Дзесяткі знаёмых твараў. Позы пры рабоце. Майстар і задумлены, адваротны і праціўны ваенны-контролёр, палкоўнік — астатняя гутарка Рыгора з партыйным комітэтам.

Мінулае.

— Прагналі з заводу — вось з гэтага самага, і павінен пакідаць Пецярбург, — паведаміў Рыгор кароценькаму чалавеку, ткнуўшы пальцам у бок заводу.

— Прагналі? Баставалі, пэўна, ці за іншае што?

— Так, за забастоўку ў Першае мая.

— Вось на іх ліха, падумаць…

— Еду, а магчыма маці едзе сюды… Крыжуюцца дарогі, так і гэтак, уздоўжкі і ўператоч. Адны сюды, іншыя ў другі бок, некаторыя ўгору, другія ўніз… Ага… якраз дарэчы, што я з вамі стрэўся… Так… Я буду вас шчыра прасіць, калі, часамі, мая маці трапіць у комітэт — дайце мне знаць, а яе прытулеце на нейкі час. Старая згіне адна. Добра?

— Го, чаму не! Хто-б мог адмовіцца… А вы не ў сваю дарогу? — запытаў кароценькі чалавек.

— Не. Маё будучае месца перасунулася за Менск. Я перш разьлічваў заглянуць у сваё мястэчка, а зараз… Ды ў мяне з поліцыяй ня ўсё гладка.

— Ага-а!

Кароценькі чалавек адвярнуўся ўбок шырока разьлёгшае Вялікае Неўкі, праз якую яны праяжджалі. Цёмная вада адбівала яскравыя ранішнія праменьні сонца.

Кароценькі чалавек хапіў Рыгора за руку і моцна яе паціснуў:

— Дык едзьце здаровы! Жадаю вам усяго найлепшага! Пішэце, што чуваць, пішэце… Рамізьнік, на хвілінку спыніся!

Кароценькі чалавек зьлез, не даехаўшы да вызначанага месца і яшчэ раз выказаў цёплыя пажаданьні Рыгору.

Рыгор падзякаваў і загадаў рамізьніку шпарчэй ехаць.

Каняку цяжка было ўзьбірацца на гарбіну Троіцкага мосту. Прытупленыя падковы коўзалі па гладкім, высьлізганым тарцы. І дарма ў паветры выкручвала розныя фігуры рамізьніцкая пуга! Каняка на гарбіну мосту ішла дробным, няроўным трухам. Затое Рыгору знаходзілася магчымасьць яшчэ раз абласкаць узрокамі разгорнутую веліч цудоўнага вобразу Нявы, Петрапаўлаўскае крэпасьці, Узьбярэжнае, Біржы, унівэрсытэцкіх будынкаў і Астральных колён — направа, летняга саду, палац мэдыцынскае акадэміі, разьбегу Нявы з Вялікаю Неўкаю, Літэйнага мосту і нязьлічаных труб Выбарскіх ды Охтэнскіх заводаў — налева. Гэта хараство паўночнае пальміры прыкоўвала да сябе ягоную ўвагу і ўплывала на яго настрой маладым задзёрам.

У заглядзеньні ён не заўважыў, як каняка апынулася пасярэдзіце мосту і ад тузаніны лейцамі — шпарка паняслася да Марсавага поля…

Тым-жа тэмпам яны праехалі і дарогу да вакзалу.

Рыгор паглядзеў на гадзіньнік. Яшчэ аставалася дваццаць восем хвілін да адходу цягніка. У гэты тэрмін уваходзіла знайсьці Паўла Памыйку і, магчыма, калі той не пасьпеў гэтага, купіць білеты.

Адпусьціўшы рамізьніка, Рыгор ускоранай хадою накіраваў да правых дзьвярэй вакзалу. Ён вёртка абмінаў сустрэчных і моўчкі ўвільваў ад назойлівых насільшчыкаў.

Разьзіраючы па бакох, ён ужо быў на ўсходах на другі паверх, калі з першае клясы насустрэч яму выбегла Ліба.

Белая касынка пракалола яго нутро нечаканай радасьцю.

— Нарэшце! — праказала сястра, разьняўшы стройныя рукі: — а мы чакаем, а мы трывожымся.

— А білеты?.. Вы з Паўлам?

— Так, ён чакае вас.

— Пэўна яшчэ ня позна?

— Ды ўжо садзяцца.

Хіба выхапіла з Рыгоравых рук пакунак і яны сьпешна ўбеглі ў перапоўненую людзьмі залю-пачакальню.

Павал іх пільнаваў і ня даў заходзіць у натоўп, павярнуўшы да выйсьця.

— Вось вашы білеты; Лібе пэронны.

Прайшоўшы на зацемнены шкляным навесам пэрон, Павал панёс у вагон рэчы, а Рыгор з Лібаю асталіся пры вагоне.

— Вы ведаеце, Рыгор, і мяне выпраўляюць ехаць… Паеду на фронт — болей у шпіталі не магу аставацца…

— Іначай нельга? Дык калі-ж загадаеце прыйсьці вас сустракаць?

— Скора. Паведамлю, зразумела.

Між іх мігнулася трое салдат, уподбежкі шмыгнуўшых у «іх» вагон.

З усходцаў адзін з салдат зацікаўлена паглядзеў на Рыгора і зьлёгку засьмяяўся. Рыгора гэта заінтрыгавала, ды ён нічым не пасьпеў рэагаваць, бо тут-жа выскачыў з вагону Павал.

— Без дзесяці хвілін. Месцы выпалі пры акне.

— З добрымі суседзямі?

— Пагодзімся…

Яны няўверана прайшлі сажняў два наперад, пасьля вярнуліся назад на старое месца.

У вагоне пачуўся ўзмоцнены гоман.

— Пойдам займаць месцы. Бывайце-э, Ліба Шлёмаўна! Не ўспамінайце-э ліхам…

Хіба з сумам на твары разьвіталася з абодвымі і адшылася ў бок з гэткім намерам, каб бачыць, як яны будуць ад’яжджаць.

У цёмным акне вагону мігаліся людзі, толькі ні Рыгора, ні Паўла ня відаць было.

«Няўжо не паладзеце?»

— Царскі, царскі! — раптам вылецела з дзесяткаў вуснаў наўкола Лібы.

І яна ўгледзела, як раптам гуляўшая на пэроне публіка пазгушчалася між сцэпак вагонаў, пільна гледзячы ў бок царскага пэрону.

У надышоўшай маўчанцы выразна чуліся распарадчыя выгукі і наглядалася мігатня людзкіх сылуэтаў за малочным шклом сьценкі.

Лібу прыціснулі да ўсходцаў вагону. Але яна ў момант выкаўзнула з натоўпу і апынулася перад адчыненым акном вагону. Каля яго стаялі поруч Рыгор з Паўлам і старэнна маталі ў бок Лібы разгорнутымі хусьцінкамі.

На фоне Лібінай касынкі аднакава выдзяліліся і паружавеўшы дзяўчынін твар і чырвоны крыж.

«Шчасьлівае дарогі, шчасьлівае дарогі!» — разгорнена шапталі яе губы, зложаныя ў маленькае, чулае сэрца.

Частка другая

ЧАСТКА ДРУГАЯ

I

ПАСКАРАЮЧЫ ХАДУ, цягнік пакідаў за сабою ломаныя і няроўныя пуці, цесна здаўленыя процьмаю вагонаў, стрэлкамі, вакзальнымі будынкамі. Стукатня перабегу праз сточкі рэльс і стрэлкі раставала разам з гарадзкім шумам.

Хутка сіні дымок скрадаў яркія абрысы многапавярховых гмахаў і башты вадакачак пакінутай сталіцы. Але направа і налева ад бягучага цягніка, мэрам-бы знарок, працягаліся будынкі заводаў і рабочых дамоў — гарадзкіх застаў. Яны доўгі час не адставалі ад цягніка, а беглі за ім, меручыся яго абняць дзе-кольвечы за шырокай перадгародняй раўнінаю.

Чорнымі высокімі ценямі высіліся ўгору многалікія коміны фабрык і заводаў. Густыя хмары дыму віселі над будынкамі пасёлкаў, над топкімі паплавамі — хаваючы адгон небасхілу.

Ужо ў правым вакне, крыху наперадзе забялелі будынкі царскіх палацаў, аколеных густою шатою парку, а зьлева ўсё яшчэ цягнуўся горад. Асобныя яго будынкі, з тымі-ж стромкімі комінамі ўразаліся ў цёмна-шэрыя сьцены лесу.

Рыгор з Паўлам уважліва разглядалі мігаючыя ў ваччу вобразы. Маладая рунь паплавоў і рэдкіх дрэўцаў, заблуджаныя хутаркі пасёлкаўцаў, роўныя, неаглядныя канавы і дарогі адцягалі іх думкі да сябе. Нячувана, але ўведана, разрываліся ў Рыгоравым нутру крэпкія ніткі сувязі з пакінутымі ўзадзе і яшчэ зусім сьвежымі гарадзкімі абставінамі. Хоць ён ня раз і ня два праносіўся думкамі сюдою, дзе мчыцца цягнік, усё-ж не чакаў сам, што яго думкі так хутка пацягнуць за сабою яго самога.

Пецярбург моцна трымаў Рыгора ў сваіх каменных абоймах і Рыгор самаахвоць паддаваўся на зрастаньне з ім. Нават раніцою гэтага дня, перад тым, як падблізіцца да вакзалу, яму ня верылася, што ён сапраўды здымаецца з каменнага посьцілу смуглых і шумлівых сталічных вуліц.

Ужо на трэці дзесятак вёрст, а ў яго вушшу ня сьціхае гармонь бурлівага гарадзкога жыцьця. Стук калёс, шыпеньне паравозу і монотонны звон ваконнага шклу — ці ня тыя, бач, гукі, якімі жыве Пецярбург? Не, яго стыхія ўелася ў Рыгораву істоту, як уядаецца ў цела татуіроўка. Ён ёю прасякся да канцоў пазногцяў.

— Царскае?

У вагоне стала цямней: вакзальны навес затуліў сонечнае праменьне. З шэрай ценьню прашылася да пасажыраў нявыразнае пачуцьцё настарожанасьці. Бач там, вунь, за няпрыветным вакзалам разьляглася рэзыдэнцыя расійскага самадура-сатрапа. Абкружаны шчэцьцю гвардзейскіх шабель і казачых пік, затулены ад сьвету жалезнымі платамі паркаў і няздрэмнымі вачыма тысачаў шпегаў — ён мудруе над складанымі спосабамі працягненьня свайго крывавага панаваньня.

Конвульсыўны ўздрыг адвярнуў Рыгора ад вакзальнага пэрону, на якім тапталіся каля дзесятку падазроных асоб. Рушыўшы цягнік хутка завярнуў за высокія ліпы парку, які адгарадзіў чыгункі ад Царскага Сяла.

Усеўшыся першым між шасьцю пасажыраў, Павал пазваў гэта зрабіць і Рыгору.

— Нагледзеўся?

— Досыць!

— Хопіць часу на гэта.

— Ды я не сумняваюся.

У бок Рыгора паглядзелі Паўлавы суседзі. Яны правялі яго ўзрокамі на месца і, калі ён сеў, перашапнуліся.

Рыгор адчуў маленькую ўтому ад гадзіннага стаяньня пры акне і сядзець было прыемна. Не хацелася нічога казаць, каб даць магчымасьць уявіць сапраўднасьць акольваючага яго.

Ён моўчкі прасядзеў, гледзячы на зялёны Паўлаў мундзір, пакуль цягнік параўняўся з Паўлаўскам.

Пасьля, як па програме, павярнуў узрокі да купкі пасажыраў, што сядзелі ў іх аддзяленьні вагону. І цікава — перад ім было чатыры салдаты і двое цывільных. Апошнія, занятыя якойсьцю расьцяжнаю гутаркаю, не адгіналіся адзін ад другога. Салдаты, як Рыгор прыслухаўся, гутарылі на не зразумелай яму мове. Але самы акцэнт мовы быў яму знаёмы. Ці то проста чуты дзесьці ім голас. Адно з дваіх — Рыгор прыгледзеўся.

Перш туманна, а хутка ўсё выразьней і выразьней, як з-пад пэндзля мастака, паўставалі знаёмыя рысы двух твараў. Дзе ён іх бачыў? Рыгор перагнуўся да Паўла і паведаміў пра сваё сумненьне наконт дваіх суседзяў.

Павал неўзначай паглядзеў у іх бок і адказаў, што яны сачаць за Рыгорам і, напэўна, пра яго размаўляюць.

«Запытаю на кожны выпадак», намякнуў сабе Рыгор і разьняў губы, каб выказаць сам сабою складзены сказ. У гэты момант, мэрам-бы адчуваючы Рыгорава хаценьне, адзін з салдат пераняў яго запытаньнем:

— Вы далёка?

— На Менск, — адказаў Рыгор: — А вы?

— У сваю часьць.

— А дзе яна стаіць?

— У Гомелі.

— Значыць у наш бок?

— Але.

Салдат мэрам-бы ня меў чаго далей казаць і крыху памаўчаў. Пасьля зусім інакшым голасам вымавіў:

— Мне, чамусьці, здаецца, што я…

— Вось і мне таксама, — ня даўшы яму дасказаць, падхапіў Рыгор.

Салдат зразумеў яго і сьмялей дадаў.

— Бачыліся?

— Ці ня былі вы ў Рызе, часамі? — падаў другі.

— Ага-а? Салдацкая форма мяняе чалавека. Ці мо’ гэта памяць згладжвае…

— Жоўты будынак, памятаеце?

— Во-а! Цяпер ужо…

Рыгор прыўстаў і рашуча працягнуў салдатам руку. Тыя весела расьсьмяяліся.

— Гэта нашы таварышы, пазнайцеся, — паказаў на сваіх таварышоў першы.

Рыгор прывітаўся і з тымі.

— І трэба-ж так неспадзявана…

Ён не даказаў, задумаўшыся над імёнамі знаёмых.

— Даруйце-э, час канчаткова сьцёр у маёй памяці вашы… імёны…

— Памятаеце Ромуся і Генрыка? Цесны пакой, украдлівыя крокі за дзьвярыма, нашы спрэчкі і… праглівае чаканьне стрэчы з…

— Го-а, чаму ня памятаць! Яшчэ гэтак нядаўна, хоць разам з тым і так даўно-даўно…

— Гэткі час. Ці мы спадзяваліся на яго?

Салдат, назваўшы сябе Ромусем, паківаў галавою і прамовіў:

— З Рыгі можа нічога не астацца… Ужо немцы каля Віндавы… Заводы прыпыніліся і паўгораду выехала ў Расію.

— З Рыгі — а з Курляндыі колькі народу ўцякло! — дадаў Генрык.

— Так, вайна бесспагадліва. Страшна падумаць.

— Што тут думаць! Думкі не пасобяць… — махнуў рукою Генрык.

— Або што пасобіць? — запытаў Рыгор.

— Трэба абараняцца, пакуль ёсьць магчымасьць…

— Ад каго і як?

На Рыгора сярдзіта паглядзелі абое цывільных. Салдаты таксама пераглянуліся між сабою, але ў іх узроках было болей цікавасьці, як нечаканасьці гэта пачуць.

— А мы, вось, вымушаны адыгрываць ролю ваяк… Рыга, заводы, жанкі — хто іх ведае, як і што, тым ня меней бяры вінтоўку і паслухмяна на перадавыя…

— Каб на баронаў дзе-кольвечы ў Ліфлянтах, тады-б яшчэ…

Ромусь заўзята пацёр рукі і вясёлымі ўзрокамі паглядзеў на Паўла.

— А хто вам забараняе? — умяшаўся ў гутарку цывільны.

— Яшчэ не падышоў час! — адказаў яму Павал.

— Ужо даўно час. Вы паглядзеце, да якое нахабнасьці яны дайшлі! Тысячамі расстрэльваюць нашых раненых, па ўсёй Расіі раскінулі густую сетку шпіёнства, падкупаюць нашых генэралаў і комэндантаў крэпасьцяй: забраліся ў Пецярбург і, нават, у Царскае Сяло і… Нямчура запаланіла нас духова і фізычна… Але цяпер годзе-э! Няхай толькі амэрыканскі салдат пераступіць Атлянтычны акіян, як усё пойдзе іначай. Тут пляваць на Баўгарыю — яна мала пацягне шалькі, але Амэрыка, тая — го-о!

Цывільны забыў пра свайго суседа, падняўся з месца і, махаючы злосна рукамі, расчырванеўшыся, пырскаючы сьлінаю яшчэ з паўгадзіны, пры агульным змоўку, даводзіў тэорыю блізкага канца вайны. Пад яго зычнымі блутанымі сказамі лёгка руйнуваліся адна за другою дзяржавы нямецкіх хаўрусьнікаў. Расійскае войска цудоўна вярталася ад рубяжоў Нёману на прускую раўніну, назад у Львоў і Перамышль, да Константынопалю. І каб не падасьпеўшая праверка білетаў — з вуснаў захопленага краснабая яго суседзі пачулі-б шэраг нязбыўных здарэньняў, што маляваў іх прытуплены розум.

Праверка білетаў астудзіла цывільнага гаваруна патрыёта і ён, як ня бывала таго, ізноў ківаўся ў гутарцы перад сваім суседам…

Рыгор, Павал, Ромусь і Генрык стрымлівалі напор сьмеху, зрэдку азіраючыся на няпрошанага размоўніка. Каб не зацягнуць яго ў сваю гутарку паўторна, яны паадварочваліся да акна і ўжо цішэй узьнялі яе працяг.

Ромусь успомніў некалькі выразьнейшых момантаў з іх вастрожнага жыцьця, паведаміў Рыгору пра некаторых агульных знаёмых. Для Ромуся з Генрыкам было зусім нечаканым пачуць ад Рыгора пра Міхася Камара, Артура Цьвібеля і Якава Гіса. Позыцыя першага ў поглядах на мэты вайны і на адносіны да яе збоку рабочага стану, пераказаная Рыгорам, выклікала ў Ромуся і яго таварышоў адмоўную ацэнку.

Сьледам Рыгор паведаміў сваіх рыскіх таварышоў пра ранейшыя і апошнія здарэньні з рабочага жыцьця Пецярбургу і заключыў апавяданьне сваім разьлікам з заводу.

— І зараз вы едзеце дамоў? — пацікавіўся Ромусь.

— О, не! Дзе там! Я еду, вось, з таварышам на службу ў дарожны атрад.

— Чаго-ж, гэта лепей, як на фронт. А мы, — ён азірнуўся на цывільных: — як пацукі папалі ў пастку, каб не командыроўка з палоннымі, магчыма, купалі-б нашы целы спакойныя хвалі Нёману. А зараз, вось, нас пераводзяць у другую часьць — мо’ некі час затрымаемся ў тыле…

— А хто вам перашкаджае пратрымацца як найдаўжэй, — парадзіў Рыгор.

Салдаты спачуваюча ўсьміхнуліся.

— А ўжо-ж, самі ня будам напрашвацца, — прызнаўся Генрык.

Цягнік усьцішаў хаду. Яны ўсе разам згрудзіліся ў акне, ловячы ўзрокамі станцыённыя будынкі.

— Новыя Сакольнікі?

— Яшчэ толькі «Дно»… — адказаў прашмыгнуўшы да дзьвярэй кондуктар. — Дваццаць хвілін стаянкі! — дадаў ён з выйсьця.

Пасажыры рушылі з вагону.

Рыгор ды Павал разам з усімі.

Двое салдат асталіся пільнаваць месца.

II

У НАБІТАЙ ВАЙСКОЎЦАМІ і рэдкімі цывільнымі залі другое клясы пахла сьвежаю капустаю, печаным мясам і людзкім выдыханьнем. Рыгор з Паўлам ды з знаёмымі салдатамі рашуча праціснуліся да буфэту, заказалі абеды і вярнуліся да толькі што апарожненага стала.

Нёсшы камусьці чатыры талеркі гарачае супы рыжы, запацелы і раззлаваны кельнэр супыніўся каля іх. І ці па згаворы, ці таксама выпадкова, яго колега зараз-жа прынёс другое. Гэткім чынам абед улажыўся ў дванаццаць хвілін і яшчэ хвілін каля дзесяці аставалася ў загоне.

Рыгор першым вылез з-за столу і накіраваў на пэрон. Павал з салдатамі не адставалі.

І толькі яны выйшлі з залі на калідор, як іх перапыніла грамада людзей. Наперадзе яе, хапіўшы за руку, здаравенны станцыённы жандар вёў нейкага мужчыну. Апошні сьмела і рашуча нападаў у словах на жандара, заўзята махаў вольнаю рукою і не намерваўся адыходзіць ад прадстаўніка ўлады. Сьледам за ім, раздражнена лаючы чыгуначныя парадкі, ішлі іншыя, наколькі відаць было, таксама пасажыры.

— У чым справа? — пацікавіўся Ромусь.

— Жандар павёў складаць протоколі, — адказаў задні з грамадкі.

— За вошта?

— А ласьне разьбярэшся?

Яны болей не распытвалі, каб не займаць праходу, і выйшлі на пэрон.

Гадзіньнік паказваў блізкі адыход цягніка. Публіка рупліва бегла ў вагоны, але кожны падбягаўшы да дзьвярэй супыняўся. Некаторыя спакойліва адыходзілі назад.

— Цягнік затрымоўваецца на сорак хвілін, — паведаміў іх кондуктар: — не сьпяшайцеся.

Падзяліўшыся на пары, салдаты асобна, а Рыгор з Паўлам асобна, яны згубіліся адны ад другіх у сумятні пасажырска-пэроннага натоўпу.

— Сымпатычныя людзі твае латышы! — адазваўся Павал.

— Так, я знаходзіў у іх блізкіх сябраў. Бывала ў астрозе…

— На хвілінку! — перанялі Рыгора на паўсказе.

Яны абярнуліся і ўгледзелі тых, пра каго гаварылі.

— Мы сустрэлі Караля, памятаеце?

Рыгор задумаўся.

— Якога гэта?

— А вартаўнік пры заводзе ў Рызе!

—-- Няўжо?

— Стары жабруе па падвоканьні вагонаў…

— Караль! Дзе-ж ён?

Яны павярнулі назад і адразу наткнуліся на згорбленага, бяз шапкі, у моцна паношаным паўхалатку чалавека. У аднэй руцэ ён трымаў тоўстую сукаватую крывулю, у другой працягаў наперад нешта дапамінаўшае капялюш. Стары нясьмела падняў заўпалыя ў глыбіню орбітаў вочы і нявыразна паглядзеў на абступіўшых яго чатырох маладых чалавек.

— Дзядзька Караль? — запытаў Рыгор.

— Га? Ён, нябожа… Адкуль-жа, сыне, мяне знаеш? — тым-жа, добра знаёмым Рыгору голасам, поўным раптоўнае надзеі і чаканьняў, адказаў жабрак.

— Рыгора Нязвычнага памятаеце?

— Рыгора Нязвычнага? Цяжка, сыне.

Стары хвілінку памаўчаў, крыху адхіліўшы галаву ў бок, мэрам-бы шукаючы каго, пасьля пэўней адказаў:

— Прыпамінаю крыху. Так, нябожа… Во-а, ці-ж няпраўду я казаў табе?.. Здаецца, табе я казаў, што маё жыцьцё… Бачыш… Ужо месяц, як у дарозе — бежанец… Дзесяткі год служыў на заводзе, сьцярог чужое дабро, вартавым сабакам дняваў і начаваў пад варотамі, а за ўсё — торба-а…

Каля іх сышлася грамадка цікавых.

Павал заўважыў, як некалькі разоў з розных бакоў пралазіла да іх мопсавая галава здаравеннага жандара.

На тэму пра старога расьцягнулася рэзвая, рознамотыўная гутарка. І стары Караль, ужо бачыўшы ня гэткія зборы людзей, зацікаўлены можа апошняю супольнаю ўвагаю да сябе, крыўдліва, з роспаччу ў голасе казаў:

— Сабакам трымалі і як сабаку выгналі… Гэта завецца людзкімі адносінамі… Няхай-бы ў каго-кольвечы знайшлося каліва спагады, няхай-бы адзін з мільёнаў адкапаў праўду і сьмела паказаў яе бяздушным і самаздаволеным — во, стары варты таго, каб за яго працу дагледзець рэшткі жыцьця… Дык не… Машыны — сырызна для апрацоўкі, вугаль і розная гніль — у вагон — а чалавек — на палцы… Памерці ніхто нікому не шкадуе. Калі-ж да мяне — не патрэбна гэтага — я сам сабою жыў і самотна памру, толькі павінны прызнаць, што я жыў. Я меў права жыць, бо быў народжаны бацькамі — вось ў гэтым, дзеткі, людзкая да мяне неспагада… Ад Рыгі да «Дна» — месяц хады. Дажджом, гразёю, лесам і на ветры… Бежанец… Чаму і пашто — ласьне разьбярэшся? Быў завод — яго зьнялі з месца, разабралі на часткі і дзесьці дзелі. Былі яго гаспадары — і тых няма… А завод даваў грошы, расьціў капіталы, багаціў людзей — няўжо на тое, каб мне жабраваць?..

У Каралевай развазе, і вострай і халоднай, паступова расталі рознастайныя рэплікі аколіўшых яго. Многія сур’ёзна слухалі старога-жабрака.

Калі першы званок перабіў яго нямудрую, але моцную гутарку, дзесятак пальцаў ціснулі прыгатаваныя яму ахвяры. Хутка круглыя монеты паляцелі ў тое, што раней звалася капялюшом, і Каралёва галава чуць прыметна вітала іх дзвэнгі.

Рыгор з таварышамі зрабілі тое, што іншыя. Але гэтага было мала. Каралевы словы асабліва чула ўспрымаліся Рыгорам. Ён адзнаваў, што стары накіроўваў сваю гутарку, як і раней, праз яго да ўсіх. Рыгор ведаў, што Караль бачыў у ім чалавека, які знарочыста зьяўляўся перад старым у моманты, калі нацярпеўшае сэрца шукала шчырага спачуваньня.

— Старога ня можна пакідаць адным! — уверана сказаў ён да таварышоў.

Павал бяспомачна пацяў плячыма. А салдаты добрадушчна ўсьміхнуліся.

— А што яму пасобіш, апроч няшчаснага медзяка? — выказаўся Ромусь.

— Гэтага мала. Мы павінны…

Тут-жа Рыгор выняў з кішэні кусочак паперы і карандаш і ўсьпешку напісаў:

«У бежанскі комітэт. Пецярбург, Знаменская. Калі ласка, прымеце гэтага старога на дагляд у комітэце. Ён таксама бежанец, як і другія і ня мае дзе прытуліцца. Буду дзякаваць. Нязвычны».

Загарнуўшы ў напісаную цыдульку зьмятую траячку, ёй падаў гэта Каралю і папрасіў старога:

— Купляйце білет і едзьце ў Пецярбург. Там мо’ знойдзеце прытулынае месца для адпачынку.

Караль тым-жа кіўком галавы падзякаваў Рыгора і завярнуў да вакзалу.

Адышоўшы крокаў пяць, ён раптам вярнуўся назад, паглядзеў на тое месца, дзе толькі што стаяў аколеным людзьмі, і памахаў старэчаю рукою на акно вагонаў.

Рыгор з таварышамі не заўважыў гэтае сцэны. У гэты момант яны пільна глядзелі на грамаду людзей, якая гамузам выпірала на пэрон з трэцяе клясы вакзалу. Другі званок, саладжава сярэбранай палоскай пралёгшы ўсьцяж цягніка, мэрам-бы затрымаў яе пры сьцяне вакзальнага будынку.

Людзі выраўняліся пярэднімі радамі ў стройную шарэнгу. Праглівыя ўзрокі іх вачэй, атуленых, як у аднаго, густымі брывамі зьверху, а гусьцейшымі бакамі збакоў і зьнізу, стромка падалі на цягнік.

Раптам выразная фігура жандара ў справоджаньні якіхсьці станцыйных чыноўнікаў разважліва прасунулася паўз грамаду, мэрам-бы падлічаючы колькасьць яе, і зьнікла за рогам будынку. Усьлед яму павярнуліся сотні галоў.

Доўгія бароды пярэдніх зьліліся ў адзін чорна-белы шаль, хвальністымі брыжамі аблёгшы іх вузкія чорныя польты. Ззаду заматаліся рэдкія белыя галкі галоў.

Ужо трэці званок сагнаў пасажыраў з пэрону, калі Рыгор з рушыўшага цягніка ўгледзеў, як грамада людзей кранула з месца, рассыпаючыся па пэроне. Дзесьці за станцыяй прагудзеў гудок цягніка, які сьпяшыў на «Дно».

— Колькі гэтых бежанцаў! а-я-ай! — праходзячы вагонам, ні то сам сабе, ні то ўсім пасажырам паведаміў кондуктар: — кожны дзень хмары. Нашы, палякі, яўрэі — едуць і ідуць, і ідуць і едуць, куды і што — немаведама. З Рыгі, з Коўны, з Варшавы і з Вільні. Загружаны вакзалы і станцыі… Што-а гэта робіцца — ня возьмеш на розум. А чым кончыцца — страшна і падумаць… Вось бачылі, — ён спыніўся перад Рыгорам, які стаяў пры акне, і ткнуў пальцам у бок пакінутае станцыі.

— Гэта-ж, што вось стаялі ў шэрагу, польскія і галіцкія яўрэі. Каторы дзень яны таўкуцца ў «Дне». Троха ад’едуць, а на іх мёсца новыя ды новыя. Хварэюць, мруць, калечацца… Надовечы пад Новымі-Сакольнікамі…

Стрэчны цягнік, замялькаўшы ў вокнах вагону, перабіў кондуктара. Ён таксама спакойліва, як і гутарыў, адышоў ад Рыгора.

Той заняў сваё месца, спачуваюча паглядзеўшы на верхнія лаўкі, дзе ў расьцяжку ляжалі Ромусь і Генрык.

Павал задумліва стаяў у акне вагону, за якім сьпешна зьнікалі дробныя шэрыя будынкі станцыі.

— Зусім не дарэчы гэта запазьненьне. Мы можам не пасьпець на сустрэчны цягнік і гатовы ў Воршы праваляцца займа-здароў да раніцы.

— А то бывае?

— Як піць даць.

— Гэта ўжо нядобра.

Аднак, узмоцніўшы хаду, цягнік разганяў Паўлава сумненьне наконт сваячасовага прыбыцьця ў Воршу.

У кожным разе яго няўверанасьць не перашкодзіла яму прытуліцца галавою да сьценкі вагону і бесьпярэчна аддацца надышоўшым марам.

Рыгор меркаваў зрабіць тое самае.

III

ХВІЛІНА Ў ХВІЛІНУ, па расьпісаньні, а восьмай гадзіне раніцы Рыгор з Паўлам прыехалі на месца. Ня гледзячы на закінутасьць станцыі і на раньні час, пэрон кішэў людзьмі, пераважна сялянамі з клумкамі ды сякерамі. Шмат іх кінулася ў вагон, загараджваючы дарогу тым, хто выходзіў, іншыя непарушна стаялі на месцы, азіраючы цягнік і прыехаўшых пасажыраў.

Калі Рыгор з Паўлам, пакінуўшы цягнік, накіравалі да дзьвярэй у станцыю, прысутныя на пероне сяляне перад імі паважна расступіліся. Некалькі старых, гледзячы на шырокія, бліскучыя палеты Паўла, працягнулі да шапак рукі. У станцыі іх аколіла да дзесяці чалавек, закідаючы рознымі пытаньнямі.

— Можа прыкажаце адвезьці ў мястэчка? — працягаючы да Паўлавага носу сукаватае пужальне, нясупынна перапытваў доўгавязы, смаркаты хлопец.

— Паном, напэўна, у фальбарак Ступкі? — дагадваўся пілявы, сухатвары мужчына, спрытна плячуком адціскаючы даўгавязага.

Толькі нясьмела пазіраючы, крыху наводдаль стаялі двое сталейшых чалавек. Відаць было, што кожны з іх, таксама, мае намер падыці да засьпеўшых за сталом Рыгора і Паўла. Але, угледзеўшы зласьлівую міну на твары апошняга і яго адмоўны ківок рукі, яны не хацелі адводзіць на сябе «панскую» няласку.

Пачакаўшы, пакуль перад Рыгорам і Паўлам асталіся стаяць пустыя ад гарбаты шклянкі, хурманы ёмка падскочылі да стала і хапіліся за Рыгаровы рэчы. Замарудзеўшыя над нечым, доўгавязы і сухатвары ўгледзелі сваіх конкурэнтаў тады, калі тыя хаваліся ў выйсьці са станцыі. Вострыя лаянкі знарушылі станцыённую добрачыннасьць, але не маглі праламаць сьцяны, каб даляцець да ёмкіх сялян.

— Да мястэчка ня болей трох вёрст, ну-ж дарога — няхай яна праваліцца! — тлумачыў адзін з іх, пакуючы Рыгораў куфэрак і клумак.

— Пабілі, а памятаеш, ці даўно, як стол была, — адказваў другі, падгортваючы пад сядзеньне растрыбушанае жоўтае гарашэньне.

— То ня жарты — столькі прапусьціць абозу, ды гэткага цяжкага! Глядзі, можа тысячу гармат праехала на Сунічы. Гэта можна жалеза праламаць, — казаў першы, усаджваючы Рыгора.

— Што праўда то праўда, яшчэ гэткіх прыгод не запамятаць, якімі зараз напоўніўся сывет, — рушыўшы першым, згаджаўся другі. — Вам ня мулка, часамі? — інакшым тонам падбаў ён пра свайго ездака.

Павал паматаў галавою і паглядзеў на Рыгора. Той нешта калупаўся каля сьпіны свайго вазьніцы.

— Едзем! — пазваў Павал.

— Я думаю на аб’езд, Лукаш? — выгукнуў той, што меў справу з Рыгорам.

— А ліха яго ведае! Давай нацянькі!

— Цянькі адбіраюць дзянькі!

Прыказка была ўжыта для прыгожага слаўца. Вазьніцы абмінулі заламаўшую направа сьвежавыбітую сьценку і паехалі разьбітаю калдобістаю дарогаю.

— Неяк цяжка рашыцца на гэткае кола, якім вядзе аб’езд… Яно-б, магчыма, і меней трасло, затое часу аднімае мо’ на гадзіну болей. Бачыце-э! Вам, напэўна, чым хутчэй прыехаць, тым лепей?

Рыгор паглядзеў управа, дзе шэрая сьценка абгінала шырокую палосу вузкіх нівак папару, азірнуўся на станцыю і адказаў вазьніцы:

— Так, нам трэба як найхутчэй. Але чаму ў вас лянуюцца дарогу правіць?

— Чаму? Або, вы думаеце, разьбярэшся! Некалі правілі; я-ж кажу, дарога была, як ток — раўнюсенькая; дзесяць-пятнацпаць хвілін — і мястэчка, а зараз… Зараз усё пераблыталася…

— Вярні, гэй, Фомка, між платоў! — гукнуў ён шмат ад’ехаўшаму наперад колегу і тут-жа зноў адвярнуўся да Рыгора:

— Фомка толькі нядаўна заняўся гэтым рамяслом; яго трэба пільнаваць, як малое дзіця… Прадаў поле, які там шматок меў, і паквапіўся на ізвоз… Можа, каб у спаканейшы час, чаго добрага, і пашанцавала-б, а цяперака — цяжка адгадаць… Кожны дзень ты маеш новае. Вядома — увесь сьвет закалаціўся. І што, як вы кажаце, з гэтага выйдзе? Ці будзе лепш нашаму брату, ці мо’…

— Нага-аняй! — даняслося сьпераду.

Лукаш закруціў над канём доўгаю дратаванкаю і шчыра тузнуў вераўчанымі лейцамі.

— Страх бярэ — кожны дзень людзей гоняць і гоняць, як авечак на бойню. А там вязуць раненых, а там пруцца некуды бежанцы… Крывавая завіруха, якой сьвет ня бачыў. Толькі надоечы, вось, прайшло каля дзесяці палкоў стральцоў. Укрылі дарогу — канца няма і меры. Скро-а-зь, як вокам згледзець — людзі-ы, людзі-ы, людзі-ы… Но-а-а!

Паўлаў вазьніца стаяў на ўзгрудку, чакаючы Рыгоравага.

— Вось адтуль — далёка наўкола відаць. Расказваюць, што некалі, пры швэдзкім спаленьні, гэты грудок знарок насыпалі. Швэцкі цар стаяў і любаваўся ваколіцамі. Во-а! Паглядзеце!

Узьехаўшы на грудок, Рыгор зьлез з воза і пільным узрокам правёў навакола.

Недалёка, як на далоні, ляжала шэрая пляміна мястэчка. Высокая вежа пажарнае парола сіняе паветра. З правага боку мястэчка выпукляўся якісьці буйны мураваны будынак ні то паравога млыну, ні то бровару, з патухшым, пагнутым комінам.

На процілеглым баку стаялі ў рад тры ветракі з прадзіраўленымі шырокімі скрыдламі. Вузкаю срэбранай стужкаю вывівалася між іх, па зялёнай палосе поплаву, рэчка.

Насупроць узгорку, за мястэчкам, з яго шэрых падгніўшых будынкаў, выбягалі чатыры рады высокіх прысад. Прысады абміналі рэчку, узьбіраліся на невялікае ўзвышша, далей накіроўвалі да цёмнае сьцяны лесу.

Налева ад ветракоў, у густой купіне дрэў, мясьцілася да дзесятку дваровых будынкаў. Адзін з іх, белы з чырвона-пафарбаваным дахам, выгодна вылучаўся на мяккай жаўтаватай руні лісьця.

У адгоне вярсты ад двара пасьвілася вялікае стада гавяды.

З мястэчку ў двор ішлі маладыя каштанавыя ці кляновыя прысады. Гэткія-ж прысады памыкаліся накіроўвацца ў бок станцыі, але, працягнуўшыся каля вярсты, абрываліся. Насустрэч ім выбягала да станцыі пара невялічкіх купак бяроз, якія нясьмела спыняліся на нелапым адгоне ад прысад.

У тым канцы, адкуль Рыгор з Паўлам прыехалі, пільнае вока не знаходзіла нічога, апроч зелянеючых прастораў поля. Яго цемнаватая рунь з адсьветам сталі ў уёмах паміж гарбамі лёгкіх хваляк няпрыметна зьлівалася з лясным маладняком.

Адсюль нясло прасторам, смачным п’яным паветрам, цяплом квітнеючага лета. Рыгоравы ногі ўрасталі ў вызьвеўшую зямлю, а істота драбілася на часткі, зьліваючыся з буяньнем прыроды.

Незьясьнёная лёгкасьць, як пасьля скінутых ланцугоў, што доўгі час зьвязваюць людзкую долю, абдала Рыгораву істоту. Глеба, мяккая, як пух, тапіла ў сабе яго прывыкшыя да камня ногі.

Не хацелася верыць, цяжка было думаць, што вось гэткімі палямі ды паплавамі, па чыстай, пушыстай руні, вёрст на сто да захаду, прарыты крывыя шнуркі акопаў, працягнуты драцяныя загарадзі, і тысячы ног выбіваюць пасевы.

Брала дрыготка, калі мімавольна раздражненае выабражэньне малявала вобразы пажараў, ад якіх гінулі вось гэткія самыя, што перад ім, мястэчкі.

— Едзем?

— Едзем!

Адпачыўшы, канякі рысьсю пабеглі з узгрудку проста на шэрыя будынкі мястэчка. Траскатня і падкідасы, з якімі каціліся ломкія вазкі, млосна дапякалі ездакам.

— Па-мойму, дарожны атрад, што стаіць зараз у Ступках, абавязаны дарэмна выправіць гэту дарогу, тут-жа справа чыста вайсковая, — каб згладзіць няпрыемнае пачуцьцё ад язды, — загутарыў Паўлаў вазьніца.

— А зразумела, — рады выпадку яшчэ нейкі час паразважаць ездакоў, падхапіў Рыгораў вазьніца: — для мяшчан тае дарогі хапіла-б на дваццаць год. Я думаю, што мы можам прасіць гэтага па праве… Як вы кажаце? — абярнуўся ён да Рыгора.

— Мой сябра гэта лепш ведае, — адказаў Рыгор.

Вазьніца нібы і чакаў гэткага адказу, ужо даўно ўглядаўшыся ў начальнічую форму Паўла.

— Фомка, — гукнуў ён, калі ўжо пара гумен засланіла ад іх зелень паплавоў.

Паўлаў вазьніца азірнуўся.

— Чаго?

— Ты чуў, што я казаў? Гэта наконт дарогі…

— Ага?

— Запытай там у свайго… Напэўна яму гэта справа вядома.

— Ды кінь, Лукаш! Ці маеш ты лад?

Хутка яны ўехалі на брукаваную вуліцу, якая струною праразала мястэчка ад рэчкі да рынкавага пляцу.

— Нам да канцылярыі кіраўніка работ, — праказаў Павал, абярнуўшыся да Рыгоравага вазьніцы.

— Ведаем… А адтуль, часамі у Ступкі не паедзеце? Бач, атрад стаіць там. Ды напэўна і сам кіраўнік недзе індзе.

— А я вам не магу сказаць…

— Вы-ж, напэўна, таксама за гэтай справай? — надазаляў Рыгору вазьніца.

Рыгор не пасьпеў укантактаваць яго цікавасьць, бо тут-жа перад чыстым ганачкам трохвоканнага дому Паўлаў вазьніца затрымаў каня.

— Вам пасобіць занесьці рэчы?

— Адну хвілінку!

Павал схаваўся ў доме.

IV

НЕВЯЛІЧКІ ПАКОЙ з двума сталамі, за адным з якіх сядзеў нявыразнага росту і званьня чалавек, за другім — жанчына, — гэта 1 была канцылярыя кіраўніка работ дарожнага атраду.

На Рыгора панясло смуродам тухлага, непрасьвежанага паветра.

Затоптаная падлога і сьляды няпрытульнасьці сьведчылі пра часовасьць установы.

— Пасядзі хвілінку, — папрасіў Павал Рыгора і зайшоў у бакавы пакойчык.

Ён прабыў там зусім нядоўга, бо Рыгор не пасьпеў правясьці вачыма пару поліцэйскіх стражнікаў за акном, як перад ім зноў стаяў Павал — на гэты раз не адзін. Другі, хто выйшаў з ім да Рыгора, быў стройным, сярэдняга росту мужчынам. Яго чорныя густыя вусы дагледжана паднімаліся ражкамі ўгору, паўз роўны, грэчаскі нос. Чорныя зрэнкі воч празрыста глядзелі на чалавека за сталом, які раптам набыў рухавасьць ды ўвішнасьць. Некалькі кінутых сказаў выявілі ў яго голасе цьвёрды барытон, ужо знаёмы застольнай асобе.

— Вось гэта мой таварыш Рыгор Міхасёў Нязвычны! — паказваючы на Рыгора, парэкомэндаваў Павал.

— Вельмі прыемна! Прашу да мяне!

Рыгор пярэднім увайшоў у цесьненькі, крыху дбайней ад канцылярыі дагледжаны пакоік, які, як відаць было па ўсім, належаў да габінэту кіраўніка работ.

— Вы маеце ахвоту астацца ў нас на працу? — працягнуўшы Рыгору руку, запытаў стройны мужчына, у якім нельга было бачыць нікога іншага, апроч кіраўніка работ.

— Калі ласка, знарок прыехаў з Пецярбургу.

— Гм!

Кіраўнік паправіў вусы, крыху памаўчаў, пасьля з лёгкім сьмяшком на чырвоным здаровым твары сказаў:

— Гэта Павал вас заманіў сюды?

— Як-бы вам сказаць… І ў самога было многа жаданьня пабываць тут.

Казённы выгляд кіраўніка работ зусім не адбіваўся на яго мяккім і рэзвым настроі. Гэта дазваляла Рыгору трымацца вольна, адкідаючы патрэбную у падобных выпадках натужнасьць і фалыш. Дый ён ня бачыў нічога страшнага ў тым, калі-б спроба папасьці ў дарожны атрад скончылася няўдачай.

Праз усю дарогу Рыгор ні разу не кранаў гэтага пытаньня, а ехаў спакойным і бесклапотным.

Зусім занядбаў ён пра мэты свайго заезду ў мястэчка. Трывожылі яго нутро і адцягалі яго ўвагу высокія і складаныя пытаньні, цесна зьвязаныя з агульнымі задачамі бягучага моманту. Ад прыватных інтарэсаў нясло буднямі, тым настроем і выглядамі, якія хавала ў сабе канцылярыя кіраўніка работ. З апошнім, мэрам-бы, і ня было чаго гутарыць. Але Рыгор стаяў каля яго, паглядаў яму ў твар і вёў у думках размову пра сябе.

— Так, так… Памыйкавы рэкомэндацыі для мяне досыць… Паспрабуем працаваць… Ну, вам ня цяжка будзе, калі я вас назначу старшым рабочым?

— Вам відней.

— Гэта спачатку, а далей паглядзімо… Усё залежыцьме ад вас саміх. Тое было і з Памыйкам.

— Няхай, дзякую…

— Тут праца ня цяжкая, а між тым дае значныя прывілеі. Вы можаце зусім у кароткі час пасунуцца высока ўгору. Зразумела — патрэбна стараньне і паслухмянасьць. Нічога не парадзіш — ваенная справа і ваенная дысціпліна… Ды што мне казаць вам — вы разумееце самі…

— Ды яно-ж так…

Павал моўчкі стаяў, сьведчачы іх размову. Кіраўніка ён добра ведаў, і яго гутарка з Рыгорам лішні раз дапамінала яму пра характар Яўгена Провава. Болей цікавіў Рыгор. Яго спакойлівасьць і лёгкая нядбайлівасьць да таго, пра што ішла рэч, паказвалі сьмеласьць і рашучасьць гэтага чалавека. Вывучаны год таму назад, калі яны побач стаялі за варштатам, зараз Рыгор адкрываў перад Паўлам забытыя бакі свайго я.

— Значыць сходзімся на тым, што я вас аддаю пад загад дзесятніка Паўла Памыйкі. Згодны?

— Будзем лічыць, што так.

— Вы запішэцеся ў майго дзелавода, а поўнае аформленьне вашага прыёму ў атрад мы з Памыйкам правядзем пасьля.

— Дзякую.

— Вам пад загад! — ухмыляючыся абярнуўся кіраўнік работ да Паўла.

— Вазьму з ахвотаю.

Яны ўтраіх выйшлі ў канцылярыю.

Кіраўнік тут-жа аддаў распараджэньне дзелаводу забраць ад Рыгора паперы і правясьці яго залічэньне ў атрад. Той паслухмяна праказаў некалькі разоў засаб «слухаю» і зашастаў многалікімі справамі на стале.

— Можна, калі хочаце, з абеду пачынаць працу. Едзьце ў двор, уладжвайцеся з кватэраю ды ежай і запрагайцеся, — парадзіў кіраўнік і вярнуўся ў свой пакой.

Хвілін праз дзесяць Рыгор з Паўлам паехалі з мястэчка ў двор. Цяпер іх вёз ужо адзін вазьніца, з якім Рыгор ехаў са станцыі.

Выехаўшы з мястэчка, ён па-ранейшаму завёў гутарку пра сапсаваныя дарогі і пра павіннасьць атраду іх паправіць. Але бачачы, што на гэта яму не атрымаць пэўных адказаў, вазьніца перайшоў на іншую тэму. Пахваліўшы гароды і поплавы, што прылягаюць да рэчкі, ён рашыў ня лішнім пазнаёміць ездакоў з гісторыяй двара, у які іх вёз.

— Вось гэты двор, калі хочаце ведаць, дзесяткі разоў пераходзіў з рук у рукі. Мабыць ён некім загавораны, бо хто з ім ня меў справы — кожны, нарэшце, сьпяшыў збыць яго з рук. Ужо за маю памяць уладаром двара перабывала пяць асоб, а раней… Бацька мне расказваў… Цікава…

Вазьніца абярнуўся да ездакоў, заліўшы свой пацёрты жыцьцём твар вясёлым сьмехам:

— Цікава, паслухайце, — тут жыла пані Задніцкая, гадоў сем-восем таму. Гой, што за па-ані! Колькі яна зьвяла грошай і дабра на мужчынах! Штотыдзень, сьвята ў сьвята, ў яе балі — цалюткія ночы. Летам, бывала, расхляпесьціць вокны пакояў, а музыка ў мястэчка, гэтак, гру-у, гру-у-ы-і. Хоць скачы!.. Агні нейкія пускала ў сваім садзе. Цёмная ноч, а на небе, я вам кажу, палае рознастайнае сьвятло, зоры, дарожкі… Назаўтра — разьезды, паверыце, як з кірмашу… І так даезьдзілася, нарэшце, дагулялася. Раніцаю так, памятаю, я ўстаю, а ўжо з мястэчка вязуць у двор ксяндза — адпяваць паню… Ці задушылі, ці сама дайшла… Пасьля хавалі, ой як багата хавалі! З гонарам адправілася на той сьвет, але… штосьці праз сем гадоў ня чутно ў мястэчку жаднае музыкі. Там — ня тут…

Зараз па яе сьлядох тупаў трэці пан, нейкі адстаўны маршалак. Залетась, чуеце, пачаў ён перастройваць двор ва ўзорную гаспадарку: накапаў канаў, напракладаў труб, усыпаў пахань якімісьці загранічнымі парашкамі; сеялак, веялак назвозіў. Пайшло ра-а-сьці, во-а!.. А гэта зноў спад, уніз. Сам зьехаў у Варшаў, пакінуў упраўляючага, і ніякага ладу… Гавяда памізарнела, уражай паменшыў, трубы паламаліся, адным словам… А дзесяцін тысячу гэткае зямлі — люба! Каб гэта нашаму брату па шнурочку, вось такому хоць… — Ён паказаў на адгон між дарогі і тоўстым каменем пры ёй. — Хто-б сьвістаў гэтай пугай… Быў-бы кавалак хлеба, была-б кароўка і падсьвінак, мо’ і адзежына людзкая. Не папраўдзе бог дзеліць; людзям самім давядзецца папраўляць чыннасьць нябеснага дзядулі…

Вазьніца разьліўся зацяжным рогатам.

Яго лахматая галава то апускалася, то падымалася, а сутулая сьпіна важылася ёй у тахт.

— Ня праўда, мо’? — з натугаю вымаўляючы слова, запытаў ён у Рыгора з Паўлам.

— Зусім праўда, але…

—Захацеўшы піць конь, не даяжджаючы да мосту, крута зьвярнуў управа на поплаў. Вазьніца прыўстаў з сядзеньня, уперыўся вачыма да маёнтку і спакойна пусьціў каня да рэчкі.

— Зранку не паіў, небараку, — пашкадаваў ён жывёліну, адпушчаючы пасак.

Рыгор з Паўлам зьлезьлі з возу і прайшлі на мост.

— Вы паглядзеце на гэтыя вось поплавы, што за багацьцё ў іх! — гукнуў вазьніца, заўважыўшы, як Рыгор з Паўлам углядаюцца ў агромністыя прасторы прыбрэжных мурагоў.

Адным сваім канцом яны абдымалі двор, як баярскім паясом, губячыся за яго густым садам, за стрункаю накіраваных да станцыі прысад, другім — беглі за мястэчка.

— Тысячы пудоў найлепшага сена! А нашаму брату — ні каліва. Моліш-просіш — хоць-бы што — жаднае спагады. Гэты двор — скула нашым мяшчанам… Сядайце-э!

Вазьніца паправіў на возе і пагнаў каня.

Высокія густыя ліпы схавалі сабою дваровыя будынкі. За бакавым узгоркам чуліся высьвісты пастуховых дудак.

Насустрач ім, вузкаю прагалінаю дарожкі, што раздвойвала дваровы сад, нясьліся зычныя выгукі дваровых.

Пры ўезьдзе на дзядзінец яны спаткаліся з цэлым абозам фурманак, сярод якіх некалькі было вайсковых. На аднэй з апошніх сядзела двое дарожных тэхнікаў. Павал прывітаўся з імі і паведаміў Рыгору:

— Гэта наша бліжэйшае, так сказаць, непасрэднае начальства. Матай на вус.

— Трэба рыхтавацца да вывучэньня вайсковай субордынацыі.

— Не без таго…

Яны зьлезлі, калі вазьніца спыніўся перад доўгім пабеленым будынкам, у якім мясьціліся кватэры дваровых. Павал заплаціў за падводу і пайшоў у бліжэйшыя дзьверы. Рыгор застаўся на дварэ; ён не пасьпеў прабегчы ўзрокам навакола дзядзінцу, калі яго пазвалі:

— Будзьце ласкавы, заходзьце!

Рыгор панёс свае рэчы насустрач гасьціннаму воклічу маладое кабеты, якая стаяла пры адчыненых дзьвярох, як сваха пры стрэчы маладога.

V

У ДВАРЫ ЖЫЦЬЦЁ пачыналася на золаку. Яшчэ задоўга да ўсходу сонца гулкія крыкі пастухоў зьвінелі ў чыстым паветры над дзядзінцам. Рык кароў і траскатня падвод па каменьнях бруку біліся ў паколатыя шыбы акна, каля падаконьніку якога ляжала Рыгорава галава. Надазойлівыя мухі тысячным роем выгравалі монатонную калыханку. Мулкая пасьцель, ці то новае месца, ад сябе непакоіла Рыгора. Дзякуючы гэтаму ён намнога раней звычайнага прывітаў народжаны дзень.

Празрыстае паветра пад малочным небам туманіла яго вочы ліпкай асалодай дрымоты. Туліла да пасьцелі аднастайная песьня раньняе птушкі. Але раптоўнае засынаньне хутка перабівалася. Рыгор расплюшчываў вочы і глядзеў у акно.

Адпачынак ня меў паўнаты, а гэта зусім ня спрыяла пасьля доўгае дарогі. Рыгоравы надзеі пераскочылі на наступную ноч, а першая мусіла абмежавацца шостаю гадзінаю раніцы.

Раньняя раніца, як ветліва яна глядзела ў яго пакоік! І ўсё-ж мулялася новаю павіннасьцю.

За сьценкаю варушыўся Павал. Вось-вось ён пазаве Рыгора да збору на працу. А мо’ яшчэ праз гадзіну?..

— Рыгор! Гатоў?

— Так, гатоў!

— Хадзі сьнедаць і паедзем!

Лусты чорнага хлеба аблягалі шырокую міску сьвежага малака. Маладая гаспадыня адцэджавала бульбу, туманячы параю цесную каморку.

Пахла апэтытнаю ежаю, але Рыгору не хацелася адкрываць рота. Ён бачыў, што і Павал толькі несхаця карпануў лыжкаю ў малацэ і вылез з-за стала.

Гаспадыня зьдзіўлена глядзела на маладых, здаровых кватарантаў і падпірала сківіцу, каб спыніць недавернае ківаньне галавы.

«Паны?»

Яе дбайнае сэрца не сьцярпела:

— Я вам нальлю ў пляшкі і дам з сабою. Вымерхаецеся, нябось… Добра?

Рыгор паціснуў плячыма, а Павал згодна кіўнуў галавою.

Дзьве зялёных пляшкі і нелапы пакуначак у ружовай анучцы занялі яго рукі.

— Паднясі — пасоб, — абярнуўся ён да Рыгора.

Той працягнуў руку па пляшку, але пад’ехаўшая да дзьвярэй падвода заставіла яе апусьціцца.

— Завязеш?

На прасторных, акованых жалезам драбінах можна было завязьці не дваіх ездакоў з іх пляшкамі і пакуначкам!

Двое здаровых, бойкіх коні прывыклі і да дрэнных шляхоў і да цяжкае паклажы.

Яны стромка рвануліся наперад, адчуваючы лёгкую прагулку да месца дарожных работ.

Гэта быў не вазьніца, з якім яны ехалі са станцыі і з мястэчка!

Мігам пранесьліся будынкі, сад, гарод; засталіся ззаду парабкі з падводамі гною. Тут-жа, з нявысокага ўзвышша, як на далоні, адцягнула іх узрокі роўная нізіна перад цёмнаю сьцяною лесу. На шырокай стужцы бялесага гасьцінцу з тымі-ж прысадамі, якія за мястэчкам браліся ўгору, было ажыўленьне. Шэраг сялянскіх падвод з будамі і гавядай курылі слупы пылу. Каля лесу шнурок гэтых падвод, паўдугою агінаў заняты чарадою людзей шлях.

Угледзеўшыся, можна было бачыць, як дзесяткі белых сьпін калыхаліся над чорным пластом зямлі; камякі яе нясупынна падалі праз голавы налева, адкуль другія цягалі доўгія палены дроў. То ішла фашынізацыя топкага месца шляху.

— Табе ня шкодзіць выслухаць парадак тваіх абавязкаў! — жартаўліва падаў Павал.

— Са здаваленьнем, таварыш настаўнік, — адказаў Рыгор.

Павал тут-жа ўзяў сур’ёзны тон і вылажыў Рыгору асновы яго павінасьцяй, як старшага рабочага.

— Ну, пэўна, — дадаў ён, — сёньня ты аддасі дзень на нагляд, на азнаямленьне.

— Калі сьцерплю абмежавацца гэтым.

— А чаму? Хочам разьмяць сьпіну? Проша — ёсьць на чым…

«Ррааз-з, яшчэ рра-азз!» даняслося з граніцы лесу.

Тыя, што капалі, раптам пакінулі лапаты і настаражыліся. Усё-ж амаль ніхто не адвярнуўся на пад’ехаўшых Рыгора з Паўлам.

«Ззы-ых! Гр-р-р-р!» парвала надышоўшую цішу і гулкім рэхам разьляцелася па лесе.

Грабары, як па ўказцы, зноў замахалі лапатамі.

Рыгор з Паўлам накіраваліся ў лес.

— Латошаць лес, як траву! — пашкадаваў Павал.

— Што-ж, лес сякуць — трэскі лятуць! Ці ў лесе справа! Лес — то трэскі, а вось людзі…

Да іх падбліжалася грамада рабочых, якія цягнулі на круглякох здаровую роўную хваіну.

«Нну-у, яшчэ-э! Рразамм, ггг!»

Тоўстыя вужышчы напіналіся да адказу — хвоя на локаць няслася стырчма ў густыя кусты тонкага дубцоўя.

Крыху далей шастала пілка і адлічваліся гулкія ўдары сякер. Нейчы хрыплівы голас заводзіў «дубінушку». Уторам яму былі траскатня і ломка.

— Вы абагнеце ўлева, а то, чаго добрага, як хвасяне!..

Рыгор азірнуўся на казаўшага і раптам закрычаў:

— Сто-ай!

Яму адгукнуўся зацяжны востры енк:

— А-ай-і-ы!

Расьцягнутыя ланцугом рабочыя ў момант сабраліся ў шчыльную грамаду. Усе яны з пахіленымі галовамі спагадліва глядзелі на хударлявага белабрысага мужчыну, які, сьціснуўшы зубы, са скрыўленым ад болі тварам супыняў бягучую з нагі кроў.

— Перавязаць, — дагадаўся праз нейкі час адзін з грамадкі, і сьледам у руках другога дзярнулася матэрыя.

— Пусьці-ы, пацярпі-ы, Сымон…

Ці пасьпелі завязаць рану, ці толькі агарнулі — бо мігам ужо пацярпеўшы ляжаў на руках двох здаравейшых рабочых, якія прашываліся кустамі да выйсьця з лесу.

— Вязеце-э ў двор! — ні то парадзіў, ні то загадаў Павал.

Яго голас паглынуў рассыпчаты стук упартага дрэва. Знаёмыя каскады гукаў затрасьлі лістамі і разьбегліся ў змрочнай гушчэчы.

— Го-о-а-хі-і! — выліліся з іх рэзвыя, заліўныя выкрыкі людзей.

І калі апошні перазвон рэха заміраў дзесьці ў густых каронах зялёных іголак, да якіх не крануліся вострыя зубы пілкі, — дзяцел адбіў свае знакі. І чарада варон, хлынуўшы з поля, затрашчэла свой касьцяны гармідар. Некалькі з іх стромка апусьціліся да долу, хлопаючы скрыдламі па лісьцях арэшніку. Кінуты Рыгорам аскабалак абагнуў сьмялеўшую крутою троекторыяй.

— А, вось іх гняздо! — хапіў Рыгора за руку Павал і спыніўся.

На зямлі, помеж з наскамі Рыгоравых ботаў, ляжала кучка дзеравянай трухі. Цягучаю плеўкаю адзначаліся разьбітыя яйкі. Да іх цягнуліся пакурчаныя ралкі толькі што ўпаўшае хваіны.

Ужо частыя ўдары сякер і склюдоў абганялі сухія сукі і зялёныя ралы… Хвоя зьвінела, як жалеза. І празрыстыя кроплі смалы, пузырачыся на белай абалоні, золатам пераліваліся на сонцы.

— Добры дзень!

На Паўла паглядзела чэцьвера пар вачэй.

Адны шэптам, іншыя ўголас адказалі на прывітаньне ды зноў пацягнулі мускулы для ўдараў.

— Вам тут адвялі дзялянку?

— Бачыце!

Барадаты рабочы, з цуркамі поту на поўным твары, адышоў ад хваіны.

— Мы прасілі пры дарозе, дык тэхнік адказаў. І мусім таўчыся па ламаччу; блізкі сьвет перацягні гэтую штуку.

Лёза блішчастае сякеры павісла над чырвонай гладзьдзю хваіны.

— Гатоў падкладкі! — перабіў іх басісты голас з-пад верху дзеравячыны.

Стукі замерлі і чэцьвера чалавек прыгнуліся над верхамі хваіны.

— Н-ну-у яшчэ-э-а! Рраз-ам!

Рыгор як стаяў, мігам прылёг да бакавое сьпіны і напяўся да чырвані на твары.

— Кладзі-ы!

Тоўсты кругляк пакорна лёг пад верхавінаю. Хвоя глядзела паверх сваіх нядаўна жывых, а зараз памятых, але яшчэ зялёных ралак проста ў густы ліст арэшніку.

Праз нейкі час яна паднялася яшчэ вышэй, а далей пакацілася ў бок, дзе сьвіцілася дарога.

— Пойдам з лесу?

Рыгор аглядаў яго асаблівы, таямнічы сьвет.

У высокіх хвоях, пераплеценых зьнізу кустамі, у вільготным змроку, запярэшчаным трапяткімі плямкамі сонца, у напалоханых сьвістах птушак — паўставалі незабытыя ўспаміны мінулага. Веела здароваю бадзёрасьцю; самота набывала сілу, моц і вялікасьць. Цягнула да чыннасьці, да руху, да бегатні.

Але з дарогі гукалі на сьнеданьне.

— Ты дзе пакінуў пляшкі з малаком?

— Не забыўся!

Хутка яны сядзелі на граніцы лесу ўрад з рабочымі, пілі малако, салодкае і тлустае, ды ўспаміналі дбайную гаспадыню.

— Ах, Памыйка!

Шырокая далонь рукі тэхніка Якава Бросьні прапаўзла паўз Паўла да пляшкі.

— Не для вас!

Павал аглянуўся назад і ўстаў.

— Добры дзень!

— Толькі сёньня вярнуліся?

— Так… Вось мой таварыш і старшы рабочы, Рыгор Нязвычны.

Нядбайны, ганарлівы ківок галавы тэхніка не паварушыў Рыгора.

— Вам прыдзецца дагледзець над укладкаю таўсьцейшых фашын, — прыказна выказаў ён да Рыгора.

— Гэта дзе?

— Мы іх пачнем класьці ад таго канца, дзе пачынаецца загін управа. Абавязкова сачыць, каб між фашынамі і канавай на мэтр аставалася вольнай дарогі… Дзе супяшчанік — там трэба падлажыць цьвярдзейшага грунту. Пры насыпцы мусяць разьбівацца камякі зямлі і выкідацца дзярына…

— Разумею, так…

— Нам заданьне — тэрмінова выправіць гэты вучастак не пазьней палавіны жніўня. А ці-ж пасьпееш з гэтым лікам рабочых? Проваў падаў рапорт аб прысылцы хаця пяцідзесяці чалавек палонных… Ці выпаўніць упраўленьне?.. Ну, якаво ў Пецярбурзе? Ёсьць надзеі на замірэньне?

— Ха-ха-ха! Захацелі — толькі што віталі ўступленьне ў вайну Італіі, а разам…

— Італіі?

Тэхнік сплюнуў.

— Пасобіць вельмі Італія! Цудныя!..

— Во-а, зноў! — гукнула побач іх двое рабочых, якія падняліся з месца і паглядзелі ў бок прысад.

— Дзядзькі, направа!

Доўгі шнур падвод на момант затрымаўся, пасьля пярэдняя завярнула на аб’езную сьценку і за ёю рушылі ўсе.

— Едуць і едуць, днём і ноччу; і калі той канец!..

— Немцы насядаюць…

Сыгнал да працы ў момант падняў на ногі рабочых. Яны густою сьцяною пайшлі да раскіданай дарогі.

У тым месцы, дзе ляжала ўжо з дзесятак фашын, Рыгор дбайліва сачыў за іх далейшай пракладкай.

Час-ад-часу ён адрываўся ад сваіх, далёка яшчэ ня ясных яму абавязкаў, і для цікавасьці пачынаў спрытнымі ўзмахамі жалязьняку выкідаць з канавы цяжкія камякі гліністай зямлі.

— Во-во, так-так! — жартавалі разважныя грабары з Рыгоравай рухавасьці.

VI

УМОВЫ ПРАЦЫ ў дарожным атрадзе мелі свой асаблівы ўплыў на Рыгора. Ён скора звыкся са сваімі абавязкамі старшага рабочага, але доўга ня мог пагадзіцца з акаляючымі ўмовамі. Пецярбург не пакідаў хваляваць яго нутро. Рознастайныя вобразы сталічнага жыцьця напаўнялі Рыгоравы ўспаміны. Думкі дзень-у-дзень адрываліся ад зялёных абшараў поля і несьліся ўсьцяж стальных рэек да вуліц шумнага гораду.

Як пасуваецца разьвіцьцё рэволюцыйных настрояў сярод рабочых.

Што там сталася з Анікеем Кузіным?

Якава доля Якава Гіса?

Ці не перамяніў сваіх поглядаў Міхась Камар?

Ага! Вось з Каралем — цікава — дабраўся стары да Пецярбургу, ці мо’ па дарозе?..

А Ліба са сваімі калекамі — няўжо ўсё яшчэ езьдзіць у Народны дом паказваць ім шумлівы, рэзвы натоўп бесклапотнай моладзі?.. Ці мо’ ўжо яна на фронце?

Газэты прыносяць шмат цікавых вестак з грамадзкага жыцьця.

Ды ці ўсяго гэтымі надрукаванымі ў газэтах весткамі абмяжоўваецца сталічнае жыцьцё? Ня можа таго быць! Паварот у разьвіцьці вайны быў далёка не ў карысьць патрыотычных лямэнтацый.

За імі таілася рэволюцыйная трывога. Ад яе нельга было схавацца, нідзе, нікому. Яна раджала страшныя легенды і нячуваныя чуткі. Разыходзячыся ва ўсе канцы Расіі, гэтыя легенды і чуткі расьлі і ўскладняліся, сеючы праменныя надзеі.

Нявольны былі ад іх і Ступкі.

Нясупынны праезд бежанцаў нёс з сабою страшэнныя жахі разбурэньня краю. Усё настойней гутарылі пра мобілізацыю другое чаргі ратнікаў апалчэньня другога разраду. Дзень-у-дзень рэшткі мужчынскага насельніцтва мястэчка, двара і бліжэйшых вёсак дзесяткамі накіроўваліся да контары кіраўніка работ, шукаючы заховы ад фронту. Кожны дзень дарожны атрад папаўняўся новымі людзьмі. Гэтыя людзі ня скрытна лічылі сябе выбаўленымі ад небясьпекі і сваю радасьць укладалі ў працу для тае-ж вайны. Тыя, каму адказвалі ў канцылярыі кіраўніка, ішлі ў двор, лавілі тэхнікаў, дзесятнікаў, старшых і радавых рабочых з атраду, умольваючы іхнай дапамогі ў прыёме ў атрад.

Шчыльнае сутыкненьне з непасрэднымі праявамі ваеннай завірухі ў спакойнай вёсцы нэрвавала Рыгора. Ён не знаходзіў тут жаднае спробы супярэчаньня яе гібельнаму разгортваньню. Знаходжаньне каля фронту дазваляла наглядаць жывы вобраз адступленьня цэлае краіны.

На зялёных нівах з буйнымі ўсходамі ярыны, з густым жытам, на расквітнеўшых паплавох — ня гулялі надзейныя ўзрокі земляробаў. Смутнае нявер’е насілася над імі ў хмарах пылу, які днём і ноччу ўздымалі на шляху бежанскія падводы.

На сьценках і межах, што перасякалі ўдоўжкі ды ўператоч вабраныя руняй нівы, тупалі адзінотныя, заклапочаныя людзі, болей жанчыны і дзеці. Дбайныя рукі страцілі рухавасьці — яны не цягнуліся да раскіданага каменьня, каб зьняць яго з нівы і кінуць на дарогу. Неаполаная сьвірэпа жаўціла палоскі шырокалістага ячменю. Часьцей ды часьцей забягала ў збожжа гавяда, топчучы яго, выбіваючы. А папар, забыты плугам, зарастаў густым пырнікам.

Рэдка-рэдка прытупленыя ад леташняга нарогі ўздымалі яго дзярыну…

Людзі з вёсак, з двароў зачасьцілі ў мястэчка. Там пошта, там сьвежыя навіны, там можна агледзецца, як быць далей. Да чаго поле, хаты, праца і клапоты звычайнага дня, калі мо’ вечарам, мо’ а поўначы ці раніцою на заўтра кінеш усё гэта і — у дарогу.

Сям’я ў сьвет, а зацалелы гаспадар — на вайну. На вачох выразны прыклад. Ехалі людзі з-за Вільні, зараз едуць з-пад Вільні. А многія з іх, напэўна, не чакалі таго і аралі папар, кляпалі косы, магчыма, раўнялі ток у гумне.

Для каго і навошта?

Навошта гэта тады, калі ночы спакойна не прасьпіш, каб не паглядзець дзесятак раз у акно.

І ноч-у-ноч цёмнае неба, выдае надыходзячыя жахі: яно прамянее над Ступінскім лесам. З гадзіны на гадзіну чакаеш страляніны. Фронт рухае на Менск.

У газэтах трывога — большая і страшнейшая ў лістох з фронту.

Местачкоўцы штодня бываюць на станцыі і штодня бачаць, як праходзяць паўнюткія раненымі санітарныя цягнікі. Нельга ўсяго затуліць ад людзей вайсковымі таямніцамі, цэнзурай ды прыказам. Сапраўднасьць прасочваецца ва ўсе куткі, ва ўсе мясьцінкі краіны — паветрам, лёгкім вятрыскам. Яна ідзе, нясупынна і пагрозна, выбітымі шляхамі і гасьцінцамі, сьцяжынкамі і межамі… З гораду ў мястэчка, з мястэчка ў вёску, па засьценках, у закінутыя хаткі лясоў.

Гэта робіцца на ваччу Рыгора. Ён сьведкаю, як дваровыя пераймаюць яе ў мястэчку і на ўсе лады пераказваюць, абгаварваюць на дзядзінцу ў абед, у сваіх мярлогах-кватэрах — вечарамі; нават умудраюцца раньнім-раньнем — да працы. Гавораць жанкі, гаворыць моладзь. Гавораць і правяраюць у яго.

Рыгор выпісаў газэты: ранішнюю — «Дзень» і вячэрнюю — «Біржоўку».

Атрад трымае цесную сувязь з канцылярыяй кіраўніка работ. Зносіны наладжаны трыма парамі падвод, якія па некалькі разоў у дзень прамяраюць чатырохвёрставы прагон ад двара да мястэчка.

Пошта ў канцылярыі кіраўніка не залежваецца, і сьвежая газэта прыбывае ў Ступкі а дзевятай гадзіне раніцы. Дваровыя чуюць яе пах, і хто вырве вольную часінку, забягае да Рыгоравай гаспадыні і ўкрадкі зазірае ў дробны газэтны шрыфт.

Вечарамі Рыгор перачытвае навіны жадным да іх дваровым. Тыя слухаюць і зьвяраюць са сваімі, што пачулі ў мястэчку, на станцыі, ад бежанцаў.

Газэты многае крадуць — у гэтым упэўнены ня толькі мужчыны, а і кабеты. Газэты позьняць і тое, што ведаюць. Якая каламуціца ў сьвеце!

Вайна на ўвесь сьвет, а нечага хаваюцца!

Вайна на вачох мільёнаў, а нешта скрадаюць! Драпежнікі, забойцы! Гы-ы-ых! Злосьць стыне і туліцца перад небясьпекай.

У дварэ, на службе, парабкамі, семера ратнікаў апалчэньня другога разраду. Усё сямейныя, усе маюць цесныя, смуродлівыя кватэры, усе з дваццацігадзінным працоўным днём — але ўсе шкадуюць гэтых агрызкаў з панскага стала. Яны востра цікавяцца вуснымі навінамі, бо ня вераць газэтам: навошта хаваць — у Смаленску ідзе мобілізацыя. Адзін з іх, нават, бачыў, як партыю мобілізаваных адпраўлялі ў Менск, а можа і на фронт. Го-о! запэўнена гавораць уголас, што абучэньне іціме два месяцы, а там?.. Што перад «тым» дваццацігадзінны працоўны дзень у двары?

Шкадуюць двара і тыя, хто адправіў мужа і бацьку на вайну, а сам жыве на адну ордынарыю. З павевамі халадку на сэрцы — глядзяць усе дваровыя на гасьцінец, божкаюць і пацепваюць плячыма! Гэта-ж ім прыдзецца зьбівацца на агульнай падводзе ў шчыльна сплецены ланцуг напалоханых бежанцаў. А ў каго ды ня будзе на чым вывесьці свайго мізэрнага скарбу — хто адчуе тых умольнасьць, паспагадае і прыме да сябе на воз?

Зараз яны ўчапіліся ў двор рукамі і нагамі, прытуліліся разьюшаным нутром ды калоцяцца, каб не адарвацца ад прыгоннае працы, ад вяковых, пераданых бацькамі і самымі перажытых зьдзекаў панскае пагарды, глуму, толькі-б застацца!

Бежанства жахлівей!

Бежанства — гэта доля бадзягі, абрачонага на маркотнае вандраваньне, на бяспрытульны рух у неабмежных прасторах, сьцісла атуленых голадам, хваробаю, сьмерцю.

«Што чутно ў атрадзе?».

Атрад — надзея. Атрад — апора.

Возьме рушыць — знача грунт затрасецца і доньне.

Упраўляючы жартуе.

Яму што за бяда!

Зараз ён пан.

Гаспадар — той у Варшаве.

Немцы захапілі Варшаву — а двор на апецы ўпраўляючага.

Во-а, штотыдзень у Менск і з Менску.

Прыдзе час — сядзе і куды-хоць!

Упраўляючы бесклапотна апавядае пра жыцьцё ў Варшаве пры немцах.

Ён нейкім чынам атрымоўвае лісты!

Дваровыя ненавідзяць упраўляючага і ня вераць яго словам.

Яны бачаць, што вайна паном ня страшна. Іх пан вазіў грошы ў варшаўскія банкі — зараз на іх корміцца. Іх пан не ваюе, ня пойдзе на вайну і ўпраўляючы. Чаму-ж парабком павінна ісьці?

Мо’ Рыгор, мо’ Павал, мо’ Якаў Бросьня — хто-небудзь зжаліцца над сям’ёю, маладымі мужчынамі і ўстрэміць іх у атрад? На гэта ня кідаюць спадзявацца іх жанкі, паглядаючы ў вочы гэтым шчасьліўцам.

Рыгор абяцае, радзіцца з Паўлам. Той просіць Якава Бросьню. Разам едуць у мястэчка да Провава, кіраўніка работ дзесятага атраду.

Але Яўгену Проваву прыйшла папера, што ўпраўленьне атраду выпрасіла ад начальства дармовую сілу — палонных.

Хутка ўжо, хутка партыя іх наведае Ступкі.

Платны склад рабочых будзе зьмяншацца.

Маладзіцы, жанкі і мацяркі гэта адчуваюць. Яны бачаць па настроі атраду. Ужо радзей пяюць песьні рабочыя, пакідаючы працу. Але ўсё-ткі, а, часамі, яшчэ…

— Панкі!

Рыгор суцяшае, сьпіскаючы сэрца.

Сем парабкоў!

Ды ці ў іх справа?

І перад ім праходзяць сотні здаровых гвардзейцаў, што бачыў у Пецярбурзе ў дні мобілізацыі. Перад ім першыя эшалоны раненых на Ліцейным, раненыя ў справоджаньні Лібы. Далей — бежанцы на Знаменскай, бежанцы на станцыі Дно, бежанцы вось ужо месяц ня сходзяць з ваччу на гасьцінцы паўз Ступкі.

Сотні, тысячы, мільёны…

Забітыя, раненыя, выгнаныя, зьбітыя з роўных шляхоў жыцьця, разьюшаныя жахамі.

Сьвет і Расія!

Расія і Смагін!

Смагін — Сілцы!

Далёкія і свае!

Караль і маці!

Маці — пылінка ў завірусе.

Куды яе вецер занясе?

Якая яна з тысячы вось тых кабет, што сядзяць на падводах муміямі, згорбленыя, сасмагшыя, запыленыя?

Ідзе за возам?

Сёмка зжаліўся і вязе разам з Волькаю, з малым дзіцянём, з пажылымі бацькамі?

Шэрая, крывая птаха над галавою ляскоча драпежнаю дзюбаю —

Аэроплян над Ступкамі!

Рыгоравы думкі нясуцца ў сіняе неба.

VII

ТО БЫЎ ДЗЕНЬ, якіх здараецца мала. Здавалася схожы з іншымі — і ўсё-ж далёка інакшы. Дзень, якага ня хочацца канчаць, за кожную хвіліну каторага трымаешся, як за ратунак.

Празрысты, поўны незьясьнёнага хараства.

У зялёным, раскошным полі гудзела нясьціханая музыка жыцьця, росквіту.

Сонца, як зрэдку — малочным кругам у сінім небе.

Пералівы чысьцюткага паветра — ядранага, смалістага, працятага салодкім водырам вытрыманага мёду.

Заварожаная нярухомасьць, цяплыня, як у пярыне.

Атрад на адпачынку.

А восьмай гадзіне на дваровым дзядзінцу прайграў гарманік. Вясёлыя мэлёдыі пацягнуліся срэбранымі пацяркамі ў бок мястэчка.

3 рэзвай гутаркаю, пад закрасаю сьпеву — пяцёра маладых наікіравалі да станцыі. Іншыя тупалі па дзядзінцы, аглядаючы будынкі, сад, усё тое, што сотні разоў бачылі, прыгледзеліся, але што ў дзень адпачынку, у гэты прыгожы дзень — інакшае і цікавейшае.

Упраўляючаму падалі пару стаенных — ён едзе да Ступак, бярэ з сабою аканома. Дваравыя з рабочых і парабкоў — пехам, але таксама ў мястэчка.

— А ты, Рыгор, ня думаеш? — пастукаў Павал.

— Чаму-б не пайсьці крыху пазьней?

— А зараз?

— Што там зранку рабіць?

— Тое, што і пазьней. Газэту сьвежую прачытаеш.

— Не астыне…

На гасьцінцы, куды глядзеў Рыгор, грукалі падводы. Наглядалася назвычайнае ажыўленьне. Хтосьці зваў каго ці лаяўся — густое, мяккае, як вата, паветра скрадала выразнасьць гукаў.

Рыгора цягнула ў поле, да гасьцінцу, да леса, у якім ён бываў пры абавязках, але ня бачыў вольным.

Можа ўдваіх, калі-б Павал захацеў? Пазваць?

Ужо ён падняў руку, каб пастукаць, і невядома чаму — не зрабіў гэтага.

Павал угледзеў праз акно, як Рыгор заходзіў за платы сада. Перш намерыўся гукнуць, пасьля перадумаў — авось вернецца. Ён некалькі разоў, пакуль сабраўся выйсьці з пакою, паглядзеў у акно — Рыгора ня бачыў.

Той пераходзіў грудок напрамкам да гасьцінцу, калі Павал апынуўся пры выйсьці на поплаў.

Ціхая, разважная хада Рыгора астудзіла Паўлаў настрой нагнаць таварыша.

Ён крута павярнуў назад і ўжо зараза-жа ехаў з тэхнікам у мястэчка.

На тым месцы, адкуль вярнуўся, яны ўдваіх паглядзелі ў бок гасьцінцу, паўз грудок. Адтуль ехала пара падвод з будамі — ні то балаголы, ні то старцы.

Едуць — няхай сабе едуць, — мэрам-бы гэтак і трэба, ні тэхнік, ні Павал не зацікавіліся. Але з мосту праз рэчку, калі адзін з іх адвярнуўся да двара — угледзеў за вазамі чалавека, дапамінаўшага Рыгора.

Паказалася?

Так, то быў Рыгор. Ён праводзіў да двара, на пастой, а мо’ і на пераначоўку падводу свайго таварыша-земляка — Сёмку Загона. Сёмка з сям’ёю ехаў у бежанцы. Другі тыдзень у дарозе.

Хто думаў яго стрэць пад дваром Ступкі?

Рыгор дзівіўся, як звычайна, ад нечаканасьці, калі пазнаў у змардаваным, пахудзелым, ссутуленым не па гадох пастарэўшым селяніне — Сёмку. Не хацелася верыць, як той знаёмым голасам запытаў у яго адгону да Воршы. Рыгор адказаў і зрабіў крок каб пайсьці да лесу, куды ішоў, але недаверана спыніўся. У гэты момант, адстаўшы ад воза, Сёмка спыніўся і ўпарта паглядзеў на яго. Адначасна пазналі адзін другога.

Сёмка паклікаў Вольку, і іх падвода вылучылася з доўгага шнура бежанскага абозу.

Стрэча з Рыгорам легла на іх тварах адбіткам радасьці. У гэтай радасьці зьніклі на момант і тыя сумныя весткі, якія вёз Сёмка Рыгору.

Толькі тады, калі яны заварочвалі ў двор, Сёмка, між іншымі навінамі, паведаміў таварышу:

— А тры дні таму, як пахавалі тваю маці.

— Маці памерла?!

Рыгор спалохана прабег вачыма па заседжаным возе — так, мацеры ня было. Ён пачуў, як зьлева пад жукеткаю стала душна і цяжка. Частыя стукі кранутага больлю сэрца разьлівалі душную ўтому па ўсёй яго істоце.

Цёмныя кароны ліп раптам затулілі сьветлыя вокагляды празрыстага дня.

— Такі памерла?

Сёмка спагадліва ў агульных рысах пераказаў Рыгору трагедыю двух сьмерцяў — Рыгоравай мацеры і свайго бацькі — і паглядзеў таварышу ў вочы, — яны туманіліся сьлязьмі.

— Тыфус!

— Хварэла?

— Проста дзіва ды годзе — тры дні! Якісьці асабліва востры і цяжкі.

У Сёмкавым голасе яшчэ не загаіліся болі страты, якая танула ў агульным яго горы.

— Вёрст за дзесяць да Менску пахавалі. У маладым хвойнічку, гэтак крокаў дзесяць ад гасьцінцу… Успамінала цябе і плакала, горка і зацяжна плакала… Волька! Цёткі Стэпы куфэрак на возе?.. Пакінула, што мела, нам… Паглядзіш…

Падвода ўяжджала на дзядзінец, а Рыгор з таварышом мінаў другую палавіну сада.

— Памерла! Небарака!

— Так, нічога не парадзіш!

— Вядома!

Падыходзячы да спыненай падводы, яны ўбачылі, як Волька разгортала шырокую хустку, якую некалі Рыгор прывёз мацеры з Рыгі.

Пабітая на краты, яна пярэсьцілася рознастайнымі фарбамі турэцкіх дэсэняў.

— Во гэта, памятаеш, Рыгор, хустка з Рыгі?

— Бяры на ўспамін, Волька. «Куды-ж мне гэта!» — казала старая.

— Няхай ляжыць, цётка зносць! — абярнуўся Рыгор да Сёмкавай мацеры.

Волька эгарнула хустку, прыгладзіла і на ўзамен вынесла з куфэрка іншыя рэчы.

Старая глядзела на Рыгора і горнілася.

— Прышлося, сынку, што на’т у доме не пахавалі. Якія мы няшчасныя! Гэта-ж Хведар мой, ці-ж бы іншаю парою ня мог яшчэ гадоў з пятак пажыць? А то-та жа…

Волька суцяшала:

— Кіньце, маці… Вось яны памерлі — то спакайнейшымі будуць. Ці ня лепш, падумай, чым валачыцца па гэтым сьвеце? — Рыгор не малы, ды ня то, каб у нядолі… На ліха казана гэта жыцьцё ў наш час…

Развагі жанок не зьмяншалі Рыгоравай страты. Думкі пра мацеру адцягалі яго ўвагу ад узьнятага абгавору бежанскага становішча таварышоў. Галава адказвалася працаваць: пляны, што раптам узьнікалі, раптам-жа бязьсьледна гінулі.

Бяспомачнасьць у дачы паратунку таварышам нэрвавала і яшчэ болей дратавала Рыгора.

— Едзем, а куды — губімся! — скардзіўся Сёмка.

І ў гэтай яго скарзе ўтрата бацькі атульвалася маўчанкаю. Страшным жахам нясло ад змучанай сям’і, зьежджанага каня, з высахшых і зьбітых калёс, з слабенькіх драбінак, напакаваных рэшткамі доўгагадовага набытку.

— Што мне ім парадзіць і чым пасобіць?

Рыгоравы думкі паступова вызваляліся з полану першых уражаньняў ад сьмерці мацеры і разьюшана віліся вакол глыбейшай трагедыі жывых. То-ж былі лепшыя і шчырэйшыя яго сябры… То былі…

— Усё-ж вы думаеце нешта, калі кіруеце на Воршу?

— Дарога ідзе на Воршу і мы едзем на Воршу. Ня ехаць-жа на Вільню! А за Воршаю?

— Ну, мне-ж хтосьці казаў… Гэлін бацька? — што сілкоўцы…

— Вось, братка Рыгор, гэта-ж падумаць — Гэля?

Волька спагадліва паківала галавою.

— Бывала, столькі рэзвасьці ў дзяўчыны, столькі жыцьця! Бывала…

Вольчын сказ на момант спыніў далейшую гутарку пра наступнае, і вобразы бесклапотнага мінулага вярнулі іх да Сілцоў.

— Бывала… няма чаго ўспамінаць бывалашняга… Глядзеце, дзеткі, у будучыню…

Саламея азірнулася на Вольку…

— Так, частка паехала на Куршчыну. Та, думаеш, ведаем, якаво ім там?

— Ды з коньмі, — гэта-ж на ўсё лета язды!

— А што зробіш… Хоць да Воршы даехаць, не аддаваць-жа каня за бясцэнак. Можа ўдасца, то ў Воршы збудзем, далей — цягніком.

— На Курск?

Сёмка пытальна паглядзеў Вольцы ў твар.

— Або я ведаю? — адказала тая. — За людзьмі.

— Можа-б ты параіў што, Рыгор? Ты-ж аднакава, чалавек бывалы… Падумай братка!..

Волька сказала і настарожліва чакала адказу, зусім няўвераная ў яго збавеньне.

Рыгор задуменна глядзеў на цёмныя кароны ліп. Думкі бязмоцна засядалі ў рупяным лісьці. Мацерын вобраз блытаў іх разгарненьні і туманіў горнасьцю. Двуактавая трагедыя пілавала сэрца. Дзе выйсьце?

Раптам, мэрам хто падказаў, перад Рыгорам мігнуў бежанскі комітэт у Пецярбурзе. Як жывы, забегаў кароценькі чалавек.

— Так, я магу вам параіць…

На дзядзінец узьехала падвода. Аглянуўшыся на стук калёс, можна было бачыць, як зьлезшы з воза чалавек прайшоў да кватэры аканома.

Рыгор кінуў гутарку і пабег яму наўздагон.

— Яўген Віктаравіч, прашу вас! — выгукнуў ён.

Кіраўнік работ азірнуўся на Рыгора, трымаючыся за клямку дзьвярэй.

— Я-б вельмі прасіў вас… тут бежанцы, мае добрыя знаёмыя… ці нельга было-б залічыць у атрад? Ведаеце, Яўген Віктаравіч, згінуць людзі — два тыдні ў дарозе. Едуць — а куды?..

— Ці-ж яны адны? Ня ведаю. Упраўленьне мае прыслаць палонных. Цяжка сказаць… Трэба падумаць…

Кіраўнік думаў, паглядаючы ў бок падводы, — Рыгор прасіў далей:

— Можа як-колечы ўсё-ткі можна было-б… Буду вам шчыра ўдзячным.

— Падумаю… Бач, зараз мы ўсім адказваем, — паддаваўся кіраўнік.

— Я-б згодзен хоць на сваё месца, Яўген Віктаравіч!

— Кіньце, што вы!.. Трэба падумаць… Няўжо-такі мы ня вымеркуем…

Кіраўнік памаўчаў.

— Я перадам Памыйку.

— Вы зробіце добрую справу, Яўген Віктаравіч!

— Так… Гутарце з Паўлам — няхай пасьля ён мне прыпамятае…

— Дазвольце падзякаваць!

Стук дзьвярэй скраў якісьці сказ кіраўніка. Але Рыгор незалежна ад гэтага абнадзеіў таварыша магчымасьцю для яго застацца ў дарожным атрадзе.

Узрадаваны гэтым, Сёмка аддаў Рыгору шчырую падзяку і ўжо назаўтра раніцаю старанна насіў з лесу на дарогу цяжкія, пахучыя смалою, хваёвыя фашыны.

VIII

— ДЗЕСЯТЫ ДАРОЖНЫ АТРАД, кажаце? Хто яго ведае, які ён — стаіць, вунь, у тым двары…

Вазьніца паглядзеў на седака і шыбчэй пагнаў каняку.

Змочаная за ноч дарога зацягала глыбока ў гразь і каня і калёсы.

— Няма рады ды годзе-э! Што гэта вайна навычварала з дарогамі!.. Зарабо-откі-ы, каб іх агонь спаліў!

— Незавідныя, дзядзька, я ведаю.

— Чаго-ж вам у гэтую глуш?

— Справы.

— Цікава, каб ды ў нас былі для вас, якія-кольвечы справы. Можа хіба ў госьці да каго?.. А вы ня з фронту, часамі?

— Па дарозе на фронт…

— Эх!

Вазьніца шчыра хвасянуў каняку.

— Гэтыя маладыя, слаўныя — толькі што жыць, а, чаго добрага… Фронт, каб ён праваліўся скрозь зямлю з тымі, хто яго выдумаў!.. Б-ба-ц — няма-а! Няўжо вы ахвотна, чуеце?.. Нно-а-а, малы!

— Трэба памагаць раненым, дзядзька!

— Падмога-а! Як кашаль хваробе…

— Гой, ды што вы такі неймаверны?

— Згубіў, чуеце, усякую веру… Зьняверышся, калі цябе-э… Направа-а, там!

З-за грудка паказалася параконная падвода.

— Дарогі, а папрабуй абмінуцца… Направа-а, гэй, там!

Вазьніца спыніўся і пачакаў параконку.

— А сам хвор зьехаць?..

Гэты выгук фурмана з параконкі быў заглушаны новым воклікам, які падалі сугалосна двое седакоў на параконцы:

— Ліба Шлёмаўна?

— Няўжо Рыгор Міхасевіч? Павал?..

Вазьніца зьдзіўлена паглядзеў на двох чыноўнікаў з дарожнага атраду, якія ўвішна, праз глыбокую гразь, падбеглі да яго седака.

— Вы ў атрад? — пажартаваў Павал.

— Чаму, непатрэбна вам?

— Вельмі рады, але скуль так неспадзявана?

— Угадайце! — засьмяялася Ліба.

— Гэта цяжкая рэч!

— Ну куды-ж вы? — пацікавілася яна.

— Паўла адпраўляю ў Менск! — адказаў Рыгор.

— У Менск? Гэта-ж з якою мэтаю?

— На службу. Усадзіў мяне ў атрад, а сам уцякае.

— Сур’ёзна? Дык чаго-ж я заяжджаю ў мястэчка?

— А вы?..

Гулкі сьвісток цягніка, што падыходзіў да станцыі, прарэзаў вільготнае паветра, разьляцеўшыся далёка навакола.

— Едзем хутчэй! — пазваў фурман з параконкі.

— Як я шкадую, Ліба, што так здарылася!

— Вы-ж можаце… Тым лепей, калі вы будзеце ў Менску… Вярнеце, дзядзька, на станцыю…

— На станцыю? Як-жа з платаю?

Вазьніца завярнуў каняку і паехаў сьледам за параконкаю.

На станцыі яны толькі-толькі пасьпелі купіць для Паўла білет.

Ён нават не пасьпеў па-людзкі разьвітацца.

— Ну-ж я ня думаю, што Паўлаў ад’езд вас верне назад, ня даўшы адведаць мястэчка?

— Я і сама ня ведаю, што зрабіць. Мая цётка… Ці яна ў Ступках, ці не… хто яе ведае…

— Чарговы цягнік не раней як а другой па поўначы, так што, я думаю…

— Няўжо?

— А вы думалі?

Рыгор расплаціўся з вазьніцаю і на параконцы вярнуўся з Лібаю ў мястэчка.

Пачынаў цярусіць дробны дожджык. Разьежджаная дарога тапіла калёсы. Усё-ж пара моцных коняй не зважала на вязкасьць і ўподбежкі несла цяжкую ваенную каламажку.

Калі яны абмінулі ўзгорак і пачалі спускацца да мястэчка, Рыгор аднавіў на нейкі час замоўкшую гутарку:

— Я-б прасіў вас, Ліба, пераначаваць; навошта вам ноччу ехаць?

— Гэта відаць будзе прыехаўшы… Тут-жа жыве якаясьці мая цётка…

— Усё-такі жыве?

— А вы думалі я да вас ехала? Я ехала да цёткі…

— Я нічога ня думаў, паверце! Ваш прыезд мяне больш узрадаваў, ніж зьдзівіў. Каб я меў сілу… ці правы… я-б вас, Ліба, не адпусьціў адгэтуль…

Яна пытальна ўталопіла колкі ўзрок у абліты ласкаваю ўхмылкаю Рыгораў твар. Бэзавы пах парфумы заказлытаў у яго носе.

— Вы праўду кажаце? — наводна запытала Ліба.

— Што думаю, тое і кажу…

— А, прызнайцеся: хоць калі думалі, што мы з вамі можам спаткацца пры гэткіх абставінах, як зараз?

— Ніколі… І тое, што гэта здарылася, дзякуючы вам, мяне глыбока кранула. Я адчуваю ў вас блізкага сабе чалавека… За апошні час, Ліба, я многае перажыў. Толькі два месяцы мінула, як мы з вамі разьвіталіся на вакзале, а ў маім жыцьці — шэраг буйных здарэньняў. І цяжэйшае з усіх — сьмерць мацеры… Тыдзень таму якраз, як выпадкова напатканы зямляк, мой лепшы таварыш, прывёз мне гэту вестку. Бедная ехала ў бежанцы, поўная надзеі ўгледзець свайго сына, а тыфус — рраз — і гатова! Таварыш схаваў яе ў дзесяці вёрстах ад Менску, пры дарозе… Вестка гэта балюча раніла маё сэрца — шкада кабеты! Шкада, ведаеце, Ліба, ня толькі як мацеры, а і як чалавека. Яна ў мяне была добрым, адзымлівым, шчырым сябрам. Жыла мною, цярпела з-за мяне, ганарылася, надзеялася… і раптам… Мулкая думка не дае супакоіцца…

— Я вам таварыш па няшчасьці, — даўшы выказацца Рыгору, адрывіста праказала Ліба.

Яе роўны голас зычэў адбіткам растрывожанага Рыгорам смутку.

— Я вам спагадаю, бо толькі-толькі сама перажыла падобную трагедыю… За тыдзень да выезду з Пецярбургу мне паведамілі страшную рэч… пра нагальную сьмерць бацькі. Стары зьбіраўся ехаць да мяне і, пераходзячы чыгунку, папаў пад цягнік. Няшчаснаму адрэзала абедзьве нагі — не пасьпелі данесьці да больніцы, як ён памёр. Вы не паверыце, што са мною рабілася… Я думала… Сьмерць бацькі перавярнула ва мне нутро… Цэлы тыдзень хадзіла я як сама не свая… Бацька — гэта-ж бацька!

Аднак, нічога не парадзіш — мушу жыць без яго…

— Так… Мусім жыць — падобныя трагедыі ня мінучы…

Пад уплывам гэтых размоў яны крыху пасядзелі моўчкі, бясьцікаўна разглядаючы замокшыя гароды і рэдкія мэндлі нядаўна зжатага жыта.

— Заехаць у мястэчка ці проста ў Ступкі? — запытаў фурман.

— Вы хочаце спыніцца ў мястэчку? — запытаў Рыгор Лібу.

Тая паціснула плячыма і адказала:

— Каб я ведала, што знайду цётку…

— А адрас маеце?

— Зразумела… Чаму-ж бы я ехала тады?..

Яна дастала запісную кніжку і сьпешна пачала чытаць карандашныя нататкі. Фурман спыніў коні.

— Можа паабедалі-б?.. Але і з гэтым уладзім у Ступках, калі вы…

— Добра, едзьце, куды хочаце, — хаваючы кніжку, згадзілася Ліба.

— У Ступкі! — вялеў фурману Рыгор.

Той моцна тузануў лейцамі і крута павярнуў налева.

— Сто-ай!! — пачуўся гучны воклік засаб некалькіх чалавек.

Насустрач ім ішлі салдаты. Фурман зьвярнуў да бліжэйшага двара, каб вызваліць вуліцу.

Напрамкам да двара ўся вуліца, да яе загіну ўправа, была занята шэраю гушчаю салдат. Пастроеныя па шэсьць у шэраг, яны формавалі шырокую густую колёну. Рытмічныя ўдары соцень ног адбівалі моцныя важкія гукі. Смуглыя абветраныя твары, часта барадатыя, маршчыністыя таілі ў сабе пякучую крыўду на тых, хто адарваў іх ад сямей, ад зямлі і саракагадовых гнаў на забой. Цяжкая амуніцыя давіла на іх пудоваю вагою, зьвязваючы рух. Вільготнае паветра не астуджвала разгарачаных утомаю твараў, па якіх рагамі сьцякаў пот.

Па ўзбоку салдацкае колёны, на некаторым адгоне адзін ад другога, ехалі вярхом на конях здаровыя, сытыя командзіры. Кожны з іх праводзіў суворымі ўзрокамі крайнія рады салдат.

Многія з командзіраў азіраліся на падводу, на якой сядзеў Рыгор з Лібаю.

Белая касынка Лібы, з-пад якое выглядаў чысты, здаровы і прыгожы твар, выклікаў гасьцінныя ўхмылкі.

Калі з завароту вуліцы паказаліся апошнія шэрагі салдат, пярэднія гучна засьпявалі.

Раптоўны сьпеў устрывожыў коняй, якія крута рвануліся і галопам панесьлі Рыгора з Лібаю. Фурман мог іх утрымаць толькі на выезьдзе з мястэчка, куды чуць-чуць даходзілі заглушаныя зыкі салдацкае песьні.

Напалоханая пудам коняй Ліба моцна трымалася за Рыгораву руку.

— Няхай-бы беглі, калі маюць ахвоту, — падаў Рыгор фурману: — дарога адкрыта.

— Што вы, што вы, Рыгор! — пераняла яго Ліба. — Мяне затрасло да болю.

Пабялеўшы Лібін твар сьведчыў за праўду яе слоў.

— Няўжо-такі?

— Можа таму, што ўжо даўно ня езьдзіла на падводзе… Бедныя салдаты! Хутка многія з іх вернуцца калекамі, абрубкамі…

— І вы будзеце вадзіць іх па вуліцах Менску, выклікаючы агульную спагаду.

— Другія-ж… а колькі ня вернецца?

Коні ўзыходзілі на гарбаты мост пад далёкія водгукі музыкі, якая даходзіла з мястэчку.

— На вайну, як на баль…

— Трэба скрашаць будучыя жахі…

Выгляд двара, як стройнае густое купкі лесу, прымацаваў да сябе Лібіну ўвагу.

— Вам тут ня нудна, Рыгор?

— Некалі нудзець… было дагэтуль, а далей… Шкада, што Павал выехаў… Я блізка з ім зжыўся, люблю яго, як таварыша і чалавека…

— Вы добра адносіцеся да таварышоў, Рыгор. У кожным вы бачыце чалавека — гэта ваша дадатнасьць… Можа яна так прыцягае і мяне да вас…

Лібін сказ павярнуў да яе спакойна сядзеўшага Рыгора.

— Ня верыце? — усьміхнулася Ліба.

На хмарным небе вызначылася мясьцінка сіняга лазурку.

Украдчывае праменьне правяло яскравымі касьнікамі ўпапярок дарожкі, якою яны ехалі.

І гэтыя сонечныя касьнікі дапаміналі сабою белую скацяртку, засланую на ўрачыстай бяседзе.

IX

МАЛАДАЯ ГАСПАДЫНЯ, у якой Рыгор кватараваў і харчаваўся, адчыняла дзьверы, калі фурман спыніў коні.

— Бач, як добра — ухітрыліся абмяняць Паўла на прыгожую паненку!

— А што-ж, хацелі-б, каб дарма зьезьдзіў на станцыю, блізкі сьвет?

Маладзіца залілася рэзвым здаровым сьмехам.

На іх глядзела чарада дваровых, якія тутака сядзелі на бярвеньнях, занятыя гутаркамі.

Некалькі пузатых, замурзаных малых, з хлебам ды ападкамі яблык у руках, падбеглі да воза. Яны пужліва паглядзелі на Рыгоравы блішчастыя эполеты і гузікі ды сарамліва адварочваліся ад узрокаў Лібы.

— Можна коні распрагаць? — запытаў фурман, калі Рыгор паказаў Лібе на адчыненыя гаспадыняй дзьверы.

— Мне яны больш не патрэбны.

Малыя спрытна пачапляліся на воз, тулячыся ад фурманавай увагі.

— У вас можа хопіць абеду для нас дваіх?

— Ды ўжо-ж… буду шукаць… Ці-ж можна сястру пакінуць галоднаю!

— Вы не маракуйце, што нарабіў вам клопату.

— Дайце рады — падумаеш, клопат! Ня ўразьце, барышні!

Цесная парабкоўская хата дзівіла Лібу сваім доглядам і прытулкам.

На стале ляжала белая сурвэта; ложак, што стаяў у другім кутку, ня ўступаў бялізною прасьцірадла і брыжастымі навалачкамі на высокім стопе падушак. Чыстыя ўслоны суседзілі з трыма чорнымі венскімі крэсламі. У мыцельніку туліўся невялічкі буфэт, чаму на ўслоне ня відаць было ніводнае пасудзіны. Тры невялікіх акенцы былі ўстаўлены рознымі вазонамі. Між ложак вялі дзьверы ў пакоік, што займаў Павал.

Рыгорава малюпаткая каморка мела войсьце з яшчэ меншых сенечак.

— Заяжджалі ў мястэчка? — пацікавілася гаспадыня, падаючы абед.

— Не!

— Чаму-ж такі? А то-ж нядаўначка прайшло столькі салдат!

— Мы стрэліся з імі пры выезьдзе з Вакзальнае вуліцы.

— Якія харошыя мужчыны! Стройныя, маладыя і — на вайну! Няўжо ім хочацца ісьці?.. Як вы кажаце, сястрыца?

Ліба мякка ўхмыльнулася гаспадыніным словам.

— Хто вайну любіць!..

— Ой, не кажэце, — перамяніла голас гаспадыня: — вось няхай вам скажа наш упраўляючы. Яму вайна — масьленіца. Праз вайну ён стаў панам. А што вунь вычварае ў Менску сын упраўляючага! Уся справа дастаўкі войску сала і круп знаходзіцца ў яго руках. Вы ня ведалі?

Яна паглядзела на Рыгора.

— Так, вайна для паноў і фабрыкантаў — масьленіца…

— Дазвольце падзякаваць за абед… Але ў мяне яшчэ да вас маленькая просьба…

— Прашу вас!.. То-то і ёсьць, што нашаму брату разбурэньне, то пану — нажыва…

— Мая знаёмая ня мае дзе пераначаваць — ёй толькі заўтра можна выехаць.

Палажыўшы на грудзях рукі, закасаныя за локаць, у чорных пісагах, з высока падаткнутаю спадніцаю, гаспадыня гасьцінна сьмяялася, упарта гледзячы на Лібу.

— У сене, хіба? Ха-ха-ха!..

Тут-жа яна павярнулася да дзьвярэй у бакоўку, расчыніла іх і дадала:

— Во-а! Калі вы прагоніце ад сябе — у яе распараджэньні Паўлаў пакоік.

Ліба папрасіла выбачэньня.

— Я вельмі рада вас мець сваім госьцем. Хоць тыдзень жывеце ў нас… Я так Рыгора паважаю, што мне яго знаёмыя…

Стукнулі дзьверы і ў хату ўвайшоў Сёмка. Угледзеўшы Рыгора з Лібаю, ён моўчкі і нерашуча спыніўся каля парога.

— Да мяне? — запытала яго гаспадыня.

— Няхай будзе да ўсіх, — знайшоўся ён. — Я думаў пазычыць у вас… ды жонка сама зойдзе…

— Вось гэта той, хто прывёз мне вестку пра сьмерць мацеры. Мой таварыш Сёмка… Быў у мястэчку?

— Паленаваўся цягнуцца, — адказаў ён і паглядзеў на Рыгора. — Заседзеўся на месцы і нібыта той… Усё яшчэ адпачываю ад дарогі.

— А дарога даўгая!

— Каб хаця ды на гэтым скончылася! А чаго добрага, праз які тыдзень-другі зноў зьбірай манаткі і айда-а… Тады яшчэ новы клопат: замест каня — давядзецца на сябе несьці тое, што ёсьць…

— Ды ці ліха ім! Няўжо-такі немцам ня будзе супынку, — разважала гаспадыня.

Калі ўсе ўчацьвярых пакінулі памяшканьне, на дзядзінцы іх стрэла Волька.

— Пашлі дурнога, а за ім другога, — прывітала яна Сёмку.

— Што ты злуешся — жалезца згубіла?

Волька раптам супакоілася — узрок Лібы разагнаў яе сярдзітасьць.

— Вось пазнайцеся лепш з сястрою, — запрапанаваў Рыгор.

— Волька зрабіла крок наперад і працягнула Лібе каравую руку:

— Твой госьць? — абярнулася яна да Рыгора.

— Як бачыш…

Гаспадыня вярнулася ў хату, а яны ўсе разам прайшлі дзядзінцам да выезду з двара.

— Вы ў мястэчка? — запытаў Сёмка, павяртаючы назад.

— Дзе там! Хаця-б да рэкі, — адказаў Рыгор.

— Пажадаю вам весела правесьці час!

Усьмешка Лібы была адказам Сёмку.

— Шкада мне яго! — праказаў Рыгор, калі яны адышліся на гоні ад дзядзінцу: — Слаўны чалавек і мусіць пакутваць. Яшчэ добра, што ўдалося ўстраміць яго на працу ў атрадзе, а то-б…

— Вы сапраўды накіроўваеце ў мястэчка?

— А вам-бы хацелася?

Ліба адмоўна кіўнула рукою.

— Як лёгка дыхаць! Давайце завернем направа… Што за дзіўны абраз!

Перад імі расьцілаўся шырокі абшар поплаву. Маладая атава пералівалася ў ваччу руцянаю зеленьню. Жаўцеючае збожжа прагна лавіла ўзьнятымі каласамі сонечнае праменьне. Прысады і пералескі, што праразалі ровень палёў, карункавалі іх багатыя ўбёры.

На небе блудзілі рэшткі нядаўных хмар, адыходзячы да чорных граніц небасхілу. Прамытае паветра пахла сьпелаю яр’ю і соладам гвазьдзік.

Непарушнасьць вады ў рэчцы сьведчыла пра надышоўшую ўрачыстасьць другое паловы дня.

Рыгор з Лібаю бязмоўна ішлі між дваровага саду ў бок нявысокіх кустоў пры рэчцы. За імі нёсься нясьціханы стук калёс з захаванага ўзгрудкам гасьцінцу.

— Жывучы ў горадзе нельга сабе ўявіць вось гэтага хараства… Няпраўда мо’, Рыгор?

Пруткая рука яго прыгартала да сябе стройны стан Лібы.

— Праўда.

— Я ўспамінаю Смагін і вечар, калі мы вярталіся з мітынгу… Мне так хацелася, Рыгор, гутарыць з вамі, але вы здаваліся мне… недаступным.

Ён паглядзеў у Лібіны вочы.

Дзяўчынін узрок гарэў маладою прагаю ласкі.

— Сядзем вось на гэтым грудку…

Рыгор разаслаў жукетку.

— Калі ласка!

Лібіна касынка зьехала на шыю і чорны букет валос разбэрсаўся па яе плячох.

— Сядайце тут… Бацькі ня ўбачаць…

— Так, у мяне ўжо некаму глядзець…

Абое нейкі час памаўчалі.

Ліба разуважліва кінула ў рэчку пару лісткоў малачайніку. Лёгкія кружкі чуць прыметна заварушылі срабрыстую поверхню вады. Блудлівыя мошкі апалі на скінутыя для іх масткі.

— Ведаеце, Рыгор…

Напружаная ўвага зрабіла яго спакойней вады.

— Вам ня цікава?

Рыгорава галава шчыльна падблізілася да Лібінай.

— Прашу вас, Ліба!

— Кіньма на вы… Мы не настолькі чужы з… каб астуджаць наша сяброўства.

— Ты праўду кажаш…

Наступная хвіліна запоўнілася зацяжным пацалункам…

— Ты прыедзеш у Менск?

— Буду прасіцца… Мне, наогул, тут сумна аднаму…

— Аднаму?..

— Бачыш… я зжыўся быў з Паўлам… А Сёмка?.. Сёмка… Не, Сёмка быў-бы…

Рыгор адчуваў надышоўшую цяжасьць гутарыць. Язык прыліпаў да гартані і толькі вочы напружана глядзелі ў заваражыўшы яго Лібін твар.

Белая, стройная рука сястры перабірала пальцамі космы яго ўскудлучаных валасоў. З-пад шэрага плацьця даходзілі зачасьціўшыя стукі Лібінага сэрца.

— Калі-ж цябе спатыкаць на менскім вакзале, Рыгор?

Сетка ценю ад разрослае купаю ліпы пакрыла русую галаву Рыгора.

— Я дам знаць.

— Дасі? Ня хлусіш?

Рыгоравы губы кранулі выпуку чырвонае шчакі дзяўчыны.

Іх адняў гулкі стук конскіх капытоў па мосьце.

То вяртаўся ў двор ўпраўляючы.

Яны адвярнуліся к дарозе.

— Пан?

— Упраўляючы. Пана вайна затрымала ў Варшаве.

Ліба агідна сплюнула, а Рыгор расьсьмяяўся.

— Можна было-б апраўдаць вайну, каб ды толькі яна скончыла з панамі…

— Люблю цябе, Ліба, за твае думкі…

— Толькі за думкі?

Жартаўлівы сказ скалануў Рыгорава нутро.

Ён падняўся і працягнуў Лібе руку.

X

КАЛЯ ВАДАКАЧКІ яшчэ раз мігнуўся ў Рыгоравым ваччу белы кавалачак Лібінай касынкі. Рыгор матнуў шапкаю і адвярнуўся да станцыі.

Насільшчык пхаў поўную тачку пасылак. Пяцёра сялян адзінза другім паўзьнімаліся з лаўкі і пайшлі з пэрону. У адчыненымакне аднастайна тарахцеў морзэ.

Чыгуначны жандар, выткнуўшыся з-за рогу станцыённага будынку, сурова паглядзеў на яго і тут-жа зьнік.

На станцыі стала ціха.

«Паеду да кіраўніка работ».

Рашэньне ўзьняло Рыгора з месца і ён лёгка ачуўся каля падводы, на якой прыехаў сам і прывёз Лібу.

— Едзем!

— У двор? — запытаў фурман.

— У канцылярыю кіраўніка работ… Шпарчэй!..

Фурман пагнаў коні. Калдобістая дарога падкідала воз, качаючы Рыгора ў бакі. Але ён не зважаў на трасучку, цалкам аддаўшыся плянаваньню наступнага.

Лібін прыезд вызначыў у ім наяўнасьць акрэсьленай мэты. Так, Рыгор гэта адчуў учарашнім днём, калі знаходзіўся з Лібаю каля рэчкі. Яна нарадзіла ў ім моцную прагу кінуць адзінокае жыцьцё.

Дакуль яго цягнуць, мардуючы чулае сэрца? Зося, Ганна, Наталя… і, нарэшце, Ліба… Ён павінен адзнаць усю глыб перажытага хваляваньня. Яго сьляды ляглі выразнымі адбіткамі ў перачулым нутры. Ліба кранула іх сваёю гарачаю шчырасьцю. За яе вобразам — пустэч, якая сьцірае прамігнуўшыя цені.

Рыгор павярнуўся ў бок станцыі, але яе ня відаць было за местачкавым будынкам. Перад ім вокны канцылярыі кіраўніка работ адсьвечвалі сонечным праменьнем.

«Буду прасіць командыроўкі… адкомандыроўкі-ы?»

— А-а, Рыгор Міхасевіч? Адкуль гэта? — спаткаў яго Проваў, калі коні спыніліся перад ганкам канцылярыі.

Кіраўнік гасьцінна, як ніколі да гэтага, глядзеў на Рыгора, працягваючы яму руку.

— Са станцыі?..

— А мне вось трэба было…

Яны прайшлі ў габінэт кіраўніка работ.

Проваў запрасіў Рыгора сесьці…

— Я хачу вас паслаць у ўпраўленьне начальніка работ… У мяне якраз просяць чалавека, якому адпавядацьмеце вы… Згодны?..

Рыгор не чакаў пачутага ад кіраўніка і ня ведаў, што яму адказаць.

— А можа вам лепш у нас, тады я з вялікай прыемнасьцю пакіну вас пры атрадзе. Я ўжо падгатовіў вам падвышэньне… Думайце!

— Так, я згодзен на вашу пропозыцыю паехаць… А калі гэта трэба?

— Бліжэйшымі днямі… Па-мойму, вам трэба гэта выкарыстаць… Бо што вам можа даць атрад? Вось хутка мы пераяжджаем на новае месца… Надыходзіць восень, дажджы…

— Яўген Віктаравіч! Я ўсяго буду прасіць вас, каб вы не разьлічылі майго бежанца… Вы яго выратавалі прыняўшы ў атрад…

— Ці-ж гэта можа адбіцца на вашым рашэньні?

— Як-бы вам сказаць…

У габінэт увайшла высокага росту маладзіца. Не зьвяртаючы ўвагі на Рыгора, яна падышла да кіраўніка і штосьці шэптам яму паведаміла. Той згодліва кіўнуў галавою і адвярнуўся да Рыгора.

— Значыць вы згодны на маю пропозьцыю?

— А ўжо-ж, дзякую.

— Тады я данясу ўпраўленьню…

Кіраўнік працягнуў Рыгору руку і хапіўся за пачку папер.

Рыгор выйшаў з габінэту, пільна раздумваючы над пачутаю нечаканасьцю.

Пропозыцыя кіраўніка работ, яго цёплая ўхмылка ў час гутаркі, спачувальная ўвага да Рыгора і дзівіла апошняга і азадачвала. Рыгор зусім не разьлічваў на гэта. Паслуга кіраўніка па сутнасьці была варта таго, каб яе выкарыстаць, але дачаснасьць яе хавала пад сабою ўсё іншае, што было зьвязана з яго плянамі. За апошні час Рыгору, урэшце, удалося намацаць грунт і разгарнуць працу сярод рабочых атраду. У гэтым дапамагаў яму і Сёмка. Такіх спрыяючых трапункаў у сваім жыцьці Рыгор налічваў нямнога…

Ужо ад’ехаўшы ад канцылярыі кіраўніка работ, ён адчуў поўнае задаволеньне паваротам спраў.

Зацягнутае воблакамі неба не перашкодзіла празрыстасьці яго настрою. Раскалыханыя думкі хутка пераносіліся з двара на гасьцінец, з гасьцінцу ў Менск, з Менску ў Пецярбург.

Пераплёты выплыўшых у памяці падзей калыхаліся ў яго выабражэньні рознаколернымі букетамі кветак.

Ня гледзячы на цяжкія моманты ў мінулым, жыцьцё ўхмылялася фарбамі надзей.

Ігра цёмных і сьветлых плям рознастайнілі Рыгорава жыцьцё, прыдаючы яму цікавасьць.

Стромымі ўступамі праходзіў ён жыцьцёвы шлях, але даваныя сілы папаўняла цьвёрдая вера ў моц і сілу працоўных. Цяжкія іспыты, што выклікала вайна, таілі ў сабе пагрозныя нечаканасьці. Чым болей ваблытваўся клубок ваенных падзей, тым выразьней адзначаліся іх вынікі. Рыгор настарожана лавіў калываньні грамадзкіх думак, дыагнозуючы па іх размахах і ўхіл надыходзячых падзей.

У даную хвіліну Рыгор адчуваў наяўнасьць у сабе багатых скарбаў нявыкарыстанай энэргіі. І толькі глуш запалоханай провінцыі падбівала стромкія ўзьлёты яго рызыкоўных намераў.

Тая праца, якую ён пачаў вясьці сярод рабочых, поўнасьцю яго не здавальняла.

Зьліты ў адно, гучны стук чатырох конскіх ног па дошках мосту павярнуў Рыгора ўлева; ён паглядзеў усьцяж завілай рэчкі і разьбегся ўзрокамі па закаржэлых кусьціках алешніку.

Палкае выабражэньне стварыла жывы вобраз Лібы: белы фартух на шэрым плацьці, чырвоны крыж на выпуку грудзей і мілая задзёрыстая ўхмылка на чыстым румяным твары.

— З мястэчка, Рыгор?

Агінаючы падводу, насустрач яму ішла Волька. Кроках у двух ад яе бегла замурзанае дзіцянё.

— З мястэчка. А ты — у мястэчка?.. Спыні коні…

Фурман напяў лейцы, і коні сталі.

— Дык-жа дай ты рады; Сёмка нашчэнт разьбіў дзеравячынай нагу. Ледзьве прыпоўз з атраду. Бягу ў аптэку за ёдам і марляй.

— Што ты кажаш? Як-жа так надало яму гэта зрабіць? Вось то ўжо справы…

— Рыгорка, не шанцуе мне… Ой, ды як яшчэ мне не шанцуе…

Волька працерла кончыкам хусткі заплаканыя вочы.

— Што прыдзецца рабіць — сама ня ведаю… Хадзі, Юрка, сюды, — пазвала яна дзіцянё…

— Дрэнна… Сядай на воз і едзь па што трэба…

Рыгор саскочыў з воза і ўскінуў на яго Вольчына дзіцянё. Волька ўзьлезла на воз, і фурман павярнуў у мястэчка.

— А грошы маеш, Волька? — гукнуў Рыгор.

Яго не пачулі.

«Сапраўды не шанцуе», праказаў ён сам сабе і ўскоранай хадою пайшоў да двара.

Параўняўшыся з садамі, ён стрэўся з падводаю, на якой ехаў тэхнік Бросьня.

— Гэта-ж чаму не зьявіліся на працу? — начальнічым тонам гукнуў ён да Рыгора замест прывітаньня.

— Я мусіў быць па справах у канцылярыі кіраўніка работ.

— Цікава, якавы вашы справы? Я ўжо чуў пра гэтыя справы.

— А калі-б і так?..

— Вось гэтага якраз і не павінна быць. Ня можна забываць, што вы на вайсковай службе.

— У кожным разе ня вам мне пра гэта дапамінаць…

— Не падабаецца?..

— Разам з вамі.

Рыгор крута павярнуўся ад Бросьні і схаваўся за заломам апінаўшых сад платоў.

Фэльдфэбэльскі выбрык тэхніка расхваляваў яго да адказу. «Што за хамскае котла!» — вылаяўся ён.

Аднак у спатканьні з Бросьнем таілася нешта нядобрае. Яно вымушала ў Рыгора праверыць свае суадносіны з ім на працягу праведзенага ў атрадзе часу. Тэхнік акрэсьліў свой узрок на яго тэю сухою, казённаю офіцыяльшчынай, якая вельмі яскрава вызначылася пры першым іх знаёмстве і якая паглыбілася яго падазронасьцю да Рыгоравых занадта блізкіх адносін да атрадаўскіх рабочых. Рыгор мала зьвяртаў увагі на гэта. Тым ня меней ён пачынаў непакоіцца. Ад гэткага прыткага чынушы можна было чакаць усяго.

— А вы і не абедалі нават? — запыніла Рыгора гаспадыня, калі ён увайшоў на дзядзінец. — Мабыць праводзілі сястру да самага Менску?

Яе пераліўчаты завабны рогат аддаўся рэхам па-загуменьнем двара і расьсеяў агіднае ўражаньне ад Бросьні.

Маладзіца была далёка ад тужлівага настрою. Адсутнасьць гаспадара, які, згодна яе прызнаньню, быў забраны ў армію, ніколькі яе ня суміла. Вяртлявая і вясёлая, яна або ўмела таіць цяжар адзіноцтва, або зусім была яму чужою.

— А пакуль вы езьдзілі, ваш знаёмы пасьпеў нашчэнт расквасіць нагу. Бедны, ледзьве прыйшоў з атраду.

Яна спагадліва паківала галавою.

— Пайдзеце наведайце яго — ён адзін, жонка пабегла ў мястэчка за ёдам… Не шанцуе… Ну, а вы-ж сястры хаця пакланіліся ад мяне?

— Абавязкова. Дзякавала вам за гасьціннасьць, — адказаў Рыгор і павярнуў, каб ісьці да Сёмкі.

— Чакайце-ж, — хапіла яго маладзіца за руку, — перш паабедайце-э, а тады-і ўжо пойдзеце да таварыша… Можа-ж не памрэ за гэты час. Ці-ж можна галоднаму да вечара?..

Маладзіца зьняла з плеч серп і, не выпускаючы Рыгоравы рукі, павяла яго на кватэру.

Частка трэйцяя

ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ

I

ЯЎГЕН ВІКТАРАВІЧ ПРОВАЎ, кіраўнік работ, абкружаны тэхнікамі і дзесятнікамі, аглядаў папраўлены вучастак дарогі.

Роўнаю струною расьцягнулася зафашыненае месца нядаўна раскіданай грэблі. Жоўты пясок, гладка абабіты лапатамі, пераліваўся на сонцы залатымі россыпамі. Абочныя канавы конусам сходзілі да аршыннае глыбіні, адшнуроўваючы цёмную лінію, як анталяжы, на ўзроўні зьніжанага грунту поплаву.

Рабочыя з атраду часткаю корпаліся пры зборы ў адно месца непадабраных ралак, трэсак і кускоў дзярыны, часткаю гутарылі, курачы цыгаркі, часткаю на адгоне некалькіх крокаў хадзілі за комісіяй.

— Нам застаецца пераканаць аб’езды, прыраўняць дарогу ад станцыі да мястэчка і гайда далей, — паведаміў кіраўнік работ, спыніўшыся пасярэдзіне папраўленага вучастку.

— Ну, а з палоннымі як? — запытаў Бросьня.

— Знойдзем і ім працу… Магчыма вам прыдзецца паехаць абсьледаваць да сяла Вішнеўскага… Ёсьць усе даныя, што сюды пройдзе асноўны маршрут…

— А ці пасьпеем мы да асеньняй слоці ўвіхнуцца? Здарэньні на фронце ашаламляючы разьвінаюцца. Немцы падбліжаюцца да Ліды, наступаюць на Пінск, забралі Ваўкавыск…

— Мусім справіцца…

— Пры нашых людзях гэта вельмі цяжка.

— Што-а?

Бросьня азірнуўся назад, дзе наперадзе кучкі рабочых стаяў Рыгор. Кіраўнік хітра прасачыў за ня ў меру старанным тэхнікам і рашуча зьбіў яго намер.

— Вайсковая дысцыпліна нікому не патурае.

Рыгор убачыў кіслую міну Бросьні і гадліва адвярнуўся ад тэхніка.

Рабочыя зацята абгаварвалі апошнія здарэньні на фронце, Ні пляны кіраўніка работ ў наступным, ні агледжаны вучастак скончанае працы іх ня цікавілі. Усе яны паходзілі з мясцавасьцяй, якія часткаю ўжо адышлі пад фронт, а часткаю непасрэдна з ім межавалі. Амаль ні кожны з іх тым ці іншым з свае працы, з свайго ашчэднага набытку, а то і жыцьцём радняка ці сем’яніна заплаціў за няпрытомны ўчынак драпежных авантурнікаў. Дзе-ж канчатак крывавай завірухі?

На задаволеным і спакойным твары Яўгена Провава мэрам-бы няпрыметна было клопату пра гэта. Выпаўненае атрадам заданьне ўносіла ў яго актыў новую лічбу і гэтым абмяжоўвала яго ад шырэйшых заданьняў ды глыбейшых думак. Гэта адзнавалі многія з рабочых, нядбайна праводзячы яго з рэвізійнага агляду.

Пара стройных здаровых коняй хутка нясла інжынэра-начальніка з месца работы ў канцылярыю.

— Што яму да вайны і што вайне да яго?.. — судзіў Сёмка, абапёршыся на дзяржаньне жалязьняка і падняўшы незажытую нагу.

— А ці-ж табе вядомы яго думкі? — не згаджаўся яго сусед.

— Мне і ведаць ня трэба — відаць з надворнага выгляду.

— Ха-ха-ха! Ці-ж можна суйздром…

— У кожным разе вайна, галоўным чынам, б’е па нас, — перабіў Сёмка суседа.

— Гэта вядома.

— Пара было-б стукнуць і па ёй!

Малады, здаровы дзяцюк усадзіў леза жалязьняка ў смалістую хваіну.

— Вайна — ня хвоя, — пажартаваў Сёмка.

Рабочыя расьсьмяяліся. Але іх сьмех тут-жа быў пераняты тэхнікавым прыказам узяцца за перакладку аб’езднай дарожкі.

Хутка грамадка рабочых разьбілася на стройныя рады, якія паважна закалыхаліся над чорнаю зямлёю.

Рыгор прыстаў да першага раду і з асаблівым захапленьнем убіваў у рыхлую зямлю востры жалязьняк.

Пудовыя крыгі праторфенай зямлі ўзмахам яго рукі апісвалі чуць не сажэнныя дугі.

Ужо глыбокія раўчукі выглядалі дастатковай перашкодаю для праезду, калі новы абоз бежанцаў супыніўся перад першым радам рабочых.

— Назад, дзядзькі! — выгукнуў адзін з іх.

Падводы адна за другою сталі спыняцца.

Неўзабаве ўсьцяж значнага адгону шляху зграмадзілася каля сотні вазоў. Падняўся крык, які гнаў патрывожаных людзей наперад, да месца, якое перагарадзіла іх дарогу.

— У чым справа-а? — гудзелі дзесяткі галасоў, злосна трасучы ў паветры пугамі ды палкамі.

Рыгор не пасьпеў падняць рукі, каб супакоіць тых, што крычалі, як здаровая палка аднаго з іх апусьцілася на плечы яго суседа. Той крыкнуў і спрытна падняў уверх жалязьняк.

— Пастой! — прытрымаў яго Рыгор.

— А ты, дзядзька…

Селянін, што ўдарыў палкаю, раптам прысьмірэў і пільна ўперыўся ўзрокамі ў Рыгора.

— Рыгор?!. — зьдзіўлена выгукнуў ён.

— Дзядзька Сідар?.. Што з вамі?!..

— Ах, сынок мой, даруй мне, няпрытомнага, — пачаў апраўдвацца селянін, кінуўшыся на Рыгора і павіс ў яго на шыі.

Зацікаўленая здарэньнем грамада сялян некалькі хвілін моўчкі глядзела на Рыгора з Сідарам, пасьля спакойна пачала адыходзіць да сваіх вазоў, якія варочала на папраўлены шлях.

Сідар апошнім адышоў ад рабочых, умольна перапрашаючы пакрыўджанага. На яго зьбянтэжаным твары мясьціўся едкі сорам з бяспомачнай разгубленасьцю.

— Паверыш, Рыгор, я сам не валадаю сабою. Змучаны, прыбіты няшчасьцем, я згубіў сваю людзкасьць… Бачыш, да чаго дайшоў, — паказаў ён на парваныя радняныя порткі. — З Пецярбургу і проста ў дарогу. А куды?.. У дагон за Гэляю… Так і ня чуваць, дзе апынулася яе цела?.. Эх-ха-а! Сыно-ак, мой!

Побач грукацелі зьбітыя колы на новых фашынах. Другі шэры цуг бежанскага каравану ўплываў сваёй галавою ў вузкую прагаліну лесу.

Мо’ на гоны ад іх матнулася ў паветры белая дзеравячына, некалькі раз схіліўшыся да долу. Сьледам да іх дайшоў аслаблены адгонам вокліч:

— …до-а-р-р! Дзі-ы-а!

— Завуць! — выпрастаўся Сідар і, зьняўшы скамечаную шапку, колеру прасохшага чорназёму, пераскочыў канаву.

— Правядзі, Рыгор, — пазваў ён, спусьціўшы хвілінку.

Рыгор уваткнуў жалязьняк у зямлю і нагнаў Сідара.

— Ага-а, бок, дзядзька! Я і забыў — і Сёмка… тут-жа…

— І Сёмка-а? Хведа-араў?..

Сідар падняў угору плечы, скрывіў голаў і астаўся так стаяць, пакуль Рыгор ня гукнуў Сёмку.

Сёмка кульгаючы падбег да іх і вытарашчанымі вачмі паглядзеў на Сідара.

— Няўжо вы, дзядзька, дагэтуль заставаліся ў Сілцох? — суха запытаў ён.

— Дзе-э там! — разуверана матнуў рукою Сідар. — Праз тыдзень пасьля цябе выбраўся ў дарогу і ўсё яшчэ еду. Бачыш, колькі часу зьеў адгон ад Сілцоў дагэтуль… Справы-ж, браце-э…

У ваччу Сідара паказаліся сьлёзы.

— Вось быў на нейкі час устроіўся на працы ў фальварку Зграі, вёрст сорак адгэтуль, а далей гаспадар разьлічыў… І цяпер еду з чужымі, адзін, як воўк, ну зусім бяз усякіх спадзяванак на прыпынак… Вунь Грыбы ды Гладышы паабсталёўваліся даўно, а гэта-а… — іду-а-а! — гукнуў ён усьцяж абозу… — А ты якім-жа чынам апынуўся тут на працы?.. — пацікавіўся Сідар у Сёмкі.

— Дзякуючы Рыгору… Выратаваў ён мяне дзядзька. А я ўжо думаў… Пахаваў бацьку ў дарозе… І Рыгораву мацеру…

Сідар стаяў, як на шарніры; ято ўскудлачаная галава нясупынна адварочвалася ад Рыгора да Сёмкі, і вочы лавілі скрадзеныя лесам пярэднія падводы.

— Ай ды добра, сынку, добра… — спачуваў ён Сёмку, выказваючы сваю спагаду няскладнымі сказамі нэрвовае гутаркі… — Добра-а, а мне-э…

Ён раптам сарваўся і, не разьвітаўшыся нават, кінуўся бегчы за падводамі, у бок лесу.

Прамінуўшы да дзесяці падвод, ён апамятаўся і спыніўся, замахаўшы шапкаю.

Калі Рыгор з Сёмкаю, не зважаючы на гэта, павярнулі назад, то яны не прайшлі і трох сажняў, як ззаду іх пачуўся Сідараў голас:

— Не адкажэце, небажаты, пазычыць мне якую траячку дробных… Ведаеце, родныя мае, гроша меднага ня маю… Згіну ў дарозе, калі не пасобіце…

Рыгор з Сёмкам пераглянуліся. Але пры Сёмку нічога ня было і ён ніякавата маўчаў, чакаючы выручкі ад Рыгора. Той шарыў па кішэні і бражджэў медзякамі.

— Даруйце, дзядзька, толькі і маю каля рубля з сабою, — падаючы Сідару жменю дробных перапрасіў Рыгор.

— Ну, дзякую і за гэта, сынок… дзякую… хоць на якую пачку махоркі… А то што меў — як прахам разьляцелася… Жа- арты-і, гэткая дарога! Пецярбург і назад у Сілцы, а колькі, як з Сілцоў… Вярну, браце, калі будзе здароўе і ўся гэта завіруха сьціхне…

— Ці-ж варта пра гэта казаць… парахуемеся, дзядзька, абы ўсё добра было…

Сідарава шапка на гэты раз спрытна зьнялася з галавы, апісала замыславатую фігуру і Сідар кінуўся ад іх уподбежкі за падводамі.

Хутка ўзьняты абозам пыл сьцёр вострыя рысы яго постаці.

— З якога гаспадарства і да жабрацтва!.. Вось яно да чаго можна дайсьці, — задуменна паспагадаў Сёмка і паглядзеў на зямлю, пасыпаную жоўтым пяском.

— Вайна, таварыш! Ці мала такіх, як Сідар!..

— Цяжка, Рыгор, ой, як цяжка!.. Часамі пачнеш думаць, ажно галава закружыцца… Вось дзе бядота — дык бядота… Падумай, што я або гэты Сідар зараз варты?.. Куды яму прыткнуцца ў чужым, невядомым раі? Каб рамесьнік які, каб меў дзе-колечы родных, сякія-такія грошы ў кішэні, а то… Нявыказна. Дзякую, браток, табе, шчыра дзякую, што ты выручыў мяне з бяды… Не зрабі ты гэтага — хто яго ведае, што-б са мною сталася на гэты дзень… А ты… Рыгор…

Рыгор абарваў яго споведзь крутым махам рукі. Аднак Сёмкавы развагі не знаходзілі ў ім важкіх абвяржэньняў. Сапраўды, што ён мог акрэсьленага сказаць у яго ўцеху? Голае, адцягненае слова бадзёрасьці мелася ў яго распараджэньні і з ім адным Рыгор абярнуўся да таварыша.

— А ты надзейней глядзі ў будучыню! Яшчэ ўсё не перажыта!

У Рыгоравым сказе зьвінела сталёвая ўверанасьць, ад якое нельга было захавацца сумліваму настрою, але далей за ёю было нявыразна.

— Ды ўжо-ж! — праказаў Сёмка.

Яго словы расплыліся ў сольным запеве, які зрушыў з месца грамадку рабочых, што, скончыўшы працу, рушылі на адпачынак.

Павісшае на скрыжаваных верхавінах лесу чырвонае сонца мыла халодныя лёзы паднятых угору жалезьнякоў…

Тэхнік Бросьня хмура паглядаў ў бок Рыгора, які ішоў з Сёмкам на адгоне некалькіх сажняў ад рабочых.

II

ВЯСЁЛЫ ТВАР Рыгоравай гаспадыні выдаваўся белым месяцам на фоне цёмнага квадрату адчыненых дзьвярэй.

— Ну і навін-жа ў вас будзе сёньнека! — сустрэла яна Рыгора.

І не пасьпеў той разьвітацца з Сёмкам, як заўжды закасаная рука маладзіцы працягнула яму да твару жмут газэт і лістоў.

— Тут, напэўна, маецца ліст і ад сястры. Цікава, як яна там жыве! Х-а-роша-а-я дзяўчына! Вось ад першага разу спадабалася… ды годзе-э… Што-ж ты зробіш — ёсьць такія людзі… Няпраўда, мо?..

Яна гаварыла бойка, захопна, перагарадзіўшы Рыгору дарогу. Яе хітрыя зоркія вочы крыжавалі яго вострымі ўзрокамі…

Ды не стаяць-жа было Рыгору перад рэзвай гаспадыняй, як перад статуяй, — і ён зламаў ніякавасьць у абыходзінах з жанчынаю, ступіўшы рашучым крокам наперад. Маладзіца спрытна адхілілася ў бок і прапусьціла пасуседа ў кватэру.

Далей на нейкі час яна як зьнікла…

А Рыгор, увайшоўшы да сябе, барджэй хапіўся за лісты.

Непарушную ціш пакоіку перарваў траскучы шорпат дранай паперы. Толькі не пасьпелі Рыгоравы вочы апусьціць напружаныя ўзрокі ў скрадзеныя змрокам радкі лісту, як крохкія стукі ажыўшай гаспадыні павярнулі яго голаў да сьценкі.

— Чую!

— Вячэра на стале астывае…

— Зараз…

— Прашу вас, мой пасуседзе…

— Рыгор скамячыў ліст і ўсунуў яго ў кішэню, мяркуючы прагледзець за вячэраю. Аднак гаспадыня гэтаму перашкодзіла… Яна, мэрам-бы ў помсту за перарваную гутарку ў дзьверах, не закрыла рота, пакуль Рыгор ня скончыў вячэру і не вярнуўся да свайго пакою.

За якіх дваццаць хвілін ён пачуў процьму казачных навін, сплеценых рэзваю маладзіцаю ў мудрыя комбінацыі фантастычных зьявішч. У іх вінігрэце знайшлі сабе месца і двор, і мястэчка, і фронт, і Менск, яе муж і кіраўнік работ, і людзі, і месцы, пра якіх Рыгору ня было жаднае цікавасьці і якія ня болей цікавілі лепяткую гаспадыню.

— Вам не заснуць будзе доўга! — заключыла яна, калі Рыгор, не даслухаўшы, пакінуў яе адну.

Настарожанае вуха гаспадыні дарма чакала адказу.

Рыгор моўчкі прайшоў да сябе і, засьвяціўшы агарак сьвечкі, зноў хапіўся за чытаньне.

Распакаваны перад вячэраю ліст быў з Пецярбургу. Яго пісаў Артур Цьвібель. Як і што яму стаў вядомым Рыгораў адрас — цяжка было дазнацца. Рыгор дапускаў, што Цьвібелю яго даў Анікей, які знаў пра месца знаходжаньня Рыгора.

Ды дарма — гэта толькі на момант адняло Рыгораву ўвагу, — цікавейшым быў самы зьмест Цьвібелеўскага ліста. З яго Рыгор праведаў пра апошнія навіны з жыцьця Пецярбургу. Таварыш паведамляў пра настроі рабочых, пра пашыраныя гутаркі наконт сэпаратнага замірэньня, пра таемнасьці прыдворнага жыцьця, у асяродку якога вярцелася імпозантная фігура блудніка Распуціна.

Ліст востра заінтрыгаваў Рыгора, Пецярбург з новаю сілаю ўварваўся ў яго нутро і заваладаў яго пачуцьцём.

Ён не дачытаў ліста і нейкі час перапяўся думкамі да берагоў Нявы, на шырокі бурлівы Неўскі, за заставы, на Выбарскую старану.

Выразны жывы вобраз сталіцы напоўніў яго істоту дынамікаю разьюшанага жыцьця. Бясспрэчна, што на яго струнах адчуваецца найцянейшае калываньне лёсу ўсяе дзяржавы. Сталіца зьяўляецца рупарам усіх падзей, і ў гэтым рупары гучыць сконцэнтраванае рэха іх вынікаў. Жыць у Пецярбурзе — гэта знаходзіцца ў асяродку гэтых вынікаў, быць непасрэдным удзельнікам рознастайных пературбацый політычнага і грамадзкага жыцьця.

Насьпяваньне багатых зьместам здарэньняў, неакрэсьленасьць іх уплыву на наступнае, шырокія магчымасьці разгарненьня рабочага руху — усё-ўсё гэта раптам вырасла перад ім з маленькага таварышавага ліста ў нешта агромністае і жывое, і завалодвала яго істотаю.

Ці спадзяваўся ён, едучы ў атрад, так доўга ў ім затрымацца?

А то-ж мінула столькі часу, як глухая провінцыя адрэзала яго ад трапяткіх пытаньняў бягучага жыцьця! Да чаго ўсе гэты Провавы, Бросьні, іх стан і іх злосьць; навошта тая надмерная ўвага, зьвязаная з тратаю часу і энэргіі на гутаркі, просьбы і сваркі з гэтымі фактычна нікчэмнымі чынушамі?.. Надало яму паслухаць Паўла і кінуць Пецярбург, каб у падобныя гістарычныя часы сыйсьці з шырокага шляху ўзрастаючага змаганьня!..

Раптам ліст Цьвібеля зноў прыцягнуў да сябе Рыгораву ўвагу: апошняя старонка была прысьвечана прыватнаму жыцьцю таварыша.

Цьвібель скардзіўся на Рыгоравага знаёмага, што той ня выпаўніў абяцанкі і не памог яму, Цьвібелю, стала ўладзіцца на заводзе. Ужо болей двух месяцаў, як ён бяз працы; дарагоўля выцягнула з яго апошнія магчымасьці для далейшага жыцьця, а тут пасьпела і яго чарга ісьці ў войска. Ён упрасіў латыскі бежанскі камітэт паглядзець за сям’ёю, а сам пасьля некаторых бадзяньняў папаў у латыскія стралкі.

Але развага наконт Цьвібелевых паводзін адляцела да століка разам з кінутым лістом.

Другі ліст чакаў свае чаргі, лёгка падняўшыся з акна Рыгоравай рукою.

На штэмпелі — Масква…

Рыгор, перад тым як чытаць, прыслухаўся чагось. За сьценкаю — нікога. За акном — зорнае неба…

Раптам каля акна забрахаў сабака.

Чаго ён тут?

Масква! Напэўна піша Пятрусь!

Так — характар Пятрусёў.

Рыгор з прагавітасьцю накінуўся на роўныя радкі ліста.

І Пятрусёва істота — побач з ім. Вось ён, таварыш і сябра, з яго жыцьцём у Маскве пад чужым імем. Служба ў народным банку, новыя знаёмыя, цікавая грамадзкая праца, ажаніўся, мае быць у кастрычніку месяцы ў Менску…

«А як я? Што мне сказаць пра сябе? Як і раней, калі ня горш?».

Пятрусёў ліст, аднак, ня прынёс новага хваляваньня. Ад яго павеяла буднямі, калі ня браць пад увагу хаценьня ўгледзецца з Пятрусём, як з таварышам і сябрам.

«Цікава, бязумоўна цікава, як адбіліся на ім апошнія здарэньні з яго жыцьця»…

У кастрычніку будзе ў Менску! К таму часу перабярэцца ў Менск і Рыгор. Ну, а як будзе стрэцца? Трэба Пятрусю адпісаць…

Ужо дачытаны ліст знаходзіўся на паўдарозе да месца, дзе ляжаў і Цьвібелеў, калі Рыгору раптам узьбегла на памяць і Рыма.

Ён удвойчы каўзануў узрокамі па лісьце і не знайшоў, як і першы раз, гэтага імя…

Як-жа думаць, ці ўзяў яе Пятрусь, ці можа?..

Цікава, як з Рымаю!

Няўжо?..

Шорпат трэцяга конвэрта зьліўся з расьцяжным тонам няскончанага запытаньня.

Блакітны лісток паперы. Простае, няроўнае пісаньне — вядома, ад Лібы.

«Ты не перадумаў усё-ж таго, на чым мы ўмовіліся?

«Нуджу без цябе і з няцерпам чакаю твайго прыезду… Ваджу чарадамі раненых. Цесныя менскія панэлі апрацівелі мне да… Ці можа апрацівелі тыя абставіны майго зацяжнага шпітальнага жыцьця? Ня ведаю сама…

«Той «чырвоны сьмех», які нязмоўчна гучыць у маім вушшу… Ад яго зьвіняць шпітальныя вокны, ім запоўнена цяжкае шпітальнае паветра… Але ўвесь Менск — адзін шпіталь… Нідзе ня дзенешся… Вакол раненыя, і тыя, што на чарзе…

«Я часта наведываю вакзал і гляджу-цікую, ці ня ўбачу цябе. Дапушчаю, што возьмеш і прыедзеш не паведаміўшы. Ці праўда, Рыгор?..

«Без таварыша… бяз блізкага чалавека цяжка робіцца жыць. Аднак… гэта жаночыя капрысы… часамі задурышся і сама сабе ня рада — ты — мой муж…

«Няўжо ды ты мой муж?.. Не бяры ў сур’ёз…

«Прыяжджай, каб не абрасьці мохам.

Цалую — Ліба»…

Рыгор аддаўся ўмільнасьці… Асалода пацалунку…

Ліба!

Лі-ыба-а — ты?

Нячутна адчыненыя дзьверы прапусьцілі ў Рыгораў пакой гаспадыніну ўзлахмачаную галаву.

Асьцярожлівае запытаньне, аднак, было гулкім у затоенай цішы, і Рыгор зьбянтэжана павярнуўся да дзьвярэй.

— Гэта вы?

— Выбачайце, вы не чакалі?

— Вам я патрэбен?

— Можа будзеце піць гарбату?

Іышым тонам:

— А ці-ж ужо пара?

— Дзесятая на сходзе… А калі хочаце, я прынясу малака.

— Калі можна — сырадою.

— Пэўна-ж…

Гаспадыня зьнікла. Але Рыгор не пасьпеў вярнуцца да перабітае думкі, як яна зноў стаяла перад ім. Падаючы пітнік з малаком, маладзіца з адбіткам трывожнасьці ў голасе праказала:

— А немцы ўжо каля Баранавіч… Аканом вярнуўся з мястэчка і казаў… Вільня таксама забрана… Што-а гэта толькі будзе-э, Рыгор Міхасевіч? Глядзеце, што праз які тыдзень і Менск апыніцца ў іх… І калі, крый чаго, прыдзецца ўцякаць, я сама ня ведаю, як тады быць… Ці-ж хто спадзяваўся гэтага?

— Ня думаю, каб да таго дайшло.

— І мне здаецца, — ласьне ўжо здарыцца нешта надзвычайнае… Усё-ж такі ад Баранавіч да Менску болей сотні вёрст, а ад Менску да нас… Няўжо-такі…

— Сьпеце сьмела…

Рыгор засьмяяўся, і гэта гаспадыню ў момант перанастроіла. Яна падбегла да стала і пільна агледзела паложаныя на ім лісты.

— А сястра ня піша?..

— Якраз піша ды кланяецца вам…

— Ласьне? — палісьцілася маладзіца.

— Ня хлушу.

— Перадайце і ёй уклон ад мяне, калі пісацьмеце… Ды ўжо-ж, думаю, напішаце?.. Чалавек, якому нельга не адпісаць.

— Напішу і перадам уклон…

Цікавасьць гаспадыні была здаволена. Яна прыняла з Рыгоравых рук пасуду і выйшла з пакою. За дзьвярыма яна апамяталася і ўголас папрасіла:

— Навіны перадасьцё заўтра ранкам.

— Абавязкова! — запэўніў Рыгор, ўжо пасьпеўшы разгарнуць газэту.

— «Біржоўка» ў навінах дня амаль ня поўнасыцо падмацоўвала гаспадыніна паведамленьне.

Фронт набліжаўся да Менску. Немцы абышлі Сьвянцяны, пераправіліся на левы бераг Вільлі, апынуліся каля Ліды.

Пад пагрозаю пераможнага ворага страсянула жахам нядаўна дзерскія, самаўпэўненыя сэрцы айчынных патрыотаў. Усерасійскія земскі і гарадзкі зьезды выкінулі лёзунг «радзіма ў апасцы!». А цьвёрдалобы, зблытаны ў падзеях урад вуснам цара абвясьціў маніфэст аб прызыве ратнікаў апалчэньня другога разраду…

Размах здарэньняў гаварыў сам за сябе…

Пагрозны, атулены змрок невядомасьці пытальнік концэнтраваў на сабе Рыгоравы думкі і ўзрокі.

За ім, у цемры ночы, распластаная крыжам ляжала змучаная краіна.

III

ТАЯ-Ж БУДНЯЯ, з голымі хваёвымі сталамі канцылярыя кіраўніка работ, але ў ёй замест двух чалавек, як то знайшоў у першы раз Рыгор, — чатыры. Трое маўклівых мужчын над цёмнымі справамі і чацьвертая рухавая машыністка. Стукі клавіатуры машынкі ніжуць роўныя радкі дробных літар. У стуку — аднастайнасьць, як аднастайнасьць у словах і сказах казённых паведамленьняў. Павейвае сумам, хоць у прасторныя вокны льлецца досыць сьвятла. На вуліцы і ў двары — крыкі і бегатня дзяцей. Раз-по-разу возьмуць ды адцягнуць яны ўвагу машыністкі ці руплівага дзелавода. Порсткі павёрт, звычайна, правядзецца нявыразнай вымовай па адрасе бясклопатных дзяцей. Надалей — цішыня і зьнямоўчныя стукі машынкі. Паперак — тое і глядзі — не абабрацца. З двух бакоў падсоўваюць іх на маленькі столік машыністкі.

Праз кожную гадзіну, а мо’ і часьцей, ідуць прыказаньні ад Провава. Кіраўнік работ важна выходзіць з свайго габінэту, аддае распараджэньне і, праверыўшы прысутных, зьнікае туды, адкуль зьявіўся.

Калі пры ўваходзе ў канцылярыю дзьверы габінэту адчыняюцца нячутна, то пры выхадзе яны стукаюць сухім трэскам. Трэск заўсёды падобны, стандартаваны і адваротны, болей усяго для машыністкі. Нэрвовая, яна так і скалынецца, абы заўважыць зьнікаючую постаць Провава!..

Дзьверы ад ганку ў канцылярыю характарны іншым стукам. Устаўленыя зьверху чатыры шыбіны рознастайняць яго бразгучым звонам шкла. У дадатак растузаная клямка, выпадаючы з рук, далучае свой патройны бразг у агульную сымфонію гукаў. Гукі парушаюць цягу канцылярскае працы — чэцьвера істот, як па командзе, падымаюць ад паперы галовы і глядзяць у бок дзьвярэй. Хто-б у іх ні ўвайшоў — настрой падымаецца; сьвежы чалавек адчыняе губы і разам са словамі прыносіць пах сьвежага паветра местачковае вуліцы.

На гэты дзень пакуль выпаў адзін усяго наведывач. Зайшоў якісьці селянін прасіцца на працу ў атрад. Яго ня прынялі. Ён пастаяў, паматаў безнадзейна лахматаю галавою і выйшаў. І з таго часу — нікога. А на гадзіньніку — дванаццатая.

Што за асаблівы дзень!

Машыністка не ўцярпела і паглядзела ў акно — мігнуўся чалавек у адзеньні старшага рабочага. Хто-б то быў? Яна ведае ўсх з атраду і вось адзін з іх…

Гама апісаных зыкаў у дзьвярах пацягнула да сябе ўзрокі чацьвярых людзей.

Увайшоў Рыгор.

Машыністка скрала свавольную ўхмылку і зачасьціла перабор клавіатуры. Скошаныя вочы яе глядзелі да дзьвярэй, дзе рухала стройная постаць старшага рабочага з атраду. Блішчастыя гузікі на жукетцы пасоўваліся да першага стала, за якім сядзеў чалавек па чыне нешта накшталт кіраўніка справамі. Машыністка не пасьпела выбраць моманту, каб сьмялей на яго паглядзець, як Рыгор загутарыў наконт командыровачнага пасьведчаньня і літару.

Кіраўнік спраў, як відаць было з яго слоў, знаходзіўся ў курсе Рыгоравай справы. З блянкам у руцэ ён падбег да машыністкі і стаў дыктаваць ёй зьмест командыровачнай у ўпраўленьне начальніка работ III арміі — Менск.

Жанчыніна рука ёмка выбівала завучаны зварот — пальцы самі падалі на літары, даючы магчымасьць іх валадару спакойліва паглядаць на Рыгора.

Той сядзеў і сачыў за хадою згатаваньня папер, аглядаючыся на вокны.

Як паказалася Рыгору, нельга было ўпікаць кіраўніка спраў за маруднасьць — той спрытна спраўляўся з паперамі. Ня мінула паўгадзіны, як ён пакінуў машыністку і шмыгнуў у габінэт кіраўніка работ. Рыгор задаволены паглядзеў яму ўсьлед і скрытна засьмяяўся. Раптам з яго сьмехам зьлілося густое, адрыўнае тупаньне многалікіх нот і гучны выкрык.

«О-ай!..»

Рыгор першым, а за ім трое службоўцаў паўзьнімаліся з месца і працягнулі галовы да вокан.

Каля ганку канцылярыі стаяла грамадка людзей, аднака і бедна адзетых, у безказырках. Вакол іх таўкалася процьма местачковых дзяцей і дарослых, якія цікава разглядалі іх потныя, пачырванелыя твары.

Яшчэ не пасьпеў Рыгор са службоўцамі заключыць, што гэта за людзі, калі ў канцылярыю віхрам уварваўся з кніжкаю пад пахаю ўзброены унтар і ўголас прагукаў:

— Каму здаць палонных?

На яго выгук выбег са свайго габінэту Проваў і павярнуў у бок салдата голаў.

— Чаму так позна, — запытаў ён, ня думаючы пра тое, што унтару гэта мала вядома.

— Не магу знаць, ваш блародзьдзе! — адчаканіў унтар.

— Так, я і знаў, што…

Кіраўнік работ не дасказаў і абярнуўся да Рыгора.

— У нас усё не да часу. Калі ў асноўным вучастак канчаем, шлюць палонных.

Ён расьпісаўся ў кніжцы і перадаў яе назад унтару.

— Прыкажаце-ж… ваша-рродзьдзе!

Проваў замест адказу матнуў рукой.

Унтар адышоў да акна і настарожана, статуяй замёр на месцы.

— Давядзецца накіраваць у двор… Але дзе іх будзе разьмясьціць?

Кіраўнік работ нездаволена скрывіў твар і пачасаў затылак…

— Калі будзеце ад’яжджаць, не забудзьце заскочыць да мяне, — праказаў ён да Рыгора, а сьледам адвярнуўся да унтара:

— Адвесьці ў двор!..

— Сслушаю-ю-аз, ваша… рродзьзе!

Рыгор забраў свае паперы і выйшаў на ганак. Унтар раўняў палонных у дарогу.

Змораныя, задрыпаныя ў дарозе, аброслыя і панурыя палонныя рухава хавалі ў парваныя кішэні аблезлых шынэляў недакураныя люлькі, раўняючыся пад гукі команды.

Пяцёра ўзброеных конвойцаў пашырылі ацяты вакол палонных круг, нязьмігутна сочачы за безаружным «ворагам».

І зусім не да часу і ні да месца былі занадта суворыя іх узрокі ды напружанае трыманьне вінтовак. Яшчэ болей лішнімі паказвалася строгая муштра командуючага імі унтара, які храбра абводзіў шарэнгу зьвярыным узрокам, несарамліва штурхаючы не пасьпеўшых выраўняцца згодна яго ранжыру.

Кожны гэткі штуршок выклікаў з боку гледачоў зычны разьліў рогату, а ў палонных выраз затоенае злосьці.

Тою-ж злосьцю быў абураны і Рыгор. Ён нэрвова азірнуўся на дзьверы канцылярыі, шукаючы ў іх кіраўніка работ, каб апэляваць на салдацкую жорсткасьць у адносінах да палонных, але не знаходзіў яго. Тады ён ня стрымаўся і нечакана для ўсіх рвануўся з месца і ў момант апынуўся ля бравага тылавіка; той ня згледзеў, тузаючы за стрыфель аднаго з палонных, як Рыгорава здаровая рука моцна адштурхнула яго ад пакрыўджанага. Унтар замёр, скмеціўшы перад носам злосны твар Рыгора і ня ведаючы, што рабіць. Чыноўнічая форма напалохала яго, прымусіўшы тую руку, што тузала палоннага, пакорліва падняцца ўгору і ўзяць пад казырок.

— Ці-ж можна так бяз жалю! — сур’ёзна выгукнуў Рыгор.

— Вінават-с, ваш…

Рыгор абярнуўся да пакрыўджанага унтарам палоннага і ня ўсьпеў спыніцца на ім вачмі, як пачуў з яго губ вокліч:

— Рыго-ар!

Зьдзіўлены нечаканасьцю гэтага, Рыгор зрабіў крок да абазваўшага.

— Рудольф?

— Так, я!

Суцешная ўхмылка заліла твар палоннага. Пачуцьцё таварыскасьці перамагло баязьлівасьць дысцыпліны, і ён працягнуў Рыгору руку.

Дзесяткі вачэй пільна сачылі за нязвычайным здарэньнем.

Нярухома стаяў унтар, ня спускаючы рукі з-пад казырка і балюча перажываючы бачанае перад сабою.

— Вольна! Вядзі палонных па назначэньні! А з гэтым пайду я! — распарадзіўся Рыгор.

— Шш-агг-ам, арш! — хвалюючыся скомандаваў конвойны, і колёна гучна адбіла першы крок, заглушыўшы ім стук дзьвярэй канцылярыі, праз якія выбег на ганак кіраўнік работ.

— На адну хвілінку! — пазваў ён Рыгора, які не пасьпеў з Рудольфам крануцца з месца.

Рыгор падышоў да Провава і ўзяў з яго рук запячатаны ліст.

— А гэты чаго застаўся? — паказаў кіраўнік работ на Рудольфа.

— Гэтага я павяду пад сваім конвоем, — адказаў Рыгор.

— ??

— Дзівіцеся?

— У чым справа?

— Правініўся! — пасьмяяўся Рыгор.

Кіраўнік работ разгубленымі ўзрокамі правёў Рыгора, які на ваччу Провава і дзесяткаў мяшчан узяў Рудольфа пад паху і пайшоў усьлед аддаленай колёны палонных.

Задні конвоец, з вінтоўкаю на плячы, украдчыва азіраўся на іх, не разумеючы наяўнага парушэньня дысцыпліны з Рыгоравага боку.

Ніякавата адчуваў сябе і Рудольф. Ён паскорыў крокі, цягнучы Рыгора і няўверана перагаварваўся з ім. Рыгор пасьмейваўся з адыгранай ім гісторыі.

— Паглядзі, што значыць рашучасьць і сьмеласьць! Мярцьвіць на месцы палахлівых.

— Спрытна… Гэта можна толькі ў Расіі.

— Усюды адно і тое…

— Ну, у Нямеччыне-э…

— Кінь…

— За гэты час я вывучыў нямецкую дысцыпліну, як належыць…

Рудольф нясьмела ўхмыльнуўся.

— Вось, бач, як перакруцілася калясо! — дадаў ён.

— Надзвычай цікава! Каб хто сказаў, палічыў-бы казкаю…

— Я сам дзіўлюся… Сапраўды — казачна… Гісторыя, якая варта-а…

Яны ўпёрліся вачыма ў нагнаную колёну палонных. Гэта было пры ўзыходзе першых шэрагаў на забруджаныя аполкі мосту. Конвойныя сьвечкамі пасталі з абодвых бакоў колёны, абапёршыся на няўстойныя парэнчы. Узятыя на перавагу вінтоўкі бліскучымі штыхамі пагражалі кожнаму, хто-б выйшаў з шэрагаў напрамкам да рэчкі. Аднак, настарожанасьць конвойных абышлася бяз ужытку. Ды яна была зусім лішняй ва ўмовах, якія адгараджвалі заспакоеную думку ад драпежнага подыху сьмерці. Пачуцьцё самазахаваньня абмацвала ўнутры кожнага палоннага пункт апоры, хоць нявыразнасьць наступнага і калыхала яе ўстоямі.

Асеньняе надвор’е з цёплым летнім сонцам, з пахам зложанай у бабкі і распростанай ярыны, з зеленьню адрослай атавы, з няўмоўчным цвырканьнем вераб’ёў і скакунцоў, навейвала на выхапленых з кіпцюроў сьмерці палонных радасныя думкі аб працягу жыцьця. Шырокая ровень поплаву і густая купка дваровага саду, чыстае ўлоньне рэчкі асоцыявалі ў іх памяці прускую і саксонскую раўніны; узгрудак каля апрысаджанага шляху, самыя прысады і маладая дубрава за мястэчкам — дапаміналі гарыстую Цюрынгію…

Крохкая, але ўпартая надзея, глядзела з панурых, прытупленых вачэй палонных. Гэта надзея скрадала шурпатасьці вайсковых умоў чужое краіны, драпежныя ўзрокі фанатычных патрыотаў, фэльдфэбэльскую дзікасьць муштраў і беспагаднасьць да голаду і холаду ўжо бясшкодных людзей…

— Сто-ай! Вво-альна-а!

Рэха тупату ног пракацілася па шырокім дзядзінцы. З усіх канцоў яго накіравалі да атраду дзеці і дарослыя. Разам з імі падышоў і тэхнік Бросьня.

Той самы конвойны, які зьявіўся ў канцылярыю кіраўніка работ, а пасьля папаў у героі адыгранай Рыгорам гісторы, падаў яму кніжку.

Бросьня разгарнуў яе і стаў разглядаць.

Яго ўвагу адняў на сябе паложавы Рыгорам на кніжку ліст…

IV

АД РУДОЛЬФА пахла потам. Заношаная гімнасьцёрка муляла шыю чорным бліскучым каўняром. Палатаныя на каленях порткі, вынашаныя да махроў абгорткі, адтапыраныя падошвы на вышмуленых чаравіках — усё адзеньне ў цалку шаржыравала стройнага і чыстага раней немца — бурса. Цяжка было прывыкнуць воку бачыць перад сабою аброслы рыжым бруднаватым валасеньнем белы далікатны Рудольфаў твар, які ўпарта змагаўся сваёю прывабнасьцю, сваімі сымпатычнымі рысамі з беднатою ўсяе постаці.

Гэта выразна адчуваў сам Рудольф, баючыся шаргануцца аб Рыгораў ложак і не асьмельваючыся прысесьці на крэсла.

Ён стаяў каля акна і стараўся як мага звузіцца, патанчэць, каб менш заняць месца ў Рыгоравым пакоі.

Апошні выглядаў у Рудольфавым ваччу нічым ня горшым ад княжацкіх палацаў, поўным салодкага прытулку і гасьціннага спакою. Ужо даўно іх Рудольф ня бачыў. Памятая, старэнькая падушка на ложку, незнаёмая ў свой час ні бацькавай кватэры ў Смагіне, ні Рудольфаваму пакою ў Пецярбурзе, зараз маніла яго да сябе, расплываючыся затуманеным месяцам.

— Садзіся, чаго стаіш. Тут конвойнага няма! — пажартаваў Рыгор.

— Дзякуй, пастаю!

— Яшчэ чаго! Кінь упартасьць!

Рудольф адсунуў крэсла ад ложка, паглядзеў на яго і асьцярожліва сеў.

Ён умацаваўся на крэсьле толькі тады, калі Рыгор выбег з пакою, каб папрасіць у гаспадыні гарбаты.

Абставіны Рыгоравай каморкі, ціхая гутарка з гаспадыняй увялі Рудольфа ў каляіну спакою.

— Ты значна перайначыўся! — падаў Рыгор, вярнуўшыся ў пакой.

— Я думаю…

Рудольф агледзеўся ў зацемненае акно.

— Апошні год — клубок страшных здарэныняў… Я хапаюся за голаў, калі знаходжу спакойлівую хвіліну, каб азірнуцца назад. Дзіўлюся, як і што гэта заблыталася так, і якім чынам я мог вытрымаць гэткія трудныя іспыты…

— Іспыты, кажаш?

— Непажаданыя нікому.

Рыгоравы вочы пільна глядзелі ў заспакоены, крыху прасьветлены твар Рудольфа Шульца.

— Памятаеш, калі я заяжджаў да цябе разьвітацца?.. Тады-ж я не пасьпеў выпіць шклянкі гарбаты, каб не спазьніцца на цягнік… Ледзьве даехаў на вакзал… А праз двое сутак я ўжо быў у глыбокай провінцыі, у захалусным Прыуральскім гарадку… Нас апынулася там восем чалавек. І ўяві сабе, як нас сустрэлі. Боязна было хадзіць вуліцаю… Нас праводзілі, як дзікіх заморскіх зьвяроў. Абываталі кідалі на нас злосныя ўзрокі, справоджваючы іх агідным пляваньнем, насьміханьнем, жартамі. Поліцыя-ж гэтаму патварала. Яна штучна распальвала зьвярыную нянавісьць да нас, узмацняла цяжкасьці адшукаць тую ці іншую працу… Гой, як я пакутаваў, пакуль сяк-так учапіўся за ашчэдныя магчымасьці пражыць… Таму і ня дзіва, што выпадкова атрыманыя чуткі пра абмен зьявіліся для мяне сапраўдным збавіцелем. Я хапіўся за гэта, як той, што топіцца, за саломку. З вялікімі цяжкасьцямі, з неймавернымі хітрыкамі я дамогся залічыць сябе ў чацьвертую катэгорыю, і быў высланы праз Швэцыю ў Нямеччыну…

У лютым праяжджаў Пецярбург… Го, як прогся я стрэцца з табою! Але ніякім чынам гэтага нельга было зрабіць… Нас не адпускалі ні на крок, і толькі два няпоўных дні я пасоп пецярбурскім паветрам…

На параходзе я адчуў сябе вольным, толькі балюча тачыла думка пра родных. Якаво з імі? Дзе і што яны? Апошні ліст я меў перад ад’ездам у высылку, а далей — ні чуткі…

— Дазвольце ўвайсьці!

Рыгор сарваўся з месца, на якім ён стаяў, як заварожаны Рудольфавым апавяданьнем, і адчыніў дзьверы.

Гаспадыня ўнясла дзьве поўных талеркі кіслага малака. Паставіўшы іх на стале, яна сьледам даставіла міску паранай бульбы.

— Гарбату вы любіце нарэшце? — запытала яна Рыгора.

Гаспадыніны вочы абміналі Рыгора і ўпіраліся ўзрокамі ў Рудольфа. Маладзіцаю валадала зьмешанае пачуцьцё цікавасьці і баязьлівасьці. Рахманае сядзеньне немца-палоннага ў яе кватэры было крыху дзіўным, крыху пікантным. Усё-ж яе вострыя ўзрокі не знаходзілі на ім яўных адзнак зьвярынасьці. Няпрыметна было таксама жадных праяў тае экзотычнае драпежнасьці, пра якую маладзіца многа наслухалася ў царкве і на месцы ў мястэчку. Узбуджаная ў ёй злосьць і нянавісьць да немцаў, значна падмацоўваныя забраньнем мужа ў армію, зараз расплыліся ў мяккім пачуцьці жаноча-людзкое спагады.

— Можа ваш знаёмы зьеў-бы сала? — запытала гаспадыня ў Рыгора, ня спускаючы ўзрокаў з Рудольфа.

Рудольф заварушыўся на крэсьле і ўдзячліва схінуўся ў бок гаспадыні.

— Дзякую шчыра.

Гаспадыня зьдзіўлена адступіла на крок да дзьвярэй. Немец казаў на зразумелай ёй мове. Пашыраныя вочы чакалі ад Рыгора адказу.

— Калі можна, дайце крыжэнік…

Маладзіца лёгка зьбегла з Рыгоравага пакою.

У той час, пакуль яна даставала сала, нельга было дагадацца, ці ў сябе яна.

— Добрая ў цябе гаспадыня? Сялянка?

— Не магу паскардзіцца. Гэта не пецярбурская. Дваровая. Гаспадара забралі ў войска, а яна жыве адна… Як жыве — ня ведаю… Вось малако ёсьць, каморка ёсьць…

— Працуе, напэўна?

— Ды ўжо-ж…

Нячутнымі крокамі маладзіца зноў прыйшла ў пакой і кашлянула.

— Вось вам, халоднае…

— Добра… дзякую…

Рыгор прыняў з гаспадыніных рук новую талерку і, ня ведаючы як яе ўмясьціць на застаўленым століку, перадаў Рудольфу.

— Хоць на акне пастаў.

— А калі трэ’ будзе гарбата, паклічце.

— Дзякуем…

Рудольф жадна хапіўся за яду. Ядучы, ён ня мог трымацца, каб не працягваць апавяданьня. З перарывамі, глытаючы словы, ён на працягу вячэры пасьпеў апісаць дарогу ад Пецярбургу да Гамбургу.

— І каб сказаў, што Нямеччына падмацавала мае надзеі — ніколькі. На першым-жа кроку мяне здушыла ваеннае паветра, прасякнутае крывёю, зоолёгічнай нянавісьцю да расійцаў і французаў. Я адчуў сябе ў жалезных ланцугох суворае, пагалоўнае ваеншчыны… Яна бразгала шпорамі, стукала падкаванымі абцасамі, блішчэла залатымі палетамі і сталёвымі рулямі вінтовак, кулямётаў ды гармат. А нашыя соцыял-дэмократы аказаліся ня лепш за прускіх юнкераў. Тыя-ж, якія асьмельваліся так ці інакш протэставаць, даўно ўжо пакутвалі ў казематах. Разьюшаны вайсковаю гарачкаю, нашпігаваны таннай патрыотычнасьцю, у вобдыме навіслых недастач — гэткім стрэў мяне Бэрлін… Але мне ня прышлося доўга разглядаць яго ваенізаванае жыцьцё… Ужо праз тыдзень я быў шэраю, нявыразнаю між тысячамі іншых адзінкаю ляндштурмнага палка. Нада мною навіс небасхіл у выглядзе шэрай, мулкай і адваротнай нямецкай каскі. У процьме вайсковых падзей, як ва ўзьнятым самуме, вярцелася бягучае жыцьцё.

Поле руцянела густым жытам і ценкаю ярыною, калі наш эшалён перабягаў ад гораду да гораду напрамкам да Рэйну… Чыстая вада рэчкі, як і адвеку, спакойна абмывала заасфальтаваныя берагі… Руіны фэўдальных замкаў нядбайна глядзелі ў яе люстра, слухаючы нясупынную стукатню дзень і ноч рухаючых цягнікоў… З-пад Аахэна, з Лётарынгіі, з-пад сьцен Льежу плылі эшалёны раненых, іх модлы ляцелі да неба, наганяючы шпіцы Кёльнскага сабору…

Пасьля — позыцыі пад Вэрдэнам… Штурмы, горы забітых, павіслых на электрызаваных драцяных загарадках, у забэтоненых акопах… Траскатня самалётаў і грамавое буханьне 42-дзюймовак.

— Будзем піць гарбату?

— Можна.

Рыгор пастукаў.

— Зараз! — пачулася з-за сьценкі.

— Уражаньне — мэрам цябе засадзілі ў сталёвы кацёл і грукаюць па ім малатамі. У зацяжным, надрыўным гуку тонуць усякія жаданьні і расплываецца сэнс жыцьця…

— Вось вам!

Маладзіца ўперла дзьве поўных шклянкі ў цесныя прагалінкі паміж талерак, пасьля забразгала імі ў руках.

Рудольф пры кожным стуку нэрвова ўздрыгваў, закусваючы губы ад ніякаватага адчуваньня.

— Можа ваш знаёмы захоча застацца начаваць, то скажэце — я прыгатую пасьцель.

— Дзякуем. Не маракуйце за турбацыю, якую ўжо прынясьлі вам.

— Ды то-е нічога, людзкая справа…

Гаспадыня закончыла сказ за дзьвярыма, ажно ён расплыўся ў далейшых словах Рудольфа:

— Я ня думаў, што вэрдэнскія позыцыі адпусьцяць мяне жывога. Мае вочы бачылі цесныя завалы ў нязьлічаных трупах маіх таварышоў… Страшэнныя вобразы зглумленых за няма нішто людзей затулялі крохкія рваныя мары пра Смагін, Пецярбург, Стокгольм, Гамбург, Бэрлін, Кёльн і Рэйн… І вось — сярод цёмнае ночы, пры трапяткіх праменьнях прожэктараў і выбухаў фэйервэрачных ракет — мы адступілі…

Далей цягнік, новыя гарады, сьвежыя ляндшафты. І на другі дзень ад вечару мы на балотных роўнасьцях Курляндыі… З цягніка — проста на позыцыі. На золаку — атака. Перада мною — знаёмыя твары прамігаўшых у Пецярбургу салдат. Няўжо іх браць у цэль і засьцілаць мёртвымі целамі патоптаныя поплавы?.. Рука прыказна націскае курок і на маім ваччу… Нне-э, я падаюся ўправа, дзе націск расійцаў робіцца напружнейшы, ахоплівае наш флянг і, нарэшце, цэлую роту аддзяляе ад папхнутай назад колёны… У абед — я палонны…

— Можа пераначуеш?

Рыгор паглядзеў на ложак.

— Ня варта рабіць табе няпрыемнасьці… Кінь, Рыгор, я лепш пайду на сена…

— Возьмеш коўдру?

Ён тут-жа садраў яе з пасьцелі і згарнуў у камяк.

— Ды ці варта…

— Кінь скромнічаць…

— І вось тры месяцы, як я палонны. Палонным унтэр-офіцэрам… Заслужыў пад Вэрдэнам… Два месяцы трымалі ў Смаленску, пасьля перакінулі ў Менск… Ці варта казаць пра становішча палоннага? Ты сам бачыў…

Рудольф матнуў рукою і падняўся з крэсла.

— А цяпер дзякую, браце, за ўсё — і пайду… Дык вось гісторыя апошняга году майго жыцьця, — праказаў ён, выходзячы з пакою: — пачуць-бы тваю?

— Раскажу!.. Тут знойдам часу — гэта не пад Вэрдэнам… Яшчэ-ж твае куфэркі ў Пецярбурзе…

— У Пецярбурзе-э?

— Цэлы!

Браскотка вартавога скрала апошні сказ Рыгора.

Рудольф схаваўся ў цемені ночы.

V

ШЭРЫ ЗОЛАК затуманенае раніцы абяліў невялічкае акенца Рыгоравага пакою. Мокрае, пачарнеўшае, а дзе і рудаватае лісьце вольх атрахала буйныя каплі вады. Панікла віселі жоўтыя ды чырвоныя вяргіні, гледзячы ў абгрызаныя галовы капусты. Лапатаў крыльлямі раскатурханы певень. Вось ён голасна засьпяваў ды напалохаў прабягаўшага разораю сабаку. Сабака падняў голаў да седала і адказаў патройным брэхам.

— Не даюць спаць, каб яны падохлі, — скрозь сон вылаяўся Рыгор і павярнуўся на другі бок.

Але толькі на момант зьнябыўся, як пастукалі ў дзьверы.

— Хто там?

— Можна?

У запытаньні зьліліся два розных галасы, якіх Рыгор не разабраў.

— Я зараз, — адказаў ён і падняўся.

Праз хвілін пяць стук паўтарыўся.

Хутка апранаючы жукетку, Рыгор адапёр дзьверы.

— Уваходзьце!

— Ты, пэўна, думаў, што гэта гаспадыня? — праказаў увайшоўшы пярэднім Сёмка.

— А, прызнацца, не пазнаў, хто за дзьвярыма.

За Сёмкам пераступіў парог Рудольф.

— Яшчэ спаў?

— Сабака абудзіў.

— А пара ўставаць. Сёньня-ж едзеш.

Сёмка пытальна паглядзеў у Рыгораў заспаны твар.

— Так, рэчы запакованы.

Ён паказаў на куфэрак.

— Дык бывай здароў, таварыш! — працягнуў Сёмка Рыгору руку, — дзякую, вельмі дзякую за тваю дапамогу мне. Каб ня ты — хто ведае, дзе я быў-бы і што-б са мною сталася… Ты выратаваў… і прашу, дазволь напісаць у скрутную хвіліну… Бывай!..

Яны пацалаваліся.

— Таксама дзякую, — заняў Рудольф Сёмкава месца, — я шчыра задаволены нашым спатканьнем. Яно палажыла новую мяжу ў маім шэрым, паднявольным жыцьці палоннага… За мяжою — цёмны змрок невядомасьці, наперадзе — хто адгадае? — трэба верыць у шчасьлівае жыцьцё. Дазволь і мне пісаць. Ужо адна твая прысутнасьць недалёка мяне значна легчыць маё моральнае адчуваньне…

Рыгор пацалаваўся з Рудольфам.

— Бывай, шчасьлівае дарогі! — пажадалі Рыгору таварышы, выходзячы з яго пакою.

Рыгор правёў іх за дзьверы.

Дзядзінцам маршавалі на працу, зьмяшаўшыся ў адну грамадку, рабочыя атраду і палонныя. Наводдаль ад іх ішло трое конвойных з рэвольвэрамі пры боку. Атрадаўцы нясьлі жалезьнякі, пілы, сякеры. Адзін высьвістаў «Каробачку», другі заводзіў мотывы з вальсу «На сопках Манчжурыі».

Разрэджаны туман агаляў празрыстую пляміну сіняга лазурку. Пляма выглядала глыбокай ямай, берагі якое прадстаўлялі атрогі засьнежаных гор.

Рыгор абвёў разьвітальным узрокам палахлівую грамадку людзей, дваровыя будынкі, неба і вярнуўся да сябе.

Гадзіньнік паказваў восем. Дзьве з паловаю гадзіны заставаліся на сьнеданьне, разьлік з гаспадыняй, дарогу да станцыі.

Часу хапала, і ён, не сьпяшаючыся, прыбраўся ды зайшоў да гаспадыні.

Тая рухава ўвіхалася ля стала, гатовячы Рыгору сьнеданьне. Белы абрус прыдаваў пакою ціхую, інтымную ўрачыстасьць, якая, аднак, не адпавядала спакойліва-настарожанаму настрою маладзіцы.

— Шкада мне вас, Рыгор Міхасевіч, — стрэла яна свайго кватаранта.

— Нічога не зрабіць!

— То-ж ведама, але… Хаця-ж не ўспамінайце блага… А калі, часамі, здарыцца быць у нашых месцах, тады сьмела, ня стукаючы ў дзьверы, да нас… Ды калі яно здарыцца?.. Адагнаная хвалямі трэска рэдка варочаецца да берага… Ці ня праўда, мо’?.. Прашу вас, Рыгор Міхасевіч, пад’ядайце. Да Менску наўрад ці давядзецца закусіць… Пеце малако — такі-та-ж вы яго гэтак любіце… Шкада мне вас… Зжылася, ведаеце, за гэту пару… А вы ў Менску, сапраўды, надоўга спыніцеся?

— Калі добра ісьціме…

— Ды з гэткім чалавекам, як вы, хто можа сварыцца?..

— Ёсьць розныя людзі…

— То вядомая рэч… Вось, папрашу вас, Рыгор Міхасевіч, можа трапункам напаткаеце ў Менску…

Гаспадыня нэрвова затрапятала рукамі і сама сябе папракнула:

— І маю-ж, аднак, я розум… Цьфу!..

Калі Рыгор падняўся з-за стала, каб падзякаваць і заплаціць гаспадыні, тая падала яму белы невялічкі клумачак, гасьцінна праказаўшы:

— Вазьмеце, калі ласка, гэта вам на дарогу.

Яе ўвага кранула Рыгора і ён ня мог адмовіцца.

Шчыры поціск гаспадынінай рукі быў аддзякаю за гэта.

Аддзяка пацягнула далейшую ўслужлівасьць маладзіцы: загрукацеўшыя пад падваконьню калёсы ўзьюшылі яе і пагналі ў Рыгораў пакой за яго рэчамі.

Каля пяці хвілін ішла тузаніна між гаспадыняй і Рыгорам, і ўсё-ж Рыгор ня мог нічога зрабіць, каб паперашкодзіць маладзіцы вынесьці яго куфэрак.

— Навошта гэта, сапраўды, — пераказваў ён яшчэ каля падводы.

Аднак яго словы ня мелі жаднага ўплыву на ўслужлівую гаспадыню. Тым болей яна на іх не зважала, калі пачула спагаду да сябе з боку падбегшай Волькі. Жанчыны ў дзьвёх спрытным прыёмам улажылі Рыгораў куфэрак на воз і пакрылі яго дзяругаю.

— У Менску адзін цягацьмеш яго, — пажартавала Волька.

— Вядома што…

Аставалася зьдзіўлена маўчаць, што Рыгор і рабіў, умайстроўваючыся на возе.

І толыкі, калі рушылі коні, ён некалькі раз разьвітальна кіўнуў галавою, пажадаўшы:

— Аставайцеся здаровы!

— Не забывай, Рыгор! — папрасіла Волька, нахмурана гледзячы ўсьлед падводы, — можа, часамі, стрэнеш дзе Зосю, дык кланяйся і перадай, як мы жывем…

— Не забудзьце пакланіцца сястрыцы! — папрасіла ад сябе гаспадыня.

Хутка ў руках абедзьвюх жанчын маталіся белыя хустачкі. Рыгор глядзеў на іх, трымаючы ўровень галавы зьнятую шапку. Простыя, але шчырыя ды замілаваныя праводзіны моцна краталі яго.

Самі-ж па сабе ўмовы провінцыянальнага жыцьця не выклікалі Рыгоравай спагады. Было досыць пражытага часу, каб імі здаволіцца і іх дасканала вывучыць. Толькі гурток рабочых атраду, нечакана згуртаваны вакол яго, ствараў умовы, якія скрашалі аднастайнасьць глухое мясьціны.

Іх блізкасьць і павага да яго сьціралі сьляды адваротнага пачуцьця ад стрэч з Бросьнем.

Выяжджаючы з агароджы саду, Рыгор яшчэ раз абярнуўся ў бок дзядзінцу, але густая сьцяна ліп, непарушаая ў ціхую пагоду, ужо хавала за сабою і Вольку з гаспадыняй, і дзядзінец, і дваровыя будынкі, і пражыты ў ім час.

Як і вясною, едучы ў атрад, вузкая дарожка праз поплавы, праз гарбаты мосьцік, між далёка адсунутых за мястэчка гародаў, — гэта дарожка мігала ў яго ваччу абыкла-новымі калдобінкамі, рассыпчатым суглінкам, бародкамі парослых абочын.

Поплаў зелянеў і скрадаў доўгі адрэз часу ад вясны да восені, а пажатыя нівы адмячалі яго розьніцу.

Восеньню аддавала і з гародаў. Рыгоравы вочы толькі абегам лавілі тоўстыя галоўкі капусты, жоўтыя ды чорна-зялёныя гарбузы. Абыкласьць летняга завяданьня, знаёмы настрой, што яго родзіць патуханьне яскравых фарбаў квітучага лета, кратала яго ціхім даткненьнем павуціньня.

Местачковыя будынкі зьмянілі яго самаадчуваньне. Ад іх навеяла Сілцамі, Смагіным, даўно пакінутымі мястэчкамі, доля якіх цяпер яму невядома. Ну, яны, адноўленыя ў яго ваччу вялікім падабенствам, былі жывымі і блізкімі.

— Хвілінку!

Вокліч, што пачуўся зьлева, адцяг Рыгора ад разьюшаных дарожным настроем думак.

— Стой! — гукнуў ён фурману.

Вымуштраваныя ў руках вымагальнага фурмана коні адбілі стройны крок на месцы.

— Едзеце?

Кіраўнік работ працягнуў Рыгору руку з сінім квадрацікам паперы, заціснутай у два пальцы.

— Аддасьцё Прахору Хведаравічу Стукалку, кіраўніку канцылярыі. З ім і лепей усяго мець справу, бо ад яго многае залежыць у вашым прызначэньні. Да рэчы, я ў лісьце рэкомэндую вас з лепшага боку… Прахор Хведаравіч — душа чалавек. Вы знойдзеце ў ім сябра і колегу… Цалкам ваша падабенства… Але, калі ласка, прасеце ад мяне, каб ён і мае просьбы не забыў… Бывайце!..

— Дзякую за ўвагу… і… не палічэце надазойлівым, калі што-кольвечы з маім бежанцам — зрабеце, што можна…

— Буду мець на воку… Ад’е!..

Проваў крута павярнуў ад воза і хутка схаваўся з Рыгорава ваччу.

Наперадзе цягнулася загразьненая вуліца, канец якое за апошнімі будынкамі ўпіраўся ў грудок. Гэта з таго грудка пры першым уезьдзе ў мястэчка Рыгор разьзіраў захапляўшы яго ляндшафт.

На гэты раз Рыгор абмежаваўся двума повертамі галавы, кінографічным абегам узроку — чаму мястэчка, прысады, двор, аддаленыя лясы і рэчка зьліліся ў яго ваччу ў адно плямістае палатно.

Сьвісток манэўровага цягніка на станцыі адагнаў і ад гэтага Рыгоравы думкі.

Рыгор загадзя прыгатаваў фурману дробных і сваячасова намерыўся ўставаць, толькі конскія падковы бразнулі па прыстанцыйным бруку.

— Вам пасобіць? — запытаў Рыгора фурман.

— Не, не, не! Спраўлюся сам. Дзякуй, браток! Вяртайся ў двор.

Рыгор перадаў яму некалькі срэбных манет.

Фурман спрытна схаваў іх у кішэню і ўзяў пад казырок.

— Шчасьліва даехаць!.. Сьпяшайцеся браць білет, а то скора прыдзе цягнік, — парадзіў ён у аддзяку.

Рыгоравы крокі заглухлі ў конскім тупаце і ў стуку калёс.

VI

ЛІБА НЯЎВЕРАНАЮ ХАДОЮ накіроўвала да Віленскага вакзалу. Выходзячы з Падгорнай, яна паглядзела на гадзіньнік. Няўжо сапсаваўся? Ці можа яна зарана выйшла? Да цягніка — добрая гадзіна… Ды што цягнік? Ласьне ўчора і пазаўчора яна таксама ня прыходзіла да яго прыбыцьця, пільна прапускала ўсіх прывезеных ім пасажыраў і з тым, што прыйшла, варочалася назад? Напэўна Рыгора нешта затрымала ў атрадзе. Іначай-бы ён ужо быў у Менску… А можа?..

Зялёныя дрэвы Каломенскага бульвара манілі на вольныя месцы незамешчаных лавак. «Лепей пасядзець з паўгадзіны, ніж варочацца ў лазарэт».

Яна накіравала праз вуліцу да бульвару, калі яе пазвалі:

— Сястрыца, выбачайце!

Ліба ўздрыганула ад нечаканасьці і спынілася. Агледзецца назад было позна, бо гукаўшы мужчына ў форме чыноўніка дарожнага ведамства, тут-жа, збоку яе, браў пад казырок.

— Здаецца, ня мыляюся?

— Што вам ад мяне патрэбна? — нездаволена запытала Ліба, гледзячы ад чыноўніка.

— Я перапрашаю…

І ці-то жаночая падатлівасьць перад мужчынаю, ці інстынктыўнае адчуваньне знаёмае ноткі ў голасе чыноўніка, а мо’ іншае нешта прымусіла Лібу ўважліва паглядзець яму ў твар.

«Ох, гэта твар Паўла?»

— Ды вы ня хочаце са мною гаварыць?

— Вы так неспадзявана!

— У вас вялікая перамена!

— Хто-б то думаў — у гэткім месцы!

— Вы на бульвар?

— Дзе вы гінеце, што столькі часу ў Менску і ні гуку… Як мігнуўся на станцыі, пры ад’езьдзе са Ступак — дык мэрам у ваду…

— Пачакайце лаяць, Ліба…

Яны падышлі да лаўкі і спыніліся.

— Вас мала лаяць, вас трэба біць. Таварыш называецца… Сядайце-э…

Бабулька пільна паглядзела на іх і далікатна пасунулася на край лаўкі…

— Можа выберам лепшую?

— Мне некалі доўга сядзець…

— Са мною?

— Кіньце выдумляць… Давайце лепш разам спатыкаць Рыгора.

— Рыгора?! Ён едзе ў Менск?

— Ужо тыдзень, як едзе… Рыгор едзе, а Павал жыве — між тым ні таго, ні другога…

— Дайце сказаць… Дык можа пара ісьці на вакзал?

Ліба прысела побач і хапіла Паўла за руку.

— Зараз… вось скажэце, дзе вы прападаеце?

— Плаваю ў паветры… Уявеце сабе, не пасьпеў сыйсьці з вакзала, як мне білет у рукі — і едзь у Маскву. А з Масквы ў Казань, у Ніжні… Паверыце, ня меў вольнае часінкі, каб хоць адкрытку кінуць. Вам, або Рыгору… Чую, што стрэўшы яго мецьму другую споведзь… А, прынамсі, і на столечкі віны… Вось заўтра-ж зноў на цягнік і ў Віцебск…

— Разносіце жыцьцё па сьвеце…

— Так, расьсяваю бясьсьледна… А вы тут…

— А я тут… Праводзьце на вакзал… Таварыш прыяжджае, а вы нібы-та той…

— Што вы, Ліба!.. Мяне цікавіць ня меней, калі ня болей… Нарэшце едзе-а…

— Я вымусіла.

Ліба асалодна зарагатала, абвесіўшыся на Паўлавай руцэ.

— У вас прабіваецца жаночая дыктатарства…

— А вам гэта не да спадобы?

Паўз іх праехала некалькі рамізьнікаў да вакзала…

Яны ўскорылі хаду. Гудок, які вяшчаў прыбыцьцё цягніка, стрэў іх на ўсходах у будынак вакзала.

З будынку дыхнула густым, спэцыфічным імпадам неправетранай казармы.

Яны перш памкнуліся прайсьці на пэрон праз трэцюю клясу, а далей мусілі павярнуць у першую. Напакованая людзьмі, як бочка селядцамі, трэцяя кляса прыпыніла іх у дзьверах.

У першай таксама ня відаць было вольнае мясьціны. Усе буфэтныя сталы, крэслы і лаўкі, што прызначаны для чаканьня, былі выкарыстаны поўнасьцю. Людзі стаялі і тупалі ў прагалінах між сталоў і крэсел, нясьціхана швэндаліся ў дзьверах. Стаяў кірмашовы шолам, у якім губіўся стук падышоўшага цягніка.

— Нам лепей стаць пры выхадных дзьвярах, — парадзіў Павал.

— А я ўжо ня ведаю…

Яны выйшлі з першае клясы, але пасажыры, хлынуўшы ў вакзал, не далі прайсьці да намечанага месца.

— Глядзеце адсюль…

— Вам каго? Ха-ха-ха!.. Памыйка, калі не абмыляюся? — праказаў хтосьці ззаду іх.

Павал аглянуўся.

— Прахор Хведаравіч?

— Як бачыце. Гэта-ж праводзіў знаёмага — едзе ў Харкаў. А вы чаго?

— Я сустракаю… свайго таварыша… Да вас едзе… Выпадкова даведаўся…

— Да нас?..

Прахор Хведаравіч узяў пад казырок і пашыўся да выйсьця.

Павал успомніў, што яму варта было-б запытаць наконт пазаўтрашняй командыроўкі, і зрабіў намер кінуцца ў дагонкі.

— Ты куды гэта? — хапіў яго за руку Рыгор.

У гэты-ж момант накіравала за ім і Лібіна рука, але яе агарнуў у бок якісьці здаравенны салдат. Гэты-ж салдат схаваў за сабою і ўсю Лібу.

— Адзін? — запытаў Рыгор.

— З Лібаю!

Яны пачалі разглядаць навакол сябе, ды націск задніх пасажыраў не даваў ім спыніцца, адначасна робячы сьцяну між імі і Лібай.

— Толькі што стаяла пры мне. Прынамсі праз яе і я тут апынуўся, а так ня ведаў…

— Ня ведаў?

— Зразумела. Толькі заўчора вярнуўся з командыроўкі… За гэты час, калі цікавішся, я паўрасіі аб’езьдзіў… Ты думаеш, чаму я табе ня пісаў ні слова?..

— Ды я ўжо вастрыў на цябе зубы… Ці ня Ліба вуньдзека? — кіўнуў Рыгор галавою ў бок дзьвярэй, за якімі бачылася белая пляма касынкі…

— Напэўна.

— Ліба Шлёмаўна! — гукнуў Рыгор, адцягнуўшы на сябе з боку вакольных пасажыраў.

Наперадзе паднялася ўгору рука з хусьцінкай.

— Вярні налева!

— Чамадан мяшае…

Павал адвярнуўся ад Рыгора, каб паціснуцца наскасок, як яго рукі, атапырыўшы локці для пракладку дарогі, у момант апусьціліся па швах. Сьцяна людзей, што рухала наперад, раптам таўханулася назад, ажно Рыгор ледзьве ўтрымаўся на нагах.

— Што-а за штукі-ы! — злосна выгукнуў ён.

Яго гук зьнік у многагалосым, успуджаным гомане, які пранёсься над галовамі натоўпу. «А-ан… Пля-ан… рра-а-ра-н» — чуліся ў ім нявыразныя склады страшнага слова.

Хутка гэта слова расшыфроўвалі ўсе, хто застаўся ў будынку вакзала і напалохана чакаў жахлівае хвіліны.

Заспакоеньне прынёс выразны гук стрэлаў, які пачуўся дзесьці недалёка ад вакзала.

На пятым залпе, мэрам па прыказе, натоўп з вясёлымі крыкамі хлынуў з вакзала. Ад націску і замяшаньня некалькі чалавек падмялі пад ногі.

У радасных крыках збавеньня ад няшчасьця, што нёс з сабою аэроплян, выпукляліся балючыя енкі прыдаўленых. На іх ніхто не зважаў, ужо на першым кроку за парогам дзьвярэй задзіраючы голаў угору.

З надсільнай напружнасьцю, адціснутыя адзін ад другога, выкарабкаліся Рыгор з Паўлам у бок ад струменя людзей й тут-жа абое трапілі на Лібу. Яна ўкорліва заўважыла Паўлу:

— Вы знарок схаваліся ад мяне!

— І ў думках ня было; што вы, Ліба Шлёмаўна!

— Ну, дзе-ж вы згінулі; не пасьпела азірнуцца, як зьнік, мэрам у ваду…

— Мы вас шукалі і звалі…

— Ды я чула, а далей? Аэрапляну збаяліся? Ва-а-як-кі-ж!

— Нас зацёрлі, як у жорны…

— А я на адкрытым месцы прастаяла і хоць-бы што… Дзіўныя людзі, аэраплян на вярсту, а яны наўцёкі…

— Самазахаваньне, — пасьмяяўся Рыгор.

— Пазваць рамізьніка? — запытаў Павал і тут-жа дадаў:

— Але я з вамі не паеду: мне трэба зайсьці ў упраўленьне работамі, да Стукалкі.

— Да Стукалкі? — перапытаў Рыгор.

— Так, гэта загадчык канцылярыі ўпраўленьня… Маю справу… Між іншым, цікавы чалавек… Вось той, што стрэў мяне на вакзале, — растлумачыў Павал Лібе.

— Я маю да яго ліст ад Яўгена Віктаравіча Провава, — паведаміў Рыгор, — які ён ад сябе, гэты Стукалка?

— Высокі, сухарлявы, з рыжаватай францускаю бародкай і доўгімі вострымі вусамі. Косы на галаве маленькім вожыкам, у пэнснэ.

— Ну, выгляд яго плюгавы, — скрывілася Ліба.

— Гэта хіба з жаночага пункту гледжаньня.

— Я-б не сказала, што толькі так…

Двое рамізьнікаў, што падвязьлі да вакзала чатырох офіцэраў, запрапанавалі свае паслугі.

Рыгор уздымам рукі затрымаў аднаго з іх.

— Куды-ж ехаць? — запытаў ён Лібу.

— Да мяне…

— ?

— Чаго-ж дзівішся? Сядай… Праводзьце нас, Павал…

Пакуль яны ўсядаліся, каля іх ачуўся высокага росту, аброслы, як цыган, у зношаным суконным адзеньні чалавек.

— Выбачайце мяне, — абярнуўся ён да ўсіх, углядаючыся ў Рыгора, — я хачу запытаць…

— Праяжджай-ай!.. — данёсься з ганку прыказны голас гарадавіка…

— Рамізьнік тузнуў лейцамі, але той, што падбег, не разгубіўся: ён стаў на падножкі вазка і паўтарыў сказаныя словы.

— А вам што ад нас трэба? — недаверліва запытаў Павал.

— Я перапрашаю, мне паказалася, што вы… Рыгор Нязвычны?

Вытарышчыўшы вочы, Рыгор зьбянтэжана ўгледзеўся ў твар незнаёмага.

— Стой! — гукнуў ён рамізьніку.

Павал, на кожны выпадак, прыняў абарончую позу.

— Янкі Кліна не пазнаеш?

— Няўжо гэта?..

З шэрых шустрых воч незнаёмага, з яго таўставатага носу, з ямачак каля губ вырас перад Рыгорам знаёмы вобраз яго таварыша.

— Як жывеш і якім чынам апынуўся ў Менску? — паціскаючы Клінаву руку пытаў Рыгор.

Ліба спакойна ўсьміхалася. Павал адчуваў сябе няёмка пасьля выяўленай западазронасьці…

— Гоняць, вось… Забралі ў армію, як ратніка другога разраду… Я спыніўся з бацькамі ў Барысаве і быў паступіў недалёка адсюль у бровар… Пасьля… А ты-ж якім чынам трапіў сюды з Пецярбургу?

— Як бачыш…

— Едзем, барын!.. — панукнуў рамізьнік…

— Я вельмі рад, што стрэў… Перш сумляваўся, а далей думаю — давай запытаю… Хоць адрас скажы, можа ліст кіну…

— Пішы да патрабаваньня — вярней усяго.

Янка Клін зьняў шапку і, калі рамізьнік крануў з месца, галасьней праказаў:

— Ня так даўно Зосю бачыў… Ехала са сваімі на Смаленск…

— А я з-за вас спазьнюся ў упраўленьне, — перабіў іх Павал.

VII

Цесны, сьветлы і прытульны пакоік Лібы выходзіў невялікім акном на Юраўскую вуліцу. Калі Рыгор, паставіўшы пры ім свой куфэрак, паглядзеў у акно, то ўпёрся ўзрокамі ў тры вакны рудога дому. Направа ад яго высілася якаісьці, касьцёльнага стылю, пачарнеўшая ад часу будыніна. Востраю процілегласьцю ёй выглядаў старэнькі, дзеравяны домік наўскасяк акна, з якога ён глядзеў.

— У цябе добры выгляд з акна.

— Гэта першае, што ты заўважыў?

— Ня толькі гэта…

Ён ніякавата адвярнуўся ад акна і прайшоўся пакоікам. Зьнячэўку стукнуўся аб камод, які звужаў праход данельга.

— Аднак, ты непаваротны, — пажартавала Ліба.

— Павернешся ў цябе…

Яна расьсьмяялася.

— Не да спадобы?

Рыгор аглядзеў беднае абсталяваньне Лібінага пакою. Старэнькі пачарнелы ложак, камод, столік, два крэслы — гэта быў увесь асортымэнт мэблі. Да яе залічалася пагнутая драцяная вешалка, зьлезлае, забруджанае мухамі люстра і пару старых, паморшчаных пад рамкамі олеографій.

— Тут блізка ёсьць готэль?

— Чаму? — занедаволілася Ліба.

— Я не хачу цябе цясьніць…

— Гэта як разумець?

— Ды гаспадыня…

— Што за далікатнасьць, Рыгор!

Ніякае далікатнасьці! Я хачу, каб табе лепш…

— Дзякую за дбаньне — толькі ня рыпайся… Гарбату піцьмеш?

— Давай пойдзем паабедаць…

— Я цябе павяду да харчоўкі, аддам ключ, а сама наведаю лазарэт…

— Паабедаем удваіх…

— Я ўжо і так спазьнілася, Рыгор… Папрасіла, ідучы на вакзал, таварышку, і тая, пэўна, праклінае мяне… А можа абход, крый бяды…

У дзьвярах іх сустрэла пажылая, нізкая кабета.

— Гэта мой зямляк… Ён на нейкі час застанавіўся ў мяне… Майце, Сара Восіпаўна, на ўвазе…

— Ды ўжо-ж… няхай, чаму не… што мне мяшае… Можа-ж трэба будзе другая пасьцель — спакойна адказала яна.

— Калі я не застануся нанач на службе, то папрашу вас… Прыгатоўце, на ўсякі выпадак…

— Што мне гатовіць — у мяне заўсёды напагатове… А вы-ж, сястра, ключ перадалі гаспадзіну?..

— Так…

Нізкая жанчына адчыніла ім дзьверы і праказала пажаданьне:

— Гуляйце наздароўе!

— Гэта гаспадыня? — пацікавіўся Рыгор.

— Але…

— Цікавая асоба…

— Кінулася ў вочы?

Яны прайшлі на Губарнатарскую, пасьля завярнулі па Захараўскай.

Тротуары абедзьвюх вуліц былі ўсеяны людзьмі. Вакол адчуваўся фронт, што дапамінаў пра сябе вялікаю колькасьцю ваеншчыны, вайсковага чыноўніцтва і салдат.

На рагу Губарнатарскай і Захараўскай стаялі грамадкі людзей, якія задзіралі галовы ўгору і тыкалі пальцамі ў неба. Хлапчукі газэтчыкі драліся на ўсё горла, выгукваючы апошнія навіны з фронту. Сярод розных паведамленьняў са штабу галоўнакомандуючага, празвоньвала вушы вестка пра налёт нямецкага аэропляну.

«Аэроплян над Менскам. Ааррапп-янн-н-над Ме-эн-скаам!».

Ліба падвяла Рыгора да Захараўскага завулку, паказала на дом, у якім мясьцілася харчоўка, а сама пайшла далей.

Рыгор прайшоў у нізкі цемнаваты пакой, у якім было расстаўлена да дзесяці засланых белымі скацерткамі столікаў.

Ужо была другая гадзіна, і людзей у сталоўцы знаходзілася нямнога. Дзякуючы гэтаму ён выбраў рагавы столік і заказаў сабе абед. Маладая паўнатварая, пачырванелая падавальніца са знарочыстай ухмылкай і з дбайлівасьцю падала яму адну за другой тры стравы. Усе яны прышліся Рыгору да густу, і ён пахваліў падавальніцу харчоўкі. Яна нічога не адказала і з тэю-ж замацованаю раз назаўсёды ўхмылкаю адышлася ў другі куток ды прысела.

Седзячы, яна раз-по-разу глядзела на Рыгора. Гэта яго заінтрыгавала, і ён дазволіў сабе падысьці да падавальніцы і запытаць:

— Мне здаецца, што я вас дзесьці сустракаў.

Офіцыяльная ўхмылка зьмянілася лісьліва-радасным сьмяшком, і сымпатычная падавальніца кокетліва адказала:

— Я вас ведаю па Смагіну… Ваш твар настолькі мне запамятаўся, што я вас пазнаю ўсюды і заўсёды…

— У Смагіне?! — зацікавіўся Рыгор.

— Так, калі памятаеце, на сходцы ў ляску… Здаецца, нават вы і прамову там казалі? Ці ў гэтым ужо мыляюся?..

— А ваша прозьвішча?

— Ды яно вам нічога ня скажа.

— Аднак, цікава ведаць…

— Злата Мельнік… Вы, зразумела, ня чулі… Вы кватэравалі ў Шлёмы карчмара… Яго дачка, Ліба, слаўная дзяўчына, зараз сястрою недзе ў Пецярбурзе…

Падавальніцу паклікалі на кухню:

— Выбачайце мяне, я на момант, — перапрасіла яна.

Белы фартух мігнуўся перад Рыгорам і схаваўся за дзьвярыма. Рыгор зацікаўлена глядзеў туды, дзе схавалася вяртлявая падавальніца. Тое, што яна сустракалася з ім на сходцы ў лесе, яго інтрыгавала. Было ясна, што Ліба яе ведае. Але-ж яна нічога яму пра гэта не сказала, праводзячы ў харчоўку. Лібе будзе навіна…

— А вы даўно ўжо як у Менску? — запытаў Рыгор настрэчу, толькі падавальніца выйшла з кухні.

— Каля году… Летась восеньню выехала з Смагіна… Пасьля пад’ехалі з бежанцамі мае бацькі…

— Вам-жа цяжка ў харчоўцы працаваць.

— А што-ж зрабіць, дзе-кольвечы працаваць трэба…

У харчоўку ўвайшло трое новых чалавек. Агледзеўшыся наўкола, яны занялі трэці ад іх столік. Рыгорава сагутарніца хутка ўзьнялася з месца і накіравала да наведвачаў. Другая падавальніца пераняла яе.

— Я за цябе падам, Злата…

Злата вярнулася ды Рыгора.

— Вас добра ведае мой муж…

— ?!

— Вы, напэўна, памятаеце Сімана Галаса?

— Вы жонка Сімана Галаса?!

— Трапілася, бачыце.

Злата весела зарагатала.

— Перадам яму ад вас уклон… — дадала яна.

— Нізенькі… і прасеце… А ён ня тут абедае, часамі?

— Часамі, а часамі і без абеду…

Злату зноў пазвалі на кухню.

Рыгору ніякавата было яе чакаць, але таксама ня ёмка было і выйсьці, не разьвітаўшыся з жонкаю таварыша. Пры гэтым не мяшала-б згаварыцца пра спатканьне з Сіманам.

Ён на момант зацікавіўся думкаю, ці не паведаміць Злаце пра Лібіну прысутнасьць у Менску, а далей раздумаў.

— Я заўтра зайду да вас на абед; можа меў-бы час і Сіман прыйсьці? — запытаў ён падавальніцу, калі яна выйшла з кухні.

— Добра, я скажу яму пра вас.

Рыгор узяў пад казырок і павярнуў да дзьвярэй. І толькі ён адчыніў іх, каб пераступіць парог на вуліцу, як яму перагарадзіў дарогу, павяртаючы ў харчоўку якісьці чалавек.

— Перапрашаю! — папрасіў ён выбачэньня ад Рыгора.

Рыгор, не зьвярнуўшы ўвагі, паднёс руку да шапкі і прапусьціў стрэчнага. У гэты момант ззаду яго аклікнулі:

— На адну хвілінку!

Каля яго стаяла знаёмая яму падавальніца.

— Калі ласка!

— Якраз прышоў мой муж. Вунь ён сядзіць…

Злата з вясёлай усьмешкай ткнула пальцам на сталовую.

— Шанцуе! — праказаў Рыгор і падышоў да стала, за якім сядзеў Сіман.

— Рыгор? — падняўся той і ад шчырасьці затрос Рыгораву руку.

— Неспадзявана як! — выгукнуў ён яшчэ мацней.

Але мэрам-бы спалохаўся свайго гуку і порсткім узрокам павёў па харчоўцы.

— Злата, падай сюды пару бутэлек піва.

— Чакай, — перапыніў яго Рыгор, — я ўжо паабедаў.

— Вось і добра… мая жонка, пазнайся!..

Рыгор падняўся з крэсла і працягнуў знаёмай падавальніцы руку.

— Я ўжо пасьпеў пазнацца. Ха-ха-ха!

— Ласьне?

Сіман паглядзеў на жонку.

— Ён ня хлусіць?

— На гэты раз не…

— А заўсёды, хочаце сказаць…

Злата сьмяючыся пабегла да буфэту.

— Выпадкова, ведаеш… Прыглядзелася, і мне кінулася ў вочы нешта знаёмае ў твары. І не абмыліўся — сустракаліся; памятаеш, у Смагінскім лесе?..

— Добрая ў цябе памяць.

Злата прынесла піва.

Сіман разьліў па шклянках і падняў адну над сталом:

— За цікавае спатканьне!.. А ты, Злата, ня вып’еш?

— Ты не глядзі на мяне, я занятая…

Яна не адводзіла вачэй ад Рыгора.

— Ужо каля двух гадоў як бачыліся! І што за гэты час начаўплося!

Абое стукнуліся шклянкамі і засаб выпілі.

— За лепшую будучыню, Рыгор!..

— Ну, як ты жывеш, скажы хаця? Жонка скардзілася, як мэрам-бы…

— Я жартавала, — пераняла Злата і адбегла ад стала.

— Няцікава жыву…

— А працуеш дзе?

— Лекцыі даю… Маю некалькі вучняў і гэтым… У ліхой бядзе… Якраз жаніўся… Жонка, бачыш, вымушана працаваць… А каб не працавала — туга, брат… Але ты…

Сіман дасьледвальным узрокам агледзеў Рыгора.

— У ваеншчыну падаўся?

— Як бачыш… і думаеш праз каго?

— Скажы.

— Памыйка спакусіў. Стрэў мяне ў Пецярбурзе — во, так во, як я цябе, і давай агітаваць… На гэты раз я ня мог устаяць і здаўся… Якраз з заводу разьлічылі, і чаму-ж бы… Так месяцаў пяць дачыў…

— А дзе-ж цяпер Памыйка?

— Таксама ў Менску… Сустракаў мяне сёньня з Лібаю.

— Значыць, уся Смагінская хэўра сабралася!! — зноў перайшоў на вышэйшую ноту Сіман: — Вось дык гісторыя! За яе мудрыя законы!

Ён зрабіў да таго гучны чок, што наведываючыя, як адзін, абярнуліся ў іх бок.

— Пабіў шклянку? — запытала падбегшы да стала Злата.

— А калі і пабілі адну?..

Сіман узяўся двума пальцамі за вузенькую францускую бародку і з свайго блядога, аб’інтэлігенчанага твару зрабіў дэманскую міну. — Значыць і Ліба тут!

— Цябе гэта дзівіць?

— Ну, Ліба-ж сястрою?

— Так…

Рыгор хвілінку памаўчаў.

— Сазнаюся табе, Сіман, Ліба мяне спаланіла… Яна мне падабаецца, калі хочаш ведаць, як таварыш і… жанчына…

— Яна — мілы чалавек… Шкада мне…

— Пойдзем дахаты? — перабіла Злата.

— Ты ўжо вольная?

— Кончыла… Ах, як я сёньні стамілася! Ты ня знаеш, Сіман, што за цяжкая праца…

— Чула, Злата, Ліба Крамнік тут…

— Цяпер-жа сьвет, як шалёны віхор… Хто думаў, што стрэну іх.

— Гэтага мала, — падаў Рыгор, — а вось нядаўна, зусім перад маім ад’ездам у Менск, я раптам напаткаў Рудольфа Шульца… Прыгналі атрад палонных і, паверыш, ён сярод іх…

— Што ты кажаш?!

— Шаломная нечаканасьць, кажу табе!..

Сьледам Сіман схіліўся да Рыгора і праказаў:

— А, ведаеш, я ўсё яшчэ на нелегальным… І між тым вяду працу…

Рыгор задаволена адказаў:

— Я думаў пра гэта… Цяпер будзе добрая сувязь…

І пачаў з захапленьнем апавядаць аб сваёй працы сярод рабочых атраду.

Парываючыся ісьці, яны прасядзелі да вечара.

Ужо ў вокны харчоўкі пралазіў змрок, калі Злата адарвала іх ад стала.

VIII

СІМАН ГАЛАС з жонкаю давялі Рыгора да Лібінай кватэры.

— Заходзь з Лібаю да нас…

— Абавязкова… Дайце толькі агледзецца…

Разьвітаўшыся, Рыгор падняўся за другі паверх і пазваніў.

Тоўстая, нізкая кабета адчыніла яму дзьверы.

— Сястра вас чакала-чакала і недзе выйшла… Дзе вы яе згубілі?..

— Яна даўно прыходзіла?

— З гадзіну таму… У вас ключ ёсьць? Праходзьце ў яе пакой…

Гаспадыня забегла Рыгору наперад і адамкнула Лібін пакой.

— Я вам прыстрою канапку… вось каля гэтае сьцяны… А можа сястра захоча ў сталовай пераначаваць? Тут ужо ваша справа — я не хачу, бачыце, пакрыўдзіць ніводнага… Вы стукніце мне?

— Добра…

Рыгор зачыніў за гаспадыняй дзьверы і падышоў да акна.

Пераплецены нечаканасьцямі дзень разрываў яго думкі на часткі. Менск адразу паварочваў яго настрой у другі бок — провінцыяльная заспакоенасьць немаведама дзе і дзелася. Насычаны прыфронтавай нэрвовасьцю, горад адбіваў у сваім жыцьці сударажны пульс акрываўленай краіны. У многалікіх стрэчах выразна выяўляўся яе лёс, выгнанай на вандроўку. Расьсееныя па сьвеце выгнанцы, аднак, ня кідалі надзеі парваць са знаёмымі месцамі. Яны шукалі сабе прытулку і апоры на коўзкіх скатах рубяжоў, абы можна было адчуваць пад нагамі атоптаны грунт. А далей — далей вострыя ўзрокі перасягалі франтавую мяжу і ласкалі душу непатухлаю вераю ў блізкае наступнае. Якім яно прыдзе? Што за песьні справодзіцьмуць яго прыход?

Цераз чорную рысу высокае камяніцы Рыгоравы ўзрокі ўліваліся ў чырвоны водбліск затуленага ёю сонца. У яго істоце бушавалі хвалі салодкага натхненьня…

Ён адчуваў сябе прывязаным да падлогі, і трэба было прагучэць стройнай песьні салдат, якія праходзілі вуліцаю, каб ён паварушыўся і адцягнуў думкі ад суворае сапраўднасьці.

Салдаты адпраўляліся на фронт, бо ішлі пры амуніцыі, нават з вінтоўкамі, у новых шынэлях. Іх песьня гучэла бадзёрымі напевамі з разухабістым зацягваньнем канцовых нотак. У зьлітнасьці людзкіх галасоў для большай зухаватасьці сьпеву ўліваліся вострыя сьвісты. Рытмічны тупат соцень салдацкіх ног падымаўся ўгору ад брудных каменьняў бруку і стукаў Рыгору ў вушы.

Салдаты ішлі каля дзесяці хвілін, і цеганіна іх праходу прыцягала да сябе Рыгораву ўвагу. Ён не адхіляўся ад акна, настарожана слухаючы заціхаўшыя водгукі тупату і песьні.

Уваход Лібы застаўся яму незаўважаным. І толькі асьцярожліва-далікатны яе штуршок вывеў Рыгора з нярухомасьці.

— Думаеш? Пра вошта ты думаеш?

Ліба палажыла яму на плячо руку і ўмільна, ласкава паглядзела яму ў вочы.

— Паабедаў?

— Нічога, харчоўка ня дрэнная.

— Але дзе ты быў так доўга? Няўжо праседзеў у харчоўцы? Чакала я, чакала і не дачакалася.

Рыгор гасьцінна засьмяяўся.

— У харчоўні праседзеў каля трох гадзін.

— З якое гэта прычыны?

— Меў цікавую стрэчу…

— Няўжо?.. Давай сядзем…

Яны адступіліся да ложку і ўселіся побач.

— Я выпадкам напаткаў Сімана Галаса.

— ?!

Лібін твар абярнуўся ў зьдзіўленае запытаньне.

— Ён і жаніўся тут.

— Жаніўся? Што-а ты-ы ка-жа-аш?

— З Златаю Мельнік.

Паведамленьне Рыгора да таго захапіла Лібу, што яна выйшла з ранейшага настрою, устала і пачала тупаць па пакоі.

— Ніколі не паверыла-б, каб хто сказаў мне гэта… — паціскала яна плячыма і расьсеена кідала ва ўсе бакі ўзрокамі.

— Сіман і Злата! Ха-ха-ха! і ў Менску? Але-ж чаму мне не давялося ні з водным з іх стрэцца? Цікава! Што-ж хаця робіць Галас? Не казаў?

Рыгор падзяліўся з Лібаю апісаньнем стрэчы перш са Златаю, а пасьля з Сіманам, гутаркамі з імі і заключыў двуслоўным сказам:

— Закон жыцьця!

Лібе гэтага было мала; яна не пакідала гутаркі пра Сімана Галаса датуль, пакуль уваход у пакой гаспадыні кватэры не зьмяніў яе тэмы.

— Выбачайце, — сказала гаспадыня, разглядаючы ў шэрым змроку дваіх прысутных, — я ўжо зьбіраюся спаць і прасіла-б вас, калі што трэба, то кажэце зараз… Няхай-бы вы запалілі лямпу!.. А можа няма газы?..

— Дзякуем, пакуль, здаецца, нічога…

— Засьвяці агонь…

— А спаць як?

Тоўстая кароткая кабета, не дачакаўшыся адказу, дадала:

— Калі сястра не захоча спаць у сталовай, то прашу ўнясьці ў пакой канапку і… я падушку дам сваю…

І выйшла.

Ліба засьвяціла агонь і пабегла за гаспадыняй.

— Калі ласка, ці ня можна гарбаты? — праказала яна за дзьвярыма.

— Трэба ўнесьці канапку? — ні то парадзіла, ні то запытала Ліба, вярнуўшыся ў пакой.

Рыгор згадзіўся і праз некалькі хвілін парваная, брудная канапка стаяла ў Лібіным пакоі. Адзін канец яе ўпіраўся ў камод, другі — у сьценку ад калідору, а між ложкам і канапкаю сьвяцілася вузкая разорына праходу.

— Было-б лепей, каб вы яе пасунулі да акна, па той бок камоду, — парадзіла гаспадыня, прынесшы гарбаты.

Ліба адказала на гэта пагаворкаю:

— У цеснаце — ня ў крыўдзе.

Пагаворка прышлася гаспадыні па нутру тым болей, што яна збаўляла яе ад клопату слаць пасьцель Лібе ў сталовай.

— Асабліва маладым людзям, — пажартавала яна на выхадзе.

Гаспадынін жарт быў апошнім фактарам пастароньняга сьвету, які наведаў Лібін пакой.

Далей нівошта не перашкодзіла ёй выпіць з Рыгорам гарбаты і аддаць патрэбны час для інтымнай, хвалюючай гутаркі, тэмы каторае выплывалі з іх блізкіх, цёплых сяброўскіх адносін.

Затуленая зялёным абажурам лямпа ўзмацняла вакольную цішу, якая прыдавала іх спакойнай гутарцы сталёвую выразнасьць.

Сумнаватае сьвятло скрадала вострыя куты рысаў, і міны іх твараў рызыкавалі адбіцца выключна ва ўзаемных узроках кожнага. Настрой угатаваў глебу для адкрытых выказаў пачуцьця, да выразных, акрэсьленых слоў.

— Мне так добра з табою, Рыгор, так радасна!.. Няўжо ты ня чуеш гэтага? — праказала Ліба.

Пацалунак, які выплыў сьледам за яе сказам, быў галасьнейшы за словы гутаркі…

Калі іх губы разьняліся, абое аглянуліся на сьценку, за каторай храпла гаспадыня.

Падазронасьць, што іх хто падслухаў, раптам патанула ў сугучным сьмелым рогаце.

— Я толькі ў паяднаным жыцьці і магу знайсьці сваё шчасьце. Я веру сама, што сапраўдная любоў павінна прайсьці праз доўгія іспыты. Да яе мусіць падгатаваць чалавека само жыцьцё. У адносінах мяне — наша стрэча па адрасе ў Ступкі вырашыла гэта пытаньне канчаткова… Ты згодзен са мною, Рыгор?

— Я многае згубіў, пакуль цябе знайшоў. Ужо адно гэта кажа за тваю каштоўнасьць у маім ваччу… Далейшыя мае думкі накіраваны толькі ў адну кропку — гэта да таго, як-бы надаўжэй захаваць цябе… маёю сяброўкаю, таварышам маім… маім вечным спадарожнікам… Я не хацеў-бы таіць рознастайных нечаканасьцяй у наступным, але ведаю, што ты з імі лічышся сама. Перад намі — будучыня. Сёнешняе — бягучае, будзённае, як падстава, як апора, з якою мы змагаемся за заўтрашняе… Разумееш, Ліба?

— Ня пытайся, Рыгор. Ты не павінен забыць майго першага ўзроку, які я падаравала табе, падаючы, памятаеш, сьнеданьне. У тым узроку быў зародыш таго, што зараз вырасла ў моцнае, вялікае, непарушнае пачуцьцё… Я разумею цябе, бо памятаю тваё хваляваньне ў дзень Першага мая, твае словы на сходцы ў Смагінскім лесе, падзеі ў Рызе і ў Пецярбурзе… Няхай наступнае іх удвоіць, утроіць — я не пахіснуся, не дапушчу крануць сумненьню стойкага сэрца… Мяне лучыць з табою ня сёнешняе маё і агульнае, а агульнае і маё заўтрашняга дня… Не сумляваешся, Рыгор?..

Дванадццатая гадзіна, што выбіваў яе гадзіньнік на вежы, сьведчыла падвойны пацалунак, як аброк, што перадавалі яго Рыгор Лібе, а Ліба Рыгору.

За сьцяною чуўся той-жа крэкт гаспадыні, але ўрачыстасьць прызнаньня рэзваю бадзёрасьцю разганяла спакой запіханьня.

— Будзі мяне, Ліба, а дзевятай, я мушу ісьці ў упраўленьне.

— Хочаш, а восьмай абуджу, калі сама ісьціму ў лазарэт?

— Здаюся на цябе…

IX

ВУЗКІЯ ТРОТУАРЫ Губарнатарскае вуліцы ледзьве ўмяшчалі натоўп пешаходаў. Вялікая колькасьць вайскоўцаў заўважна пярэсьцілі чорныя сылуэты цывільных. Чыстае асеньняе неба разьлівала сонечнае сьвятло па ломаным бруку. Яго праменьні асьвятлялі каламутныя жаральцы памыяў, што цяклі між тротуараў, як і трывожныя, няпэўныя за сваё наступнае, твары офіцэраў, палкоўнікаў, генэралаў. Апошнія нахаду шалясьцелі сьвежымі газэтамі, нядбайна ківалі галовамі пры адданьні ім чэсьці і хаваліся за рагі дамоў папярэчных вуліц.

Земгусары адбівалі сваім выглядам спакойны настрой забясьпекі. На іх блішчастых палетах халоднае сонца ганяла зайчыкаў, якіх некаму было палохаць. Служба не перашкодзіла земгусарам урваць гадзінку-другую часу на зазірк у кавярню.

За круглымі мармуравымі столікамі з каваю па-варшаўску яны праседжвалі доўгія часы, выказваючы лібэральныя думкі і «опозыцыйныя» настроі разам з «клопатамі» пра салдат у акопах.

На скрыжаваньні Губарнатарскае і Захараўскай над гімназіяльным парканам віселі апошнія навіны. Іх выкрыквалі і газэтчыкі, але кожны пешаход лічыў сваім абавязкам праверыць крыкуноў на адказным аншлягу.

Роўна а дзесятай гадзіне Рыгор выйшаў з Юр’еўскай на Губарнатарскую. Параўняўшыся з першай кавярняй, ён заскочыў выпіць кавы. На гэта пайшло каля чвэрткі гадзіны. Далей зрабіў спынку перад навінамі. «Расія і Італія абвясьцілі вайну Баўгарыі», — стаяла ў першым радку зьверху. Выдзеленая буйнейшымі літарамі гэта навіна забівала ўсе іншыя. Вакол яе вярцеліся гутаркі ў сабранай грамадцы.

Пара пажылых палкоўнікаў, што стаялі з боку Рыгора, вылаяліся агіднымі словамі па адрасе Баўгарыі. Нейкі чыноўнік па форме з контрольнае палаты, паціскаў плячыма, дзівячыся, што робіцца на сьвеце. Бясьпечны дыскантовы галасок сястры, якую падвёў да навін зухавы казачы сотнік, сьмяялася з задзёру баўгарскага Карлушы. Зьнянацку дысонансам прагучэў пытальны сказ якогасьці селяніна з торбаю на плячох: «І да чаго толькі гэта дойдзе». Мужычка абмылі спачуваючыя ўзрокі не адных цывільных. Храбрыя палкоўнікі пераглянуліся з сабою і загадліва паківалі галовамі.

Рыгор абышоўся маўчанкай, хоць селянін і падвастрыў яго ахвоту выказаць сваю думку. Але ён ня мог ручыць, што на яго сказ адгукнуцца ўсяго тым-жа, чым на словы селяніна, і пайшоў напрамкам да ўпраўленьня работамі.

Ён знаходзіўся зусім недалёка ад будынку, дзе зьмяшчалася ўпраўленьне, калі напатканая сястра вярнула яго да ўчарашняй гутаркі з Лібаю. Мігам у Рыгоравым уяўленьні прабегла карціна мінулай ночы, слова ў слова прагучэлі ў яго вушах адпаведныя, рашучыя дыялёгі паміж ім ды Лібаю.

Мэрам-бы хто хапіў Рыгора за руку і прыпыніў — ён пракалоў узрокам даўжыню Захараўскай, і праз хвіліну зрабіў увераны крок наперад.

На другім кроку ён прамармытаў пра сябе.

«Адказныя справы ў жыцьці адзінкі, як і ў жыцьці грамады, вырашаюцца часам вельмі проста ды лёгка».

З гэтага сказу паплыў струмень думак і плянаваньняў, якія завярцеліся вакол Лібы, перароджваючыся ў будзённыя клопаты пабудовы сямейнага жыцьця. Гэтыя клопаты, зьмешаныя з навіною ўзятых абавязкаў, варўшылі Рыгоравым нутром і плячыма.

Рыгор пачуў сябе крыху вальнейшым, калі ўвайшоў у канцылярыю ўпраўленьня работамі. Стукатня машынак, службовая бегатня, незнаёмыя твары службоўцаў вярнулі Рыгора да бягучае сапраўднасьці.

— Выбачайце! — перапрасіў ён якогасьці пісца, запыніўшы яго пры дзьвярах. — Мне трэба Прахора Хведаравіча Стукалку.

— А навошта ён вам? — запытаў пісец і раптам, збаяўшыся свайго пытаньня, дадаў, ткнуўшы ў паветры пальцам:

— Прахор Хведаравіч вуньдзека сядзяць!

Рыгор падзякаваў і прайшоў да паказанага места.

— Я да вас ад Яўгена Віктаравіча Провава.

Стукалка далікатна схінуўся і працягнуў Рыгору руку.

— Ці ня вы ўчора прыехалі ў Менск?

— Вам паведамляў Памыйка?

— Мы ўжо падбалі пра месца вам.

— Калі ласка, вось і ліст ад Провава.

Рыгор падаў Стукалку конвэрт.

— Дзякую. Напэўна, сумавалі там у глушы? Праўда, затое спакайней. Сядайце, прашу вас…

Стукалка хутка прачытаў ліст, скамячыў яго і адправіў у кішэню.

— Мне пра вас Памыйка многае расказваў. Добра… Я вельмі рад, што мне давядзецца з вамі працаваць… Нябось, Яўген Віктаравіч слаўны чалавек? Мы з ім сябры здаўнаго… Та-ак… Дык скажэце, ці хацелі-б вы па грашовай частцы, ці па адміністрацыйнай?

— Глядзеце, дзе лепш, — пасьмяяўся Рыгор.

— У нас, аднака, нядрэнна… Я думаю, нейкі час папрацуеце ў агульнай канцылярыі, а там пераменім…

Да Стукалкі падышло некалькі службоўцаў з паперамі.

— Па нядзелі прыходзьце на службу… Я вельмі рад… — сказаў ён, устаючы з крэсла.

Рыгор разьвітаўся і накіраваўся да дзьвярэй.

Ён яшчэ ня выйшаў з сталоў, як яму перагарадзіў дарогу знаёмы яму кароценькі чалавек з бежанскага комітэту.

— І вы тут?

— Як бачыце. А якім-то чынам вы сюды папалі?

Кароценькі чалавек рэзва затросься ўсёю постацьцю, засьмяяўся і адказаў:

— А ўсё з-за комітэцкіх спраў. Патрошку пашыраемся. Вось днямі я даведаўся з прыватных крыніц, што маюць асыгнаваць на бежанскую справу вялікія сумы. Я і прыехаў у Менск, каб тут наладзіць сумесную заяву… Вы, часамі, не наведвалі Менскага комітэту?

— Бачыце, я толькі ўчора пераехаў у Менск. Дагэтуль працаваў за Менскам.

— Вы добра зрабілі, што перабраліся ў Менск, — праказаў кароценькі чалавек.

— Як вам сказаць… Пакуль яшчэ я не нагледзеў нічога гэткага, што-б казала за гэта… Мне чамусьці думаецца, што лепшае прыдзе з Пецярбургу…

— Зразумела…

Кароценькі чалавек на момант задумаўся, пасьля іншым тонам паведаміў:

— Ага, бок, маю вам перадаць уклон ад вашага таварыша… Ня так даўно заходзіў на Знаменскую і пытаў кагосьці… ня памятаю каго… Луговіча якогасьці… Ды самога таварыша прозьвішча запамятаваў… З Масквы прыяжджаў…

— З Масквы? Дагадваюся…

Яны разьвіталіся.

Кароценькі чалавек уподбежкі накіраваўся да першага стала, а Рыгор выйшаў на вуліцу.

Для яго было зусім неспадзяваным, калі на адгоне кварталу з боку, у яго зноў пачуўся нядаўна заціхшы голас прадстаўніка бежанскага комітэту.

— Калі вы думаеце пра Пецярбург, то ці не ўзяліся-б вы часамі за маю працу па комітэце? Я вельмі вас прасіў-бы. Мне да таго цяжка, што я з радасьцю ўцёк-бы сюды ў Менск…

— Я не абяцаю вам гэтага…

— То давайце мы так скомбінуем, — настойваў кароценькі чалавек. — Вы зьвяжацеся з Менскім комітэтам, а я вымалю замест вас другога чалавека сабе на замену…

Рыгор і на гэту пропозыцыю ня даў акрэсьленага адказу. Гэта астудзіла кароценькага чалавека і прымусіла яго перайсьці на іншыя тэмы. Аднак, кожная з новых тэм непраменна стыкалася з бежанскімі справамі, а тыя цягнулі за сабою скаргі на цяжкасьць працы ў комітэце. Нельга было западозрыць няшчырасьці ў яго споведзі, тым болей Рыгору, які збольшага ведаў становішча комітэту. Знаёмы быў Рыгор і з працаю кароценькага чалавека ў комітэце. Але ўсё-ж думкі яго былі далёка ад гэтага.

— Будзе час пра гэта пагаварыць па маім прыезьдзе ў Пецярбург, — адказаў ён, каб скончыць гутарку.

Кароценькі чалавек мэрам-бы гэтага і чакаў. Ён зразу спыніўся, з падзякай падаў Рыгору руку і крута павярнуў назад. Калі Рыгор азірнуўся, то ён ужо бачыў кароценькага чалавека на гоны ад сябе.

«Сапраўды працуе з пачуцьцём і самаадданасьцю», — уголас выказаў ён пра сябе.

І не пасьпеў зрабіць кроку з новаю думкай, як знаёмы жаночы голас пераняў яго сказам:

— За кім вы так пільна ўзіраецеся?

Сьледам, ня даўшы Рыгору павярнуць галавы, порсткая рука прасунулася яму пад паху.

— Ну, якавы справы?

Ліба была ў вясёлым настроі і ласкава зазірала Рыгору ў твар.

— Я сёньня проста шчасьлівая — гэта-ж цэлы полудзень у маім распараджэньні.

— Якім-жа чынам табе падшанцавала?

— Выпісалі з майго аддзяленьня да дваццаці чалавек.

— А ўсё-ж засталося ў лазарэце людзей?..

— Алеся даглядае за імі… Ну, а як твае справы? Што-ж ты ня кажаш нічога?

— У панядзелак іду на службу.

— А працу вызначылі?

— Знойдзецца. Ёсьць некалькі месц, на выбар… Ці-ж у гэтым рэч?

— Твая справа… Прынамсі, за гэтыя дні варта было-б падшукаць новую кватэру… Ты пра гэта ня думаў?

Рыгор паціснуў Лібіну руку і жартаўліва праказаў:

— Не пасьпеў пакуль, мая дбайная гаспадынька…

— Ня тое, што…

Рыгоравы жарты выклікалі на Лібіным твары лёгкія ўспыхі сарамлівае ружы.

— Разумею цябе і згодзен з табою цалкам… Асноўнае зроблена, а там усё пойдзе сваёй чаргою… Ці не пара было-б абедаць?

— Давай пойдзем!

Яны завярнулі ў знаёмы Рыгору завулак.

X

— ЯК, ПА-ТВОЙМУ, Ліба, так будзе нічога? А можа пасунуць яшчэ крыху да акна? Толькі не даставацьме шнур. Няхай стаіць так…

Рыгор адступіўся да кушэткі, на якой сядзела Ліба, з газэтаю ў руках, і паглядзеў адтуль на распалажэньне стала.

З правага акна, на паколаных шыбах якога ляжаў тоўстым пластом сьнег, падала сталёвая паласа сьвятла. Востры рог прыаконьніка роўнай лінейкай адразаў яго правую палавіну. Стажок паложаных на стале кніжак трапляў у зацямненьне, якое скрадала ня толькі загалоўкі кніжак, а і малюнкі іх вокладак.

— Трэба адсунуць крыху назад, тады болей на стол ляжа сьвятла. Няпраўда, мо’?

Ліба паднялася і пільным розьзіркам праверыла Рыгоравы меркаваньні.

— Ня так сьвятло, як холад. З акна-ж неміласэрна дзьме. Па-першае, трэба было-б уставіць новыя шыбы ды пазатыкаць паміж рам… Які недагляд, а гэткія грошы дзяруць… Адсунь стол на корх-другі назад…

Яна падышла да акна, праверыла рамы і шуфляднікі, папрабавала шчыльней прычыніць дубальт і нездаволена кіўнула галавою:

— Што-ж ты хочаш! Яшчэ добра, што і гэткую каморку ўдалося знайсьці. Як-ні-як, а сьвятла багата, прасторная.

— А чаго-ж ад старога дому хацець!

— Зразумела… Бачыш, дамаўласьнікі не адстаюць ад іншых гандляроў. Даражэе мяса, дровы, крамніна — чаму-ж адставаць кватэрам… Ды горад перапоўнены да адказу…

Рыгор адсунуў стол назад, а ложак пацягнуў крыху да акна.

— Ды ці ня ўсёроўна, як што будзе стаяць! Адзін корх бліжэй да акна, ці далей…

Ліба ўголас засьмяялася.

— Які ты цудны, Рыгор!.. Сядай ды раскажы мне, што новае… Мы-ж з табою так мала бачымся…

— Няма часу, Ліба!

Ён прысеў і ценька датуліўся галавою Лібіных грудзей. Тая выпусьціла з рук нячытаную газэту і абвіла яго шыю тонкаю белаю рукою. Пальцы рукі краталі яго губ, якія адказвалі прагным варушэньнем.

— Ты паглядзі, адно, Рыгор, як хутка праняслося каля двух месяцаў з таго часу, калі мы пачалі наша супольнае жыцьцё! Я не пасьпела агледзецца, а тымчасам…

— Кажы, я слухаю…

— Прызнайся мне, ты думаў, што ўсё так проста, ды так незаўважна перапляцецца адно з другім, і мы станем…

— Чым?

Лібіна рука крыху падалася наперад, гэтак, што далонь прыйшлася на Рыгоравы вусны, якія знайшлі пад ёю ўтульнае месца…

— Табе ня хочацца слухаць, Рыгор?

— Кажы, кажы, Ліба…

Рыгор вызваліў руку і перацяў ёю Лібіну стройную паясьніцу.

— Каб я думаў, ці чакаў, магчыма ўсё-б яно іначай пайшло…

— Іначай?.. Выходзіць, што ўсяму прычына ёсьць адзін цёмны выпадак?

— Выпадак, але той, якім кіруецца наша жыцьцё… Калі ён і быў цёмны, то я асьвяціў яго сваёю сьвядомасьцю… Якія, аднак, вы жанкі чулыя!..

— Ты глядзіш на мяне выключна, як на жанчыну? І не саромеешся казаць гэтага?

— Адкуль ты бярэш усё гэта, Ліба? Было-б так, я абмежаваўся аднэю-дзьвюма стрэчамі з табою… Я не раскідаю свайго пачуцьця на вецер і не таргую словамі, як лыкам… Да цябе я прыйшоў праз доўгія, спакусныя іспыты… Ды што казаць…

Рыгор адчуў раптам Лібін пацалунак. Ён быў ціхі, але шчыры і зацяглы, з сілаю, якая, не нейкі час перацяла іх глыбокія ўздыхі і заваражыла прасторны пакой салодкаю маўчанкаю.

— Мы яшчэ шчасьлівыя з табою, Рыгор! А ёсьць людзі — і колькі гэткіх людзей! — што гадамі ня бачылі сваіх жанок, дзяцей… Ды можа ня ўбачаць!..

— Трэба напружней змагацца… Нехта стукае?

Мінутная іх настарожлівасьць перарвалася паўторным стукам.

— Адчыні, Рыгор!

— Прашу заходзіць! — гукнуў ён, зрабіўшы пару крокаў да дзьвярэй: — Засьвяці агонь, Ліба!

Яна не пасьпела абмацаць лямпу, як у пакой увайшоў чалавек, якога ў вячэрнім змроку нельга было адразу распазнаць.

— Нарэшце адшукаў!.. Добры вечар у хату! Ну і забраліся-ж!

У голасе ўвайшоўшага гучэла нешта знаёмае, але не па голасе Рыгор распазнаў Пятруся. Засьветленая Лібай лямпа выявіла Пятрусёў твар, на якім бегала вясёлая ўхмылка.

— Сапраўды, што нарэшце! А пісаў-жа, што будзеш у Менску многа раней… Маю гонар пазнаёміць з маёю жонкаю…

— З жонкаю?! Так-такі і жонкаю?!

Пятрусь прывітаўся з Лібаю і аглядзеў пакой.

— Скідайце паліто, — запрапанавала Ліба: — я пастараюся… гарбаты…

Яна пачакала пакуль Пятрусь распрануўся, пасьля выбегла з пакою.

— Так, жонка… законная… Адно другога ўзаконілі, — пасьмяяўся Рыгор.

Ліба вярнулася з гарбатнікам.

— Я думаю, ня лішнім будзе з марозу шклянка цёплае гарбаты, — абярнулася яна да Пятруся.

— Згаджаюся, дзякую.

П’ючы гарбату, Пятрусь рэвізаваў узрокам абсталяваньне пакою і вясёлую спанраўную яму гаспадыню. Ён не чакаў, што прыяцель спаткае яго ў сямейных абставінах. Да гэтага ня было жадных адзнак. Ды па настроі Рыгора Пятрусь ня мог дапусьціць хуткае перамены ў яго жыцьці. Між тым факт паказваў сваё. Пятрусь спачувальна глядзеў на таварышавы паводзіны, хоць прысутнасьць пры Рыгоры Лібы, відаць было па ўсім, мала ўплывала на Рыгораў нутраны сьвет.

Умовы, што зьяўляліся сьведкамі новага жыцьця, далёка не пасавалі да маладых асоб, якія сядзелі пры ім, мэрам-бы сышоўшыся з прычыны яго наведаў.

Камод ды стол, канапка і ложак, пяць патрыманых крэсел мала рознастайнілі памяшканьне для дваіх ад памяшканьня для аднаго. Усяго і служыла гэта абсталяваньне ў мэтах адноснага дапамінку Рыгору пра яго гаспадарскія абавязкі. А калі ды Ліба ня дужа заўзята пільнавала гэтага, тады за камодам ды кушэткаю толькі і аставаліся сухія функцыі сьцясьненьня гаспадара. О не, Пятрусь у гэтым пасьпеў шмат далей перагнаць Рыгора! Яму хапіла часу, каб абкруціцца досыць надзейна клоплатамі «заўзятага сем’яніна». Што таму пасабляла — гадаць ня трэ’ было доўга.

Пятрусь выразна бачыў прычыну гэтага і ў абставінах свайго жыцьця, якое зьвязала яго нелегальнасьцю, ва ўмовах непаседнае службы, каторая кідала ў разьезды і, нарэшце, спадчына, вынесеная з астрогу. Усё паказанае з невялікім дадаткам пятрусёвае ўступчывасьці значна пасунулі яго ў бок сямейнае клапатніны.

Чамусьці ў прысутнасьці Рыгора з Лібаю гэта вельмі выразна замуляла ў яго нутры.

Паведзеная гутарка на тэму бягучага жыцьця ня стрымала Пятруся ад самапапроку. Ён даў месца ў сваім нутры для вострых упікаў за недагледжанае патуханьне сваіх ранейшых настрояў. Але, побач з гэтым, гутарка з Рыгорам, ахапіўшы шырокае кола бягучых зьяў і будучых заданьняў, дала яму набой для ўсхваляваньня і аброк да аднаўленьня ранейшай актыўнасьці.

— Так, — завяраў Пятрусь перад адходам, — я пераеду ў Пецярбург. Мяне цягне туды ня менш твайго… Толькі…

— Вось гэтае толькі і не дазваляе табе пакінуць Масквы.

— Дык парадзь мне, Рыгор, што рабіць…

— Якая тут рада… Чакай яшчэ нейкі час…

— Няўжо ім у галаве за мною сачыць? Вось быў-жа я надосчы ў Пецярбурзе і праз пяць дзён — ніякага знаку сочкі…

— Завяраць, браце, цяжка…

— А так-бы паехаў перш я, а сьледам выцягнуў-бы і вас. У мяне там наклёўваецца некалькі добрых месц… Разумееш, за гэты час пасьпеў зарэкомэндаваць сябе перад кіраўніцтвам установы, а частыя командыроўкі далі магчымасьць знайсьці добрае знаёмства… Вы паехалі-б, Ліба Шлёмаўна?

— Яшчэ з якою-б ахвотай! Як была ў Пецярбурзе — цягнула куды індзей… А пажыла ў Менску — моцна хочацца назад у Пецярбург… Усё-ж Менск — провінцыя… Ехалі-б вы хутчэй, Пятрусь… А то мне Рыгора не ўгаварыць.

— Што-а?

Рыгор зрабіў фальшыва-сур’ёзную міну і ўзрокам Мэфістофэля паглядзеў на Лібу.

— Не згаджаецца…

— Ты не чакацьмеш, як я прыкажу складвацца, — пажартаваў Рыгор.

— Паду-у-мма-еш! Адкуль ты набраўся гэтае сьмеласьці?..

Ліба Шлёмаўна прэтэндуе на матрыархат…

— Згодзімся, што да гэтага яшчэ далёка, але…

— Але не бяз дыктатарскіх ухілаў…

Яны весела засьмяяліся.

Адбітак гэтага сьмеху Пятрусь вынес на сваім твары з Рыгоравага пакою.

— Да спатканьня ў Пецярбурзе, — пажадаў ён Лібе, якая правяла яго з кватэры.

Частка чацьвертая

ЧАСТКА ЧАЦЬВЕРТАЯ

I

НАПРУЖАНАСЬЦЬ вайсковых падзей, якімі справодзілася другая палова лета, зьмянілася асеньнім зацішшам.

Было ясна кожнаму, што немцы сваім наступам на Расію імкнуліся забясьпечыць базу для наступу на захадзе. Рэдкія сутычкі на паасобных вучастках даўжэразнага фронту не мянялі агульнага становішча. Мала хто дапушчаў, каб фронт да наступнае вясны пасунуўся за Баранавічы, Дзьвінск, Пінск, Іллуксту. Гэта давала магчымасьць каму сьлед крытычна праверыць пройдзеную навуку, улічыць недагледжаныя памылкі, унесьці новыя корэктывы. Частку гзтых клопатаў узяла на сябе перапужаная нямецкімі посьпехамі расійская лібэральная буржуазія. Разгубіўшы рэшткі патрыётычната задзёру, яна павярнула нездаволеньне ў бок нядаўняга прыяцеля — вайсковай ды буйна арыстакратычнай камарыльлі.

Аднак нядобрая воля прымушала радзімых патрыотаў станавіцца ў ваёўную позу супроць самаўладнай клікі. У іх паказ­ной, фальшывай опозыцыйнасьці хавалася вострая прага апанаваць становішчам.

Буржуазія хапілася за думку і за рады, каб перапыніць разьбег падзей, агаловіць іх, і надалей разьліваць рабоча-сялянскую кроў на аўтар «вольнае краіны».

З гэткімі палажэньнямі, што выпускалі іх вусны Мілюко­вых ды Какошкіных на вядомым кадэцкім банкеце, памыкалася буржуазія заняць месца плутакратыі. Але жахі «вызваліцельнай» вайны ніколькі ня гублялі свайго гібельнага скутку. Яны самі па сабе, у баку ад волі яўных ды скрытых прыхільнікаў вайны, рабілі сваю працу разгойдваньня спакою ды пакоры мільённых салдацкіх, рабочых і сялянскіх гушчаў.

Кадэцкія завярэньні не затрымлівалі ў акопе салдата, і не давалі яму натхненьня для далейшага кроваліцьця. Занядбаўшы суд і кару, ён кідаў фронт і накіроўваў дадому, у тыл, далей ад непатрэбных жахаў на перадавых позыцыях. У тылу было падгатавана яму спачуваньне.

Мянюшка «дэзэртыр» ня ўздымала ружы сораму на змучаных, пажаўцелых тварах тых, хто двухгадоваю пакутаю зразумеў сутнасьць і мэты вайны. Тылавыя героі з земгусараў, шыбэраў і прадажных пісак паходзілі на дзяцей, што пускаюць мыльныя бульбалкі. Пушчаныя ў пачатку вайны, на трэці год яе, гэтыя патрыотычныя гульні згубілі манлівы свой эфэкт. Гэта адчувалася на кожным кроку, у кожным кутку неабсяжнае краіны, у паветры, што яе аблягала.

Дзевяцьсот шаснаццаты год прыходзіў у сьвет пад знакам крутой зьмены агульных поглядаў ды адносін да вайны. Вайна ставіла супроць сябе драбнейшыя праявы народнага жыцьця. Людзкія гушчы прасякала пачуцьцё сухое аднакавасьці да фронту, да стрэлаў гармат, да аэроплянаў і бліндажоў, да пераформаваньняў войска і да вестак са штабу галоўнакомандуючага. Страхі вайны ў сваім расьцяжэньні ў будучае зьліваліся з буднямі, якія капілі ў сабе порах для расплаты за яе.

Процэс перараджэньня людзкое псыхікі, зьмена ў настроях паасобных пластоў жыхарства выпуклялі новую эпоху на пасаду гістарычнасьці. Апошняя рашуча спускалася на зямлю, надаючы вастраты малейшым калываньням грамадзкага жыцьця. З усіх шчэлак дзьмула завабна-трапяткім павеем няяснага, а жаданага ды няпрыменнага.

У Рыгоравай істоце калыхаліся хвалі разьюшанага, уздымнага пачуцьця. Гэта пачуцьцё не давала яму спакою. Нават Павал Памыйка не здавальняў Рыгора сухаватасьцю сваіх вывадаў. Больш-менш улагоджваў яго, рэдка наведваючы, Сіман Галас; але тая работа, якую яны вялі ў Менску, не давала Рыгору поўнага здаволеньня.

Седзячы ў Рыгора адным лютаўскім вечарам Сіман казаў:

— На тваім месцы, браце, я ўжо даўно быў-бы ў Пецярбурзе… Болей таго, я нават ня даўся-б так лёгка з яго выехаць… Чым цябе прыцягвае Менск? Службаю ў упраўленьні дарожных работ?

— Тым болей не становішчам ды зарабаткам, якія ён дае… Ха-ха-ха! Сіман! Мяне Менск прыцягвае тым самым, што і цябе. З тым-жа посьпехам ты можаш яго замяніць на Адэсу, Маскву ці другі горад, як я на Пецярбург… Але гэта не на заўсёды — гэта выключна на даны час… Зараз Менск — ня Менск, а вайсковы лягер. Ну, а нашая партыйная праца тутка, ты сам разумееш, ня можа мяне задаволіць.

— Маеш рацыю… Ты пасудзі сам — Менск нічым не адгукнуўся на гадавіну 9 студзеня, а Пецярбург… Там баставала звыш пяцідзесяці тысяч рабочых… Ты чуў гэта? Надоечы прыехаў адтуль адзін рабочы і казаў мне… Гэтак што Пецярбург…

Паведамленьне Сімана пра студзеньскія забастоўкі ў Пецярбурзе аднавілі ў Рыгора радаснае пачуцьцё. Ён уверанай хадою прайшоўся па пакоі і пацёр ад здавальненьня рукі.

— Ты калі атрымаў гэтыя весткі?

— Учора вечарам.

Пытальны ўзрок Рыгора спыніўся на Лібе:

— Чула навіны?

— Я табе ня раз казала, што цябе…

— Ты толькі, Ліба, не нэрвуй… Хочаш выехаць — выедзем… Але-ж ты павінна памятаць, што гэта ня так лёгка… і ты і я — абое мы зьвязаны службаю, а ў адносінах да мяне маюцца і іншыя прычыны… Няўжо ты думаеш я знарок цябе марыную тут… Альбо шкадую пакідаць сваіх маёнткаў…

Лібіна рука, крануўшы Рыгоравай шчакі, выявіла жончыну ласку да мужа і гэтым згладзіла паўстаўшую шурпатасьць ў іх адносінах.

— Разумею цябе, Рыгор. Калі я кажу так, то зусім ня маю ў воку сёнешні, або заўтрашні дні… Мяне… ды ці ты-ж ня ведаеш… забівае мая служба…

— А хто цябе прымушае служыць?

Сіман быў радцаю і супакоіў абодвых:

— Не палічэце мяне падбухторшчыкам…

Гэтага, зразумела, ні Рыгор ні Ліба ня думалі.

Сіман лічыўся іх ганаровым госьцем. Яго гутарка запаўняла іхныя разважаньні, яго рада была таварыскім пажаданьнем. Хто ў гэтым сумняваўся?

Сіман таксама зьяўляўся і чулым перадатчыкам таго, што дыктавала і Рыгору і Лібе іх нездаволенасьць менскаю провінцыяльнасьцю. Гэта нездаволенасьць дзень-ата-дня абвастралася. Скуткам іх была наступная споведзь Рыгора перад таварышом.

— Нам ня трэба станавіць жадных мэт у прыватным жыцьці, калі яны ня зьвязаны з жыцьцём агульным… Мне сьмешна глядзець, як людзі тужацца з усіх жыл, каб зьберагчы лішнюю капейку… Агідна, ведаеш, Сіман, слухаць гутаркі пра ўзнагароды, павышэньні, пра дробненькую цікавасьць набыць пляцок, хату… Да чаго ўсё гэта? Ласьне можна гэтым адмежавацца ад усяго сьвету? Або ўхілам ад агульных падзей зьберажэш сваю недатыкальнасьць? Дарма ўсё гэта — мурашчына політыка… Я ў баку ад усяго гэтага, а што іншае мяне можа трымаць на адным месцы?

— Які лад, гэткія яго і праявы…

— Гадкі лад.

— Згаджаюся з табою…

— Але ня меней гадка, калі ня шукаеш, дзе яго канец.

— Вось асноўнае… Усё-ж, браце, жыцьцё не стаіць на адным месцы… Памятай тое…

— Што-б тады было, каб ды яно спынілася…

Іх філёзофскія разважаньні пагражалі зайсьці далёка ў ноч, але, трапіўшы на іх, Памыйка павярнуў іх гутарку ў другі бок.

Засопшыся, Павал адначасна з тым, як падняў цераз парог левую нагу, праказаў:

— Я прынёс табе, Рыгор, сумную навіну… цяжкую…

Прысутнасьць Сімана, якога ён адразу не пазнаў, не дала яму закончыць сказу.

Ліба пераняла Памыйкаву зьбянтэжанасьць.

— Сіман Галас — ці-ж вы не пазналі?

Памыйка раптам знайшоўся:

— Выходзіць, што я вам прынёс сумную навіну, а ў вас застаў вясёлую… Здароў, Сіман! — працягнуў ён яму руку.

За гэтым сказам Паўла чулася выразная трывога, якое не скрашала Сіманава рэзвасьць.

— Вашаму благародзьдзю!.. Адкуль гэта павеела, што ты трапіў сюды?

— Выпадкова… Ну, а ты якім чынам апынуўся тут?

— Сярод чыноўнікаў?

— Хоць-бы і так… Кажы!

— Перш выкладай свае навіны…

— Так, кажэце, Павал, тое, што меліся.

Памыйка раптам пасур’ёзьнеў і зусім інакшым тонам праказаў:

— Мае навіны зусім няцікавыя.

— Гэта чаму?.. Кажэце, ну…

— Казаць?.. Так, не схаваешся… Памятаеш, Рыгор, старшага тэхніка Бросьню?

Рыгор настаражыўся:

— А што?

— Дык вось, брат, гэты прахвост застрэліў Рудольфа Шульца… Сярод белага дня, ведаеш, пры людзях… Перш штурхануў яго за нешта, а калі той замахнуўся на яго кулаком, Бросьня р-раз-з і… бывай здароў…

— Рудольф?!… Бросьня?!

Зьбялеўшы, як мел, Рыгораў твар выказваў яго сібернае абурэньне, перамешанае з востраю трывогаю.

— Адкуль ты праведаў гэта?! Ці праўда таму?..

Яго напружаны ўзрок разьліваў агонь кіпучае злосьці.

— Толькі вось атрымаў ліст ад Провава… Не пасьпеў, ведаеш, зайсьці ў пакой, як мне яго падалі… Прачытаў… і на табе… Выпіў шклянку кавы і да цябе…

— Рудольф Шульц!! Братка ты мой!

І Сіман, і Ліба аслупянела глядзелі Паўлу ў вочы.

Рыгор пусьціўся тупаць па пакоі.

Яго важкія, цьвёрдыя крокі гучэлі па ўсёй кватэры.

— Бедны Рудольф!!

— Які слаўны таварыш!

— Гэткі харошы чалавек!

За гэтымі словамі запанавала важкая цішыня, у якой чуўся выразны процэс кондэнсацыі вострае злосьці да забойцы.

У згустках гэтае злосьці формавалася суровае адамшчэньне.

Яго напорнасьць падняла Рыгораву руку ўгару і затрасла выпрастаным пальцам перад цёмным акном.

II

ВЕСТКА ПРА ЗАБОЙСТВА Рудольфа Шульца хутка падмацавалася пісьмом Сёмкі. Сёмка падрабязна апісваў Рыгору кароткую, але жудасную гісторыю бросьневае расправы з Рудольфам.

«Яна зрабіла цяжкае ўражаньне ня толькі на рабочых, а і на ўсіх дваровых, на местачковае жыхарства», пісаў Сёмка. «Але забойца, нажаль, не атрымаў належнае адплаты за свой «крывавы ўчынак. Абкружаны раззлаванымі рабочымі, ён пасьпеў вырвацца з іх рук і ўцячы пад ахову сунічанскай поліцыі. Праўда, Проваў дамагаўся таго, каб станавы Бросьню арыштаваў і адправіў у Менск. Ці зрабіў гэта станавы — невядома, усё-ж Бросьні зараз у нас няма… Рудольфа-ж Шульца, трэба сказаць, пахавалі на старых местачковых кальвініскіх могілках. Натоўп людзей з двара і з мястэчка, які праводзіў забітага на могілкі, яскрава засьведчыў сваю павагу да яго і востры протэст супроць учынку драпежніка-тэхніка. Уміраючы, Рудольф некалькі раз успамінаў цябе».

Сёмкаў ліст быў канчатковым пасьведчаньнем пра сапраўднасьць Памыйкавага паведамленьня. Ніякіх суцешных вестак чакаць пасьля гэтага нельга было.

Рудольфаў вобраз некалькі дзён засаб трымаў на сябе Рыгораву ўвагу. Яго не кранула гэтак моцна ні сьмерць Гэлі, ні сьмерць мацеры… Рудольфава сьмерць мэрам-бы вабрала ў сябе ўсе жахі перажытых Рыгорам трагедый і вызьвярылася на яго сваёю жудаснаю сапраўднасьцю. Гэта сапраўднасьць, зразумела, была не абмежавана часам ды не акрэсьлена месцам, але Рыгор хапіўся і за выпадак з Рудольфам, каб далучыць яго да тых прычын, якія штурхалі яго да выезду з Менску. Пад націскам гэтых прычын усё слабейшымі ды слабейшымі рабіліся супярэчныя ім фактары. Важнейшы з іх, пра якія Рыгор часта дапамінаў Лібе, — гэта пагроза падпасьці ў Пецярбурзе выкрыцьцю і арышту, — губіў таксама сваю вострасьць.

Рыгор самаўверана глядзеў у наступнае, застаючыся наўзьдзіў нячулым да небясьпекі. Усвойная яму, як кожнаму чалавеку, некаторая асьцярожлівасьць адпала, як прыгаркі ад пасудзіны. Ён ня пытаў сябе, чаму гэта так сталася з ім, але быў упэўнены, што зараз з гэтым ня годзіцца яго людзкая вартасьць. Гэта адкідала вострасьць клапатлівасьці і пра сямейнае жыцьцё. Рыгор вызначыў яму маленькі ўтульны куток у сваім нутры, без якога наогул, нельга абыйсьціся жывой істоце, і тым здавольваўся.

Гэта незаўважная клапатлівасьць упіралася галоўным чынам у Лібу.

За кароткі час сумеснага жыцьця яна пасьпела з ім зблізіцца, сыйсьціся, як Рыгор таго не чакаў. Ранейшыя ўспыхі пачуцьця, падобныя да выбуху маланкі, разгарэліся цягучым, незгасаючым полымем. Было-б цяжкай опэрацыяй, каб хто падумаў разлучыць іх.

Сам Рыгор баяўся думкі пра гэта, як не баяўся іншага нічога ў сваім прыватным жыцьці. Ліба знаходзіла словы, ласку, міну і ўзрок, якімі суцяшала яго ў хвіліны выпадковай жальбы… Яна дубальтавала яго падзеі, гартавала жаданьні, дзень-ата-дня вытоптвала пабочную сьцяжынку ў сумесных намерах.

І цікава — Ліба дамагалася ехаць, а разам з тым яна болей усяго трымала яго ў Менску.

Толькі з-за Лібы Рыгор не пакідаў думкі папрасіць Стукалку, ці не дапаможа ён, хоць праз начальніка ўпраўленьня, перавесьці яго ў адпаведную мілітарызаваную ўстанову ў Пецярбурзе.

Дзевятага сакавіка Рыгор увайшоў у канцылярыю ўпраўленьня з намерам адразу падысьці да Прахора Хведаравіча і выказаць яму сваю просьбу.

Стукалка якраз быў заняты. Каля яго стаяла некалькі асоб, з якімі ён заўзята гартаў сьвежа атрыманыя газэты.

Рыгор не хацеў пры іншых гаварыць з ім пра свае інтарэсы. Ён прысеў за свой стол і ўзяўся лістаць вынятыя з шуфляды справы. І толькі яго ўвага зацягнулася ў зьмест першага адносьніка, як яго паклікалі. Рыгор падняў голаў і ўгледзеў, што яго заве Стукалка.

Калі ён апынуўся каля ўпраўляючага справамі, акаляўшыя таго асобы, сярод якіх апынуўся і кіраўнік работ, Яўген Віктаравіч Проваў, паказалі Рыгору зьмешчаную ў газэтах справаздачу пра скандальнае паседжаньне Думы.

— Чытайце, Рыгор Міхасевіч, і кажэце сваю думку, — запрапанаваў Стукалка.

Усе настаражыліся і прыціхлі, сочачы за Рыгорам, які прабягаў вачмі сьвежы друк ранішняе «Біржоўкі». Калі-ж ён з успыхнутай вясёласьцю адвярнуўся ад газэты, яго сустрэла зьлітнае, ва ўпор праказанае:

— Нну-у?!

Чаканьне Рыгоравага водгуку на думскія падзеі незварухна-заварожана трымала заінтрыгаваных чыноўнікаў.

— До-о-бра! — каротка ды ўверана адказаў Рыгор.

— Так, пара, — паўшэптам дадаў Стукалка.

— Зазналіся, падляцы! — паглядзеўшы на інжынэра, няўверана праказаў незнаёмы Рыгору чалавек.

— Гэта, разумееце, гавораць ня члены Думы, фактычныя сябры падляцоў; гэта іх вуснамі гаворыць жах перад уздымам рабочае помсты, — з тым-жа задзёрам уверыў сагутарнікаў Рыгор.

Яго сказ прымусіў Стукалку з гіронічнай ухмылкай пераглянуцца з Провавым. Апошні, відаць, заінтрыгаваўся гутаркаю, але не зьвярнуў належнае ўвагі на сэнс Рыгоравага сказу.

— Гэтага мала! — стукнуў ён кулаком па стале, заставіўшы Стукалку і двух другіх палахліва паціснуць плячыма, а канцылярыстаў — праверыць вачыма. — Справу трэба выносіць на вуліцу! Не зважаюць грамадзкае думкі, няхай адчуваюць грамадзкага кулака. Досыць гандляваць Расіяй ды глуміцца з яе народу. Грамадзкасьць здолее вярней давесьці вайну да перамогі, чымсь Сухамлінавы з царска-сельскай прадажнай клікай…

Але Рыгор перабіў яго; вайшоўшы ў азарт, ён перастаў лічыцца з вакольнымі абставінамі. І калі сполах нагнаў раптоўную цішыню, ён уголас праказаў:

— Так, вайна кончыцца на вуліцах сталіцы. Але яе кончаць не палахлівыя крыкуны з Таўрыцкіх палацаў, а рабочыя грамады ўжо разварушаных клясавым гневам фабрык і заводаў…

Толькі тады ён скеміў, якую ўзяў на сябе рызыку, кала Стукалкава рука нэрвова тузанула яго за крысо.

Абарваўшы сказ, Рыгор заўважыў лёгкае хваляваньне службоўцаў, якія то закашлівалі, то застуквалі крэсламі начальніцкую зьбянтэжанасьць.

— Няхай вас зусім… які вы неасьцярожлівы! — папракнуў Рыгора Стукалка.

Рыгор уголас засьмяяўся.

Двое чыноўнікаў пасьпяшылі схавацца ў адчыненую фортку дзьвярэй габінэту начальніка ўпраўленьня работамі. Стукалка прыказна матнуў перад Рыгорам міжвольна складзеным кулаком, а кіраўнік работ атраду затуліўся газэтаю.

— Хаця-б не пачуў ніхто, — паглядзеўшы з-пад ілба на пайшоўшых, западозрыў Стукалка.

— Прахор Хведаравіч перапалохаўся, — бадзёрыўся Проваў, выглядваючы з-пад газэты.

І ён паўшэптам пачаў апавяданьне Рыгору пра забойства Боосьнем Рудольфа Шульца. Проваў знайшоў патрэбным пахваліцца Рыгору сваім спачуваньнем забітаму, ды варожасьцю да забойцы.

— …Каб гэта захапіў на гарачым ўчынку — не бяруся за сябе… Ну-ж вам ведама, Рыгор Міхасевіч, што цяпер немец палонны спагады ня знойдзе… Станавы, прахвост, ухмыляўся, калі я стукаў кулаком, патрабуючы заслужанай кары разбойніку… Ды што-ж ты зробіш… Даў выгляд, што паварочвае справу да сур’ёзнага, а далей… ці-ж можна ручыць, што Бросьня ня гуляе зараз яшчэ з падзякаю за стараннасьць?.. Падляцы…

Проваў кулак нечакана для яго самога прайшоў шрацілавым стукам перад носам Стукалкі. Той нэрвова адарваўся ад чытанага рапарту і працягнуў трасучую руку ў бок Яўгена Віктаравіча.

— Супакойся, Хведаравіч! Зямля стаіць нярухомай.

Абое засьмяяліся.

— А я скажу праўду — шкадую Рудольфа. Хоць немец і мо’ сам нёс крыху віны за пачатак вайны, усё-ж у ім таілася зьнянавісьць да яе… І розумам — некалькі раз спрабаваў гутарыць з ім — Кант… Вострая, як нож, думка, багатыя, дзіўныя пляны… Самому-ж Бросьні, гаду, ня раз даваў практычныя рады… Ну-ж той, плюгавец, здатнейшы выявіўся да пярэймы чорнасотніцкага цкаваньня, ніж да патрэбных яго тупаватай галаве ведаў. Вечны пакой дарэмнай ахвяры… Няхай яна будзе залічана ў скарбніцу агульнае адплаты…

— Вас просяць у габінэт… — перабіў Провава нячутна падышоўшы да іх стройны малады чалавек.

Яўген Віктаравіч юрка ўсхапіўся з месца, паправіў мундырчык, кашлянуў і, нічога не сказаўшы ні Стукалку, ні Рыгору, пайшоў да дзьзярэй у габінэт начальніка ўпраўленьня работамі.

Рыгор пачакаў, пакуль Стукалка перагледзіць паперу, і, папрасіўшы прабачэньня, пераказаў яму сваю просьбу. Стукалка, напэўна, не знайшоў яе ні нечаканай, ні нязбыўнай, бо зусім спакойна выслухаў Рыгора і яшчэ спакайней паабяцаў:

— Гэта, бадай, можна будзе ўладзіць ды ня дрэнна для вас.

— Ідзе! — уверыў ён Рыгора, калі той падзякаваў за абяцанку.

У Рыгора ня было падстаў не паверыць свайму бліжэйшаму прынцыпалу, як чалавеку ў гэтым чэснаму, і ён адышоў ад свайго стала з завіхрыўшымі ў галаве плянамі. Выйсьце са становішча наглядалася як найлепшае, абы толькі наперадзе што- кольвечы староньняе не сарвала добрых намераў Стукалкі.

Прынамсі ў даны момант нівошта не намякала на гэта…

Непрагледжаныя паперы з вынятай справы папоўніліся новымі. Яны ўбіралі Рыгораў стол засуцэленым белым абрусом.

Калі ён сеў за ім, то з двух канцоў пацягнуліся да папяровага абруса папэцканыя сіняю фарбаю рэгістратаршыны рукі…

III

— РЫГОР МІХАСЕВІЧ?

Асьцярожлівы і ў той-жа час увераны жаночы голас адцягнуў Рыгора ад папер.

Ён паглядзеў перад сабою і замёр у зьдзіўленьні…

Пры стале стаяла Наталя.

— Наталя?!

Поўны, прыстараны твар, лёгкае рабаценьне каля носу і на носе, спакойліва-анямічны ўзрок і таго-ж настрою ўстаноўка нараджалі сумненьне.

— Няўжо Наталя?!

Рыгор хутчэй падаў ёй крэсла і яшчэ раз упэўніўся:

— Наталя?!

Далёка не ранейшая ўхмылка, як выплаўленая з агня, манлівая і прыцяглая, зараз спакойная і ціхая, засьведчыла Рыгораву здагадку.

— Папрашу садзіцца… А я ўжо думаў…

Трэба было папракаць сябе за тую хвілёвую разгубленасьць, якая выразна адбівалася на няскладнасьці гутаркі.

Наталя пераняла Рыгораву думку нечаканаю трапнасьцю:

— Ты-ж мог мой адрас мець?

— Ня толькі мог, але і хацеў…

— І што-ж таму перашкодзіла?

— Магчыма, што тое, чаму і ты…

— Добра… Ня будзем чапаць мінулага. Кажы, як жывеш?

— Іначай, ніж тады, калі мы рассталіся.

— Трэба верыць…

Кароткая пауза дала Наталі магчымасьць запытаць Рыгора::

— Жаніўся?

— Не таюся… Запрашаю да сябе…

Рыгор адарваў кавалачак чыстае паперы і хутка падаў яго Наталі.

— Мой адрас. Ня прыдзеш — жонка мяне заклюе. Я ёй многа гаварыў пра цябе.

— Нават да таго прышло? Дазволь табе не паверыць… Ну, што-ж… Жыцьцё, разумееш, плыве, дарогі крыжуюцца…

— Крыжуюцца, а больш блытаюцца… Ці даўно тапталі нагамі прыбраныя вуліцы Рыгі, а гэта… Сапраўды ты замужам?

Яго ўпераны ўзрок на Наталю прыліп да яе пахарашэўшага ў апошнюю хвіліну твару. Калі ён апаў на стол, то якраз трапіў на выпаўшую з адчыненага рыдыкюлю рудую фотографію, дзе задком уверх ляжала рэзвае малое.

— Дазволь павіншаваць! Ты ўсё-ж спрытнейшая ад мяне.

Перад Рыгоравым носам мігнуўся Наталін рыдыкюль.

— Ты ні званьня не зьмяніўся, Рыгор.

Наталя суцешна паглядала на яго праз стол і задаволена ўхмылялася.

— А ўмовы вымагалі многага, — адказаў Рыгор.

— Чаму?

— Як табе сказаць! Давялося шмат чаго перажыць… Матку страціў. Шэраг блізкіх людзей… у тым ліку… цябе…

— Сьмяешся?..

— З чаго-б сьмяяўся, але ня з гэтага.

Сур’ёзная міна пакрыла Наталін твар. Стромкі ўзрок яе адарваўся ад Рыгора і прабег праз канцылярыю, як сонечны зайчык.

— А я не сказала-б, каб ты быў у мяне згубленым…

Апошняе слова замерла ў ціхім шэпце. Але Рыгор яго пачуў, і яго нутро адгукнулася едкім уколам яскравых успамінаў.

Каб ня зьбіцца на сантымэнты, ён перамяніў гутарку, праказаўшы да Наталі:

— Абяцаеш быць у нас вечарам?

— Білет страчу.

— Можна адтэрмінаваць… Хочаш, я сам гэта зраблю.

— Навошта, часу ў мяне хапае… Ага!..

Наталя спрытна зазірнула ў рыдыкюль і дастала з яго ліст:

— Выбачай, Рыгор. Гэта ён мяне прывёў сюды. На!

— Гэты ліст — ён?!

Яго ўзрок прабег па шэрым квадраціку паперы.

«Ад каго-б?»

— Мяне вельмі прасілі перадаць табе яго і я мусіла…

— Я не магу дагадацца, хто мне яго перасылае… Адну хвіліну…

Рыгор дастаў з конвэрта ліст і ёмка перавярнуў яго на апошнюю старонку.

— Дзе ты з ім стрэлася?

— Зусім выпадкова, у аднэй рабочай сям’і. Ён мне дужа спадабаўся. Ня была знаёма, а ўвечар сышліся, мэрам-бы гадамі ведаю яго. І чаму-ж было адказаць яго просьбе!.. Скардзіўся, што некалькі лістоў напісаў, а ты маўчыш…

— ?!

— Так, так. Анікей Кузін ня схлусіць. Я яму веру…

— Павер, што не атрымаў аніводнага лісту…

— А каб першым напісаў яму, страціў-бы гонар, думаеш?

— У нашых з ім адносінах няма гэтага разуменьня…

— Выбачайце!..

Стукалка адважыў далікатны ўклон у бох Наталі.

Тая адвярнулася на канцылярыю, каб не перашкодзіць.

— Я думаю, Рыгор Міхасевіч, можна будзе гэта аформіць у выглядзе командыроўкі. Вы прабудзеце там месяц і, думаю, што за гэты час або самі падшукаеце, або я выдумаю што… Гэта тады, калі вам патрэбна хутчэй. А калі-б вы пачакалі, тады…

— Дзякую, Прахор Хведаравіч. Дазвольце ўжо водлуг абставін выкарыстаць вашу ласку…

— Што-а вы-і, што-а-а вы-ы! Не за службу, а за дружбу… думайце, калі ласка…

Стукалка тым-жа ціхім і роўным крокам, якім падышоў да Рыгора, вярнуўся да свайго стала.

— Міруся, Наталя, варочацца ў Пецярбург… Няма, ведаеш, мне тут разгарненьня. Менск — гэта вайсковы лягер, прасякнуты жахамі вайны. Генэральскі абцас прыдушыў у ім усё жывое… Апроч звону шпор ды стуку конскіх капытоў — нічага…

— Так, спачуваю тваёй думцы… Анікей нават прасіў мяне, каб я цябе ўгаварыла пераехаць. Там ты патрэбны зараз. Разгортваецца вялікая справа… Заводы заварушыліся… Заблішчэлі чырвоныя зарніцы… Пуцілаўскі перажыў ужо дзьве забастоўкі. Трэба ехаць… І я паеду… Бывай!

— А да мяне?

— Не магу, Рыгор!

— Крыўдзіш, Наталя!

— Мы абое пакрыўджаны.

— Я не хачу верыць, каб ты была здатна да капрысаў.

— Ня гэта… Бывай!

Рыгор падышоў да Наталі і ўзяў яе за руку. Накіраваны ў яе твар Рыгораў узрок апальваў яе вочы — яны панікалі. Тая роўнавага Наталі, з якою яна прыйшла да Рыгора, зьмянілася балючай нэрвовасьцю.

— Я спазьнюся на цягнік.

Наталя павярнула да дзьвярэй. Рыгор апранаў шынэль, калі яна стукнула дзьвярыма.

— Я цябе, Наталя, не разумею, аднак, — з лёгкім упікам праказаў ён, нагнаўшы Наталю на вуліцы.

— Паверыш, не магу заставацца на заўтра. Мне абавязкова трэба заўтра да вечара быць у Харкаве.

— Я адчуваю, нібы са мною гаворыць другая Наталя…

— Магчыма… Але і Рыгор таксама мала падобны да таго, якога я ведала…

— Ты мыляешся…

— Магчыма… Ну, і ты няверна судзіш…

Праз адрыўныя, сухаватыя пераказы іх гутарка паступова сышла да нічым нявытлумачаных спрэчак.

Каля вакзала, куды Рыгор правёў Наталю, у яе не хапіла цярпеньня і на гэта. Яна маўчала, ні моргам вока не рэагуючы на рэдкія, зноў павернутыя на таварыскі цёплы тон Рыгоравы сказы.

Рыгору заставалася зволіць Наталю ад свае надазойлівасьці, і ён працёг ёй руку, папярэдне прылажыўшы да казырка.

Наталя нехаця разьвіталася з ім і ўскорыла хаду па ўступах усходаў.

— Напішы з Харкава, чакацьму! — гукнуў Рыгор і, недачакаўшыся адказу, павярнуў назад.

Адышоўшыся на некалькі сажняў, яму зарупіла яшчэ раз аглядзецца на вакзал.

Наталя стаяла на ўсходах і глядзела ўсьлед яму. Рыгор памахаў ёй шапкай, і пайшоў ужо не на службу, а ў сталовую.

Паводзіны Наталі пакінулі ў яго нутры няпрыемны адбітак. Мэрам-бы нешта запала ў сэрца і ня было жаднае рады яго адтуль выціснуць. Брала зьдзіўленьне — што сталася з чалавекам, якога ён добра ведаў з інакшага зусім боку. Няўжо ў Наталі над таварыскім пачуцьцём узялі верх пачуцьці жаночыя. Ці яны ў тэй-жа меры, у якой зараз выявіліся Рыгору, валодалі ёю і раней, але былі ўдала замаскаваны паказной рэволюцыйнасьцю? А мо’ падобная зьмена істотна для кожнай жанчыны, тады?..

— Вы ўжо заказалі?

Перад Рыгорам стаяла Сіманава жонка. Рыгор прыўстаў і прывітаўся з ёю. Прывітаўся і заўважыў Злацін сумны настрой.

— Прынясеце па сваім выбары.

— Давяраеце?

Натужная ўхмылка не пасавала да нявыразнага ўзроку вачэй.

Рыгор паглядзеў усьлед, калі Злата пайшла да кухні, і пачаў чытаць ліст ад Анікея. За чытаньнем ён не заўважыў, як Злата апынулася зноў каля яго.

— Ешце, каб не астыла.

— Дзякую… Што чуваць? Нешта Сімана сягоньня ня відаць…

Злата недаверна аглядзелася па харчоўні і цішком паведаміла:

— Сіман учора арыштаваны.

— Што вы кажаце?!

— Са сходкі ўзялі, — яшчэ таемней выказала Злата.

Праз нейкі час, падаўшы Рыгору другое, яна пужліва паскардзілася.

— Было добра, а цяпер стала яшчэ лепш…

Рыгор нехаця даеў абед. Вестка пра Сімана адняла апэтыт. Ды ня толькі гэта. Злата перабіла яго бадзёры настрой, які пачаў складацца пры чытаньні Анікеевага лісту.

— Яшчэ ня лепш! — падаў ён.

Злата ня чула яго слоў: яна ўжо стаяла каля другога наведвача, які бессаромна рабіў ёй вымову за нядбайнасьць да яго.

— Няйначай, як хто знарок рашыў вымучыць маё нутро дарэшты…

Недачытаны ліст Рыгор вярнуў у кішэню і сьпешнай хадою выйшаў з харчоўні.

IV

ШОЛАМ І СУМЯТНЯ ЗАХАРАЎСКАЕ адцягнулі Рыгоравы думкі на сябе. Гарадзкое жыцьцё цякло сваім парадкам, чужое настрою паасобных адзінак.

Аднак яно цікавіла Рыгора. Кожны дзень уносіў нешта сваё, новае, а часта і нечаканае. Сёнешні дзень асабліва выдаваўся з гэтага боку.

Здарэньні, што адыграліся ў дзяржаўнай Думе, разварушвалі затоеныя ў грамадзе думкі і настроі. Праглівыя ўзрокі павярнуліся на гэту куртатую, шэрую і малапрыметную ўстанову. Націск разьняволеных ад часовага зацішша рабочых гушчаў дакочваўся да сьцен Таўрыцкіх палацаў. Не рэагаваць на гэта маглі выключна тыя, хто ня ўлічаў небясьпекі стаць ахвяраю свае сьмяротнае панікласьці.

Уздым рэволюцыйных настрояў разіў больш чулых і далёкаглядных, хоць яны па сутнасьці складалі бадай адно суцэльнае ў складзе наўзьдзіў сваяасаблівых «народных прадстаўнікоў».

Адбітак гэтых вестак Рыгор выглядаў на тварах соцень людзей.

Ранішняя гутарка ў канцылярыі ўпраўленьня служыла ўзорам гэтаму. Што азначае захапленьне опозыцыйнымі думкамі гэткіх людзей, як, прыкладам, Стукалка?

«Калі ўжо дайшло да падобных зьяў — ня збыцца марам радзімных патрыотаў. Яны жорстка пралічыліся на вайне. Не пасобяць ім ні перамогі хаўрусьнікаў, ні гэтак жданае выступленьне Амэрыкі. Працоўныя гушчы ўсё болей ды яскравей выглядаюць у вайне няшчасьце.

Пара!..»

Гутарка з Наталяю адышла ў затулыя куткі Рыгоравага нутра. Прытупілася нядаўняе ўражаньне і ад Сіманавага арышту…

Наперад выпіралі пытаньні, што іх кранаў Анікееў ліст.

Рыгор адчуваў сябе як той, хто ўсплываў на чаўне на самы хіб усьпененых хваль. Гэтыя хвалі бурлівымі, пеністымі сувоямі ўпарта каціліся напрамкам да раскалыханае сталіцы.

Мінаючы струмень пешаходаў, дзесяткі рамізьнікаў, што накіроўвалі Захараўскаю ў бок вакзала, ён ня мог адарваць узроку, не правёўшы кожнага з іх…

На кватэру Рыгор прыйшоў з акрэсьленым рашэньнем пакінуць Менск як можна хутчэй.

Рыгор аглядаў набытую маёмасьць, мяркуючы, як будзе з ёю рабіць. Нельга сказаць, каб стол ці шафа суцяшалі яго ўласьніцкае пачуцьцё. Дзе там! Рыгор упікнуў сябе, чаму не здагадаўся іншым чынам, пазычкаю, ці пракатам, абсталёўваць свой часовы пакой…

Нарэшце… або варта займаць гэтым сваю ўвагу?..

Яго думкі перанесьліся на недачытаны Анікееў ліст.

Дык вунь яно што!..

Калі на яго зьяднаным фронтам наступалі жыцьцёвыя адмоўнасьці, то і дадатныя прыгоды не засталіся ў завінаватасьці.

Анікей настойна ўгаварваў Рыгора перабірацца ў Пецярбург. Ён абяцаў яму — з вакзалу проста на працу. У завод, а калі толькі не падабаецца, «адвык ад чорнае працы», у контору, ці ў банк. Адно-б не заставаўся ў Менску…

— Ха-ха-ха! Адвык ад чорнае працы! Цудны, аднак, гэты Анікей!..

Вобраз таварыша мігнуў у праменьнях спушчанага над дахам сонца…

Але яго зьмяніла Ліба:

— Ты ўжо дома?

Лібін настрой гарманаваў з вясновым днём, якім быў гэты, сёнешні.

Ён быў блізкім і Рыгору, і Ліба сама бачыла гэта.

— Хоць раз ды я перамагла! — пахвалілася яна, падбегшы ды Рыгора і ўзяўшы яго за руку.

Чырвоны крыж на грудзях затуліў Рыгораў узрок.

— Я адчуваю, што ты прынесла добрыя навіны.

— Няўжо? Мой твар выдае гэта?

— А як па-твойму?

— Бадай што… Ды навошта мне хаваць ад цябе…

— Што?

— Тое, якое дае мне магчымасьць перавясьціся ў Пецярбург. Сёньня ордынатар нашага лазарэту запрапанаваў нам перабрацца да яго ў Пецярбург. Ён пераводзіцца туды на службу… І я дала згоду першай… Добра зрабіла?

— Першай? Добра.

— А мо табе не падабаецца?

— Што ты, Ліба, кінь… Я вельмі задаволены гэтым, бо і самому ёсьць падобная пропозыцыя…

— Ад каго? Скажы!

Рыгор падаў Лібе Анікееў ліст.

Яна прагна накінулася на яго і прачытала ад слова да слова.

— Анікей Кузін? Гэта той, што ты мяне з ім каля заводу пазнаёміў?

— Так… Добры таварыш… Каб і хацеў ня любіць — нельга… І зацяты барацьбіт…

Ліба праверыла яго словы па характары лісту.

— Мне падабаецца, Рыгор, гэты твой таварыш…

— Толькі гэта і падабаецца?

— Кінь, Рыгор… Табе пара мяне выведаць, як мае быць. Ты любіш жартаваць, а мне здаецца…

Мужняя шчырая ласка папярэдзіла кабеціну гняўлівасьць.

— Калі-б ты мог прыгатавацца да ад’езду?..

Рыгор падумаў.

Яго ўзрок накіраваў да пачырвоненага захаду, а думкі — у наступнае.

«Калі-б ён мог прыгатавацца да ад’езду».

Ужо гэта пытаньне ня ўпіралася амаль што ў жадныя перашкоды. Тым ня меней ён ня мог вызначыць тэрміну для падобнага кроку.

— Я ня думаю, каб нам прыйшлося доўга зьбірацца, — адказаў Рыгор.

— Мне так хацелася быць у Пецярбурзе да Першага мая, — выказала свае пажаданьні Ліба.

— Мне думаецца, што гэта магчыма…

Далей гутарка незаўважна для абоіх перайшла на іншыя тэмы.

Рыгор не забыў перадаць Лібе пра спатканьне з Наталяю, пра гутарку ў упраўленьні кіраўніцтва. На нейкі час ён яшчэ раз спыніўся на забойстве Рудольфа.

Усе закранутыя ім пытаньні разьвязваліся пад кутом погляду блізкага перасяленьня ў Пецярбург.

Апошні выразна ўплываў пагодлівасьцю на іх адносіны. Знайшлі сабе месца ў гэтай іх гутарцы і некаторыя сямейныя пытаньні. І Рыгор і Ліба выявілі перад сабою тое, што з часам мусіла легчы над іхным жыцьцём больш ачулаю павіннасьцю. У які бок накіруецца разьвіцьцё гэтага, пакуль ніводзін з іх ня думаў. Аднак, уваход прыватных жаданьняў у акрэсьленыя рамкі — адцягваў на сябе ўвагу абудвых.

Па-за сьценамі пакою блукалі пашарэлыя ўздымы ранейшых надзей, але абрысы іх туманіліся, як малочнасьць аконнага шкла…

V

КАЛІ НАД СУПРОЦЬЛЕЖНЫМ БУДЫНКАМ стухалі апошнія водблескі захаду, а ў пакоі гусьціўся апойны вясновы змрок, — Ліба запрапанавала Рыгору выйсьці ў горад.

Чыстае нёба спакойнага надвор’я прыносіла ў пакой ажыўлены, узьняты шолам вулічнага жыцьця.

Наперакор раскалыханаму шалу сьмерці, якая жахлівым поступам мерала земляныя абшары, — задзёрыстай, пружыністай рабілася сіла нараджэньня новага. Разам з раставаньнем сьнегу, побач з набуханьнем пупінкаў на дрэвах паўставала бадзёрасьць, уздыблялася да сонца цяга маладых пакаленьняў. Падобна гоману разьюшанай паводкі — гудзела песьня сьвежае, пявучае гамонкі ўсьцяж роўных стужак вуліц.

— Пойдзем!

Яны пасьпешна зьбіраліся выходзіць з пакою, але ў гэты час ужо паднімаўся да іх ганкам Сёмка.

Ён дапытаўся, дзе жыве Рыгор, і з параю важкіх клункаў, за дзьве гадзіны да адходу цягніка, рашыў яго наведаць.

«Рыгор, напэўна, не чакае — ну, што-ж»… І мазольныя, не адмыўныя ад зямлі пальцы, тузнулі званок.

Мэрам-бы ўдваіх пазвалі яго ўваходзіць.

«Удваіх?»

— Добры вечар!

Абапал стаялі Рыгор і яшчэ нейкая асоба.

«Углядаецца?».

Абеглы ўзрок нічога не казаў Сёмку, аднак у Лібе нешта знаёмае.

— Вы зьбіраліся выходзіць?

Сёмкаў прыход быў болей як нечаканым. Рыгору нельга было варочаць таварыша з пакою, і ён тут-жа распрануўся.

— Мая жонка! Напэўна бачыў калі?

Суровая міна Лібінага твару выказвала нібы-та нездаволеньне яго прыходам.

Сёмка выбачыў:

— Каб я ведаў, што перашкоджу, я не заходзіў-бы…

— Што вы, калі ласка!

Ліба вярнулася да гаспадыньскіх абавязкаў.

Увіхаючыся каля стала, яна не забывала аглядацца на Сёмку.

Ад гасьця нясло дзёгцем ды потам. Лахматы твар не гарманаваў з мяккім тонам гутаркі. А шэрыя вочы таілі ў сваіх узроках бяздоньне жалю.

Між тым Сёмка выціскаў аднекуль крохкія ўсплёскі сьмеху і выдаваў сябе моцным у няроўным змаганьні з мулкім няшчасьцем.

— Ты гэта як да мяне трапіў?

— Яўген Віктаравіч «зьлітаваўся» і паслаў у командыроўку за жалезьнякамі.

— Закупіў-жа хаця?

— Паўсотні. Дзе ты што зараз знойдзеш… А ў атрадзе — бяда… Мы, бач, пераехалі за дваццаць вёрст ад Ступак, да Вішнеўскай, і грунт, я табе кажу, — жалеза. Хоць ты ломам гваздай — жалезьнякі, як гумалястыкі гнуцца… Дзень працы, а знаку — як кот наплакаў… Казна, бачыш, і мэта, няхай яе пярун спаліць, усё-ж трэба…

— Ха-ха-ха! Я бачу, што табою заваладала гаспадарскае пачуцьцё…

— Старшы, ведаеш.

— Ты ўжо старшы?

— Дзякуючы табе, Рыгор… Наогул, ведаеш, ты мне зрабіў столькі дабра… Каб ды не адно, можа-б сяк-так…

— У чым-жа гэта адно?

— Волька падвяла… Кабета дажывае апошнія дні…

— Я цябе не разумею! У чым справа? Яна мяне праводзіла здаровай ды вясёлай.

— Вось тое і то, а раптам хапілі лёгкія, горла… Ды што казаць!..

—Сёмка безнадзейна матнуў рукою.

— Каб ня дзеці, а то — прапашчы чалавек. Што я з імі чыніцьму?.. Дрэнь справа. Маці была-б дужэйшай, а то і старая аднэй нагою ў магіле…

— Яна ляжыць у вас? — пацікавілася Ліба не без спагады ў голасе.

— Лежма…

Ён паглядзеў у акно, за якім бліснула сьвятло ліхтара.

— Выбачце… Неяк выходзіць, мэрам-бы я прыехаў са скаргаю… А, між тым, мне хацелася іншага…

— Кінь!

— Так, так… папершае, я хацеў прасіць цябе, калі ў мяне працягнецца нейкі час бяз дрэнных прыгод — заві мяне да сябе… Паверыш — захацелася ў горад. Зямля, вёска — мяне падвялі. З ахвотаю пажыў-бы нейкі час у горадзе… Хочацца аднавіць мінулую чыннасьць… Сьмяешся? І мне сьмешна, тым ня менш… Абяцаеш?

— Я еду ў Пецярбург!

— Ізноў?

— Ізноў!

Сёмка ўздыхнуў і ўперыўся ўзрокам у Рыгора.

— Туды-б — ды ці давядзецца!..

— Ня руч.

— Наўрад… А хоць-бы сволач тую напаткаў, Бросьню гэтага… Казалі, нібы ён апынуўся ўжо ў Пецярбурзе…

Успамін пра гісторыю з Рудольфам Шульцам перамяніў настрой абодвых. Рыгор задумаўся і няўважна выслухаў пераказ Сёмкі і адыгранай у атрадзе трагедыі. Забойства Рудольфа ўздымала ў Рыгора цяжкае пачуцьцё абурэньня і мучыла безадплатнасьцю забойцы.

— У Пецярбурзе пашукаем…

— Заві мяне — дваім будзе лягчэй знайсьці.

Таварыскае завярэньне, што даў яго Рыгор Сёмку, выклікала паўтор нядаўна прапяянага Сёмкам мотыву.

Пад гэты напеў Сёмкавы ногі лёгка пераступалі парог з Рыгоравага пакою.

— Кланяйцеся Вольцы і не пакідайце лячыць. Яна павінна жыць і для вас і для дзяцей!

Падзякаю Лібе была лагодная ўхмылка Сёмкі, кінутая ім з-за дзьвярэй у пакой, дзе на срэбным сьвятле выдзяляліся цёмныя сылуэты Рыгора з Лібаю.

VI

ЛАМАВАЯ ПАДВОДА чакала апошняга куфэрка. Падводу сьцерагла Ліба, а Памыйка пабег за рамізьнікам. Бадай адначасова высунулася з-за рогу вуліцы конская галава, а з дзьвярэй дому — сьпіна ламавіка.

Прайшло зусім нямнога часу, пакуль Ліба з Памыйкам паперадзе, а Рыгор з ламавіком пазадзе кранулі да вакзалу.

Цёплы адвячорак кішэў натоўпам людзей. Як знарок, дзесьці ў баку Ляхаўкі грымеў вайсковы оркестр. Зусім незалежна ад гэтага ў рагавым доме трумкала рояль мэфістофэлеўскую сэрэнаду.

На завароце конь чуць не наскочыў на кучку дзяцей, якія зацягла гулялі ў вайну. Пачуўся палахлівы дзіцячы енк, а сьледам старая яўрэйка з крамы пасылала да рамізьніка гучныя праклёны.

Зьвязаная рукамі, як ланцугом, маладая пара перагарадзіла тротуар, заліваючыся рогатам.

Пажылы чыноўнік зрабіў заўвагу, але абышоў пару брукам.

На скрыжаваньні Захараўскай з Багадзельнаю бліснуў ліхтар над пад’ездам готэлю «Гарні». Толькі што пад’ехаўшы аўтомобіль лапатаў утому.

Хіхікала наўзьдзіў вострым голасам жанчына, якую офіцэр прапускаў наперад сябе ў готэль. На адгоне сажня ад гэтай сцэны газэтчык выгукваў навіны з фронту, з Нямеччыны, з Амэрыкі.

— Іх ня відаць, — азірнулася Ліба.

— Яны паехалі іншай дарогай.

— Хаця-б не спазьніцца здаць багаж. Казала-ж Рыгору выбірацца раней, дык ласьне яго ўгаворыш!

Памыйка суцешыў Лібу.

— У вашым распараджэньні болей гадзіны.

— На вакзале так цесна… Дык вы кажаце, што хутка будзеце ў Пецярбурзе?

— Мяркую.

— Заяжджайце, прашу вас… Вы, наогул, якісьці стаў нялюдны. Столькі пражылі ў Менску, а ня ведаю, ці былі ў нас тры разы.

— Заняты, Ліба Шлёмаўна… Ды і вы таксама… Любіце ўпікаць, а прыдзі — ласьне засьпееш вас?

— Рыгор заўсёды дома… Ды я ў апошні час…

— Затое ў мяне якраз па вушы работы… Паверце, ледзьве вырваўся і зараз…

— Яшчэ-б, каб не правясьці нават.

— Вось то-таж… Кінуў, бачыце, а правясьці…

— Сто-ай! — перабіў іх гучны вокліч гарадавіка.

Рамізьнік крута абарваў язду.

Прывакзальным пляцам ад усходаў вакзалу ішла рота салдат.

Тоўсты, мурлаты фэльдфэбэль напружаным узрокам адмерваў ровень бакавога шэрагу.

— Аць-два! Ле-авай, ле-а-ва-ай! Ннапра-ва!

З яго басістага голасу раптам выплыў тонкі, салаўіны голас запявалы.

Рамізьнік рушыў да пад’езду пад стройны выбух харавога салдацкага сьпеву.

— Надаела да ачамеры!

Памыйка хапіў Лібу за руку.

— Не нэрвуйцеся.

— Навошта гэты фальш! Няўжо яны думаюць, што ім ўдасца абмануць салдат вымушанымі песьнямі.

— Бачыце…

— Проша!

Рамізьнік паваротам галавы даў знаць, што прыехалі.

Памыйка памог Лібе зьлезьці, і яны прайшлі ў бітком набіты вакзал.

— Рыгор замучыцца здаючы багаж, — занепакоілася Ліба. — Пачакайце яго, Павал, а я пайду да касы.

Яе непакой быў лішнім. Ня мінула і дваццамі хвілін, як Рыгор з Памыйкам замянілі яе ў чарзе за білетамі.

І на пэрон яны выйшлі амаль ня першымі.

— Дзякую вам, Павал, што вы пасобілі нам з ад’ездам… Чакаю вас у Пецярбурзе, — праказала Ліба, толькі цягнік спыніўся пры вакзале.

— І вы едзеце? — пераняў яе танклявы, з худым аголеным тварам вайсковы.

Ліба адвярнулася ад Памыйкі і ў гэты-ж момант згубіла яго ў хлынуўшым натоўпе пасажыраў.

Ужо стоячы пры акне вагона яна заўважыла мігнуўшы ківок Паўлавай рукі, але сказаць нічога не магла.

Сыгнал да адходу пераняў яе намер гукнуць разьвітаньне.

І гэта акалічнасьць замуліла ў Лібіным нутры. Яна вылаялася пра сябе на знаёмага вайскоўца, які адцягнуў яе ад Памыйкі, і паскардзілася Рыгору.

— Хутка справу паправім! — Павал скора маецца быць у Пецярбурзе, — разуважыў той.

Але Ліба ўляглася спаць нездаволенай.

Яшчэ нават назаўтра яна ўспомніла гэта.

І толькі тады, калі за вокнамі вагона задыміліся пецярбурскія фабрыкі, учарашняе было забыта.

Яскравы дзень квітучага мая глушыў надзеннае пачуцьцё, акрыляючы Лібіны надзеі. Выглядала парадоксам, калі прысталічная зелень казытала яе цягу да прыроды.

Польныя прасторы Меншчыны, якіх не магло абмерыць вока, зазелянелі бяз Лібінай увагі, а вузкая паласа прыгародных хуцястых лугоў цягнула яе да сябе.

Рыгор паказаў Лібе на гэту дзіўную раздвойнасьць, аднак яна не пакідала быць складаным яе ўзбуджаных адчуваньняў.

Захопленая гэтымі адчуваньнямі, Ліба вярнулася да сапраўднасьці, калі яны выйшлі з вагона пад шкляны насоў вакзала.

— Ты праходзь у залю, а я пайду за багажом.

Ліба хацела пярэчыць Рыгору, але яе пераняло расьцяжнае:

— А-а-а! На-рэшце-э!

З-за чыгуннае кованае падпоры глядзеў да іх разьвяселены Анікей Кузін. Каля яго стаяла яшчэ двое чалавек, якіх Рыгор ня ведаў.

Усе ўтраіх яны кінуліся да Рыгора з Лібай і павыцягалі з іх рук клункі. Аднеквацца ня было як, бо Анікей з таварышамі порстка пашыліся ў вакзал першымі.

— Ты, брат компэнсаваў нас! — казаў Анікей, знаёмячы сваіх таварышоў з Рыгорам ды з Лібай. — А то не хацелася вяртацца дамоў…

Сэнс Анікеевага сказу быў цёмным для Рыгора.

Ён зьдзіўлена паглядзеў таварышу ў вочы.

— Так, так… Не сьмяюся… Мы правялі Якава Гіса, а сустрэлі цябе. Натура пустаты ня церпіць… Ха-ха-ха! Ня праўда, мо’?

Адзін з новых знаёмых весела ўсьміхнуўся.

— Куды-ж Якаў паехаў? — пацікавіўся Рыгор.

— Яго паехалі… На тылавыя работы паслалі ў бок Менску.

— Нават? Як, усё-ткі, крыжуюцца дарогі!

— Бачыш… Прыпяклі беднага: болей году сядзеў, а на закуску — дысцыплінарная кара…

Першая пецярбурская навіна была далёка ад вясёлай. Гісторыя з Гісам перавярнула ў Рыгоравым нутры сформаванае дарогаю пачуцьцё.

— Яшчэ не лягчэй.

Ён задуменна глядзеў у акно, за якім узьнімалася ўгору сьвежа-пафарбаваная сьцяна высокага будынку.

— Гэта ўжо мне не падабаецца!

— А каму падабацьмецца! Ды што-ж парадзіш… Бедны Якаў — ня ўзялі на ўвагу і яго абаронства…

Ліба пераняла мужаву гутарку настойваньнем:

— Паедзем. У памяшканьні будзеш думаць… Рыгор!

— Куды-ж вы думаеце ехаць? Мо’ часамі на старую кватэру?

Рыгор адмоўна матнуў рукою.

— Раней дзе-кольвечы да готэлю, а пасьля ўжо прыдзецца шукаць сталай кватэры… Мо’, часамі, маеш на воку?

Анікей падумаў і пераглянуўся са знаёмымі.

— Цяперака з гэтай справай нялёгка… Усё-ж, я думаю, можна будзе знайсьці…

Яны накіравалі да выйсьця.

На сходах двое таварышоў Анікея разьвіталіся і пабеглі да падасьпеўшага трамваю.

Анікей пазваў рамізьніка.

— У Знаменскі готэль, — праказаў Рыгор: — Ну, а ты як? — запытаў ён Анікея.

— Гадзіне а пятай я буду ў вас, — паабяцаў той і пайшоў да трамвайнай спынкі.

— Раптам — вазьмі і папсуй настрой, — паскардзіўся Рыгор Лібе.

— А хто ў гэтым віною!.. Можа варта было-б забраць багаж?

— Куды-ж мы з ім у готэль?.. Ня згіне…

У далейшую іх гутарку ўварваўся шолам гарадзкога жыцьця. На першы ўзрок, як Рыгору, так і Лібе яно паказалася на многа інакшым ад ранейшага. З вуліцы, з будынкаў глядзелі сьляды заняпаду. Людзкі натоўп дапамінаў распорканы мурашнік. Кожны парыўна кідаўся ў бакі, раптоўна спыняўся, рызыкоўна перасякаў вуліцу. Кідалася ў вочы надмерная колькасьць салдат, кульгавых, аброслых, з распушчанымі шынэлямі, павязаных. На іх мэрам-бы не распаўсюджвалася тая нэрвовасьць, якая валадала цывільнымі, асабліва жанкамі.

На працягу аднаго кварталу Рыгор з Лібаю заўважылі і некалыкі доўгіх ланцугоў з жанок, якія гудзелі пад вокнамі крам, як чмялі. Пра гэта Рыгор ведаў яшчэ ў Менску, але рамізьнік пасьпяшыў разагрэць іх цікавасьць:

— Што дзень — дык болей! — Но-а-а! — кінуў ён праз плячо да Лібы: — Гонімся за Дарданэламі, а ў саміх есьці нечага. Падума-аць! Столькі часу ўбіваць за фунтам мяса ці цукру… Парадкі-ы!.. Нэ-е, ужо досыць, бачыце… Можна раз, два падараваць, але-ж гэтаму канца ня відаць… І чаму-у то людзі маўчаць?.. Рабочыя маўчаць, салдаты маўчаць… Няўжо-а ня ведаюць, што гэта іх маўчанка якраз на руку начальству?.. Га-а?.. У вас таксама?

— Свар-рач-чыва-ай! Куды-ы прэш-ш!

Рука гарадавога чуць-чуць ня ўперлася ў Рыгораў твар.

Круты паварот улева, які зрабіў рамізьнік, пераняў узьбегшую на язык лаянку, што Рыгор намерыўся кінуць яе поліцыянту.

— Вось гэта толькі і ведаюць, фараоны! — вылаяўся рамізьнік, раптам павярнуўшы направа. — Уздыхнуць вольна нельга…

Рамізьнік адказу не атрымаў: і Рыгор і Ліба накіравалі ўвагу на вялікую грамаду сялян, якія павольна заварочвалі на Гарохавую вуліцу. Дзесяткі пешаходаў таксама спыніліся, каб на іх паглядзець. Каравыя паўшубкі, падрыпаныя лапці, магеркі і аблезлыя каўпакі, торбы за плячыма і пры бакох, доўгія кіі — павейвалі вострай экзотыкай. Гэта экзотыка, аднак, хавала ў сабе непазбыўнае гора змардаваных валацужнікаў. Рыгору было зразумела, адкуль, і што гэты людзі, з якою мэтаю яны ўступілі на паламаны сталічны брук і куды іх вядзе балючы клопат надзенных інтарэсаў. Можа ня гэтых, але падобных, іх землякоў, аднавяскоўцаў, часамі родных ён сустракаў і праводзіў тысячамі і дзесяткамі тысяч у Ступінскіх прысадах. Іх, а мо’ суседзяў ці блізкіх Рыгор бачыў год таму назад на Знаменскай; спатыкаў іх па дарозе з Пецярбургу да Ступак, па цесных і смуродных вакзалах, па сьцежках ды дарожках разбуранай краіны. Вось ужо каля двух год, як яны мераюць зямлю, стукаюць у запёртыя дзьверы няпрыветных дамоў, гутараць з нячулымі людзьмі пра сваё гора. Два гады — нясупыннага выгнаньня, лютага зьдзеку! Колькі іх прайшло па многалікіх вуліцах сталіцы! Дзе яны супыняцца?

— Бачыла?

Ліба глыбока ўздыхнула.

— Ці скора готэль?

—Рамізьнік абярнуўся да Лібы і асьцярожліва праказаў:

— Сястрыца, ласьне можна не надбавіць за гэткі доўгі прагон?

Ліба паглядзела на Рыгора.

У гэты момант ён заўзята махаў рукою ў бок тротуару.

Гэта зацікавіла Лібу і яна накіравала ўзрокі ў чорную раскалыханую істужку пешаходаў.

VII

ЛІБА ЎЖО ПРАЙШЛА ў вяртлявыя дзьверы готэлю, а Рыгор расплачваўся з рамізьнікам, калі да іх падышоў Міхась Камар.

— Паверыш, не пазнаў… Ты завеш, а я думаю і ня веру — няўжо Рыгор?.. Адкуль, скажы, цябе прынясло? Ды ўдваіх? Знаёмая, ці жонка? Адарваўся і ні гуку. Не спадзяваўся з цябе гэтага, Рыгор… Як жывеш?

Ужо хвілін з пяць нясьмела паглядаў на іх пасланы Лібаю швайцар, а Рыгор усё пералічваў адказы на Камаровы пытаньні. Нарэшце каля іх апынулася Ліба і далёка недалікатна тузанула Рыгора за рукаў.

Камар-жа не адставаў, ахоплены нейкім шалам скорамоўнай гутаркі. Ён трымаў Рыгора за крысо і стараўся ў найкарацейшы тэрмін падаць як найболей пытаньняў. У захопе гэтай прагі ён не заўважыў, калі ачуўся ў круцёлцы дзьвярэй, а сьледам у ліфце і, нарэшце, у доўгім вузкім калідоры пятага паверху.

Толькі дзвэнг ключа ў руках калідорнага вярнуў яго да прытомнасьці.

Камару было няёмка ў ролі незапрошанага госьця, але ён не падаў выгляду на сарамлівасьць. Наадварот, у гэтыя хвіліны выразьней, як калі, ён пачуў сваю правовасьць на панібрацкае абыходжаньне з Рыгорам.

Яго ні каліва не сароміла зусім незнаёмая яму Ліба. Знаёмства з Рыгорам пераносілася Камаром і на яго жонку. Аднак, ён не паказаў гэтага, калі Рыгор адрэкомэндаваў яму Лібу.

Далікатна схінуўшыся перад маладзіцай, Камар ня меней далікатна паціснуў ёй руку. Далей, усё з тым-жа этыкетам, Камар прыставіўся Рыгоравай жонцы:

— Дзякуйце мне за вашага мужа; гэта я выгадаваў з яго палкага барацьбіта і прыкладнага грамадзяніна…

Ліба пытальна паглядзела Камару ў вочы.

Ёй было новым гэта паведамленьне чалавека, у якім яна пакуль што запрымеціла ўсяго нейкага неўтрапёнага тыпа. Між тым Камарова заява ня сустрэла з Рыгоравага боку чаканага Лібаю адбою. Для яе стала яснай тая задзёрыстасьць мужавага настаўніка, з якою Камар казаў далей:

— Праўда, мая мілая (фомільярнасьць гэта вывела злосную ружовасьць на Лібіным твары)… Вучань перайшоў настаўніка. Хі-хі-хі, г-гы-гы-і!.. Нашы погляды некалькі разышліся… Рыгорава маладосьць вымагае экзальтацыі, а я ўжо ведаю кошт гэтай рэчы… Аднак, сястрыца, гэта нам не перашкодзіць заставацца бліжэйшымі сябрамі… Ці ня праўду я кажу, Рыгор?

Камар пакуль гутарыў — калыхаўся, стоячы каля Рыгора; у чаканьні-ж Рыгоравага адказу — прысеў на крэсла.

— Не бяз праўды, — з лёгкай гіроніяй вымавіў Рыгор. — Не бяз праўды і тое, што чым далей, тым разыходжаньні ў нашых поглядах глыбеюць…

— Браток, таго ніхто ня тоіць. Я зусім не па-твойму гляджу на сучасныя падзеі. Тым ня меней, Рыгор, прызнаюся табе, што гэта не мяшае мне паважаць твае погляды. Хто яго ведае, чым усё скончыцца і хто з нас застанецца правым, а зараз усё-ж мы не канчаткова з табою разышліся. Мне здаецца, што становішча краіны абавязвае і цябе, так як ў кожнага грамадзяніна, аддаць свае сілы на яе абарону…

Падняўшыся для вымовы сказу, Камар на гэты раз ня сеў назад, а ў непарушнай позе замёр на месцы. Накіраваныя на Камара Рыгоравы ды Лібіны ўзрокі ўплылі на яго гіпнотычнай сілай чароўнасьці.

Камар хутка выявіў замуляўшае ў яго нутры жаданьне ня чуць Рыгоравы думкі, яснай яму па корсткасьці пранізваючага ўзроку. Але Рыгор, цалкам падтрыманы Лібаю, ня мог не адказаць Камару.

— Цара ды памешчыкаў, буржуазію ды ўсякіх марадзёраў я бараніць не намераны…

Крэсла загрукацела ад націску Камара, які падаўся назад ад Рыгоравых слоў.

— Расія — радзіма не аднэй пералічанай табою погані, а і мільёнаў рабочых…

— Радзіма, а не астрог?

— Мы самі вінаваты.

— В-во-а… вы самі вінаваты-і…

Напружанасьць пералівалася праз іх галовы і рабіла вачавідкай недачасную прысутнасьць у пакоі Камара.

Ён неўспадзеўкі гэта адчуў, чаму крута павярнуў гутарку на патрэбу сьпяшыць на кватэру. Ні Рыгор, ні Ліба яго не затрымлівалі, і Камар хутка выйшаў з пакою.

Яшчэ не зрабіў ён трэцяга шагу ад дзьвярэй, як Ліба зьдзіўлена паглядзела на Рыгора, запытаўшы яго:

— Што гэта за тып?

— Ніякага цуда. Мой стары знаёмы, прымаў удзел у рэволюцыйным руху… Але што ты парадзіш, калі ім абуяла патрыотычная дурасьць… Гэткіх нямала, нажаль… Яшчэ год таму я чуў ад яго падобныя разважаньні — усё-ж не чакаў, каб іх наша сапраўднасьць не зьмяніла… Між тым… Гарбатага магіла зьменіць…

— Ну, чым гэта ўясьніць сабе, Рыгор?

Ліба не дасказала: за дзьвярыма прагучэў звонкі, адрыўны гук:

— Тут?

З глыбіні калідору мэрам-бы працяг яго —

— А-а-а!

Рыгор падбег да дзьвярэй і не пасьпеў адчыніць, калі па іх каўзанула чыясьці рука.

— Дома?

То быў Анікей.

— Ды вось-жа: не пасьпелі ня толькі паабедаць, а і пераадзецца з дарогі — Міхась Камар паперашкодзіў.

— Гэта ён ад цябе ішоў? Я сустрэў яго па Лігаўцы.

— Так… І, ведаеш, мы ўжо пасьпелі былі зрэзацца з ім.

— А-а-а… Ад яго не чакаць… Працуе-ж ён у ваенна-прамысловым комітэце, ты можа і ня ведаў таго?

— Камар?

— Ніхто іншы; меў ужо справы з гэтай асобай… Спрытны, усё-ж такі, трэба прызнацца…

— Ну, дакаціўся да працы ў ваенна-прамысловым комітэце!

— А чым ён не адпавядае па сваіх поглядах? — уставіла Ліба.

— Вось-то-та-ж…

— Ды ўжо-ж…

Рыгор папрасіў Анікея застацца ў пакоі, а сам пайшоў з Лібаю шукаць абеду.

Праз паўгадзіны ён вярнуўся адзін: Ліба засталася прайсьціся па Неўскім.

— На мяне Пецярбург зрабіў пагрознае ўражаньне, — падзяліўся Рыгор думкамі з Анікеем.

— Два гады вайны! Ня дзіва. Усё-ж, браток, ужо блізіцца да разьвязкі…

— Ну, ведаеш, народ прачакаўся… Каб ты ўявіў сабе, да чаго вайна прывяла вёску — ты жахнуўся-б!.. Нельга бяз болю ўспамінаць… Зьнішчаецца… Ды ня толькі вёска — цэлая краіна зьнішчаецца… Ад Віндава-Рыбінскага вакзала да Менску — непарыўны, густы цуг бежанцаў. Станцыі, разьезды, гарады і мястэчкі — поўны нашароханымі людзьмі… Вайна кінула іх у дарогу, няведаную, бязмэтную, халодную і халерную… Сагналі з месца народ, як чараду вераб’ёў, і пусьцілі ў сьвет…

— Так… Усё да аднаго…

Анікей паглядзеў на гадзіньнік Мікалаеўскага вакзала.

— Стрэлка няспынна вядзе да зручнага часу… Вядзе рашуча ды няўмольна…

Ён крута павярнуўся да Рыгора.

— Шаснаццаты год — не чатырнаццаты.

— Зараз настрой другі… Я ня думаю, каб ты не адчуваў таго… Пэўна, не забыў нядаўняга паседжаныня Думы? Мы, рабочыя, прымусім гэты агрызак з царскага стала яшчэ ня так заварушыцца… Страсянуцца сьцены не аднаго Таўрыцкага палацу… Тут ужо не залатаеш ні хаўрусьніцкаю згодаю, ні ваенна-прамысловымі комітэтамі… Вось пазнаеш, калі захочаш вярнуцца на завод…

Слухаючы Анікея, Рыгор ня мог стрымацца ад ахапіўшага яго ўздымнага настрою. Абмыты натхнёнай ухмылкаю, яго твар распаляў празрысты ўзрок у наступнае.

Анікей сачыў за таварышавай парыўчатасьцю і бачыў, як Рыгор быў недалёка ад таго, каб сарвацца з месца і паляцець…

— Вярнуся на завод!

Гэта было сказана, як выбіта молатам — вярнуць удару нельга.

— Твая справа — выбірай: я магу цябе ўстроць у саюз гарадоў таксама. Да рэчы, а як у цябе з дакумантам?

— Паперы добрыя, у парадку, сыйдзе, але надаела чыноўніцтва! Хоць і мала меў да яго дачыненьня, аднак — прэч! Пайду на завод…

— Можна да Гальске, можна і да Артура Копеля… Ды, прызнацца, усюды месца знойдзецца, — паведаміў Анікей.

— А па-твойму?

— Я раджу да Гальске… Там, разумееш, надзвычай спрыяючыя для цябе абставіны. Прызнацца, і я зараз адтуль… Хоць заўтра на працу… У тым раёне і кватэру шукацьмеш…

— Дзякую, браце, за дбаньне…

Рыгор у момант зьвязаўся думкамі з заводам. Бязумоўнасьцю рашэньня навейвала яму пачуцьцё здаволеньня.

— Ну, а ты, брат, дзе працуеш? — запытаў ён Анікея.

— На заводзе Сямёнава… Калі хочаш, я буду гаварыць…

Рашучы мах рукі правёў лінію, праз якую Рыгор ня думаў пераступаць.

— Шкада, што ты раней ня прыехаў…

Лічачы пытаньне з месцам вырашаным, Анікей перайшоў да іншай тэмы.

— Гэта зіма была надзвычай багатай забастоўкамі. Я сам не чакаў таго… Некаторыя заводы баставалі па некалькі раз. Пры гэтым, настроі рабочых… я табе кажу… анцік… Вось толькі апошнімі днямі крыху прыціхла, ды не надоўга — бачыцьмеш…

— Я з большага ведаў… Ведаў і прогся ў Пецярбург, як магамэтанін у Мекку… І скажу — хоць позна, але рад, што зноў тут.

У пакой увайшла Ліба. Расчырвоненая паветрам, яна пыхала здароўем і сілай. Сталіца ўплыла на яе асьвяжаюча.

— Сустрэла свайго доктара на Неўскім. Запрашаў назаўтра зьявіцца да яго, — задаволена паведаміла яна. — Працуе ён у лазарэце на Васільлеўскім…

— На Васільлеўскім?

Анікей паглядзеў на Лібу.

— Вы чаму гэта пытаеце?

— Рыгора туды прочу на прапу.

— Гэта-ж куды?

— Хоча на завод.

Ліба кранула Рыгора за руку.

— Рашыў такі на завод?

— Надаела мне, Ліба, чыноўніцкая служба. Цягне да жывых людзей…

— Ды мне… мне яшчэ прыемней гэта, — пасьпяшыла заверыць Ліба.

— З твайго блаславеньня заўтра-ж пайду на разьведы.

— Калі ласка.

Анікею спадабалася Лібіна падатлівасьць. Ён не чакаў ад яе той суладнасьці, якая пры першай стрэчы ні ў чым не зьяўлялася, а зараз выразна сьвяцілася ў кабецінай мілай ухмылцы.

Гэта Лібіна ўхмылка была прычынаю для госьця на многа даўжэй працягнуць сваё аставаньне ў Рыговарым пакоі.

VIII

ДА СЯРЭДЗІНЫ МАЯ Рыгорава жыцьцё кацілася новай каляінай. Яны з Лібаю сталі жыхарамі Васільлёўскага востраву, увайшоўшы ў складаны мэханізм грамадзкага жыцьця сталіцы. Паступова згладзіліся тыя вострасьці пецярбурскага выгляду, якія ўкраліся ў іх першае ўражаньне. Надынамічанае жыцьцё не давала магчымасьці спыняцца на дробязях яго гаспадарчага дабрабыту. Абшарпаныя будынкі ды паломаны брук, хоць і казалі за многае, тым ня меней не на гэта ўстрамляліся іхнія ўзрокі. Сталіца гудзела нездаваленьнем, якое нараджалі зацяжная вайна і зьвязаныя з гэтым дарагоўля ды адсутнасьць харчу. Бязьлікія чаргі пераходзілі ў мітынговыя зборышчы. Доўгія ланцугі жанчын дзень-ата-дня выносілі на вуліцу пераказаныя па кватэрах думкі. З гэтых думак паўставалі гутаркі, якія існуючаму ладу ня сулілі нічога добрага. Водгалас гэтых думак і гутарак насіўся чырвонымі зарніцамі па рабочых ускраінах Пецярбургу, уліваўся ў заводы, дзе гартаваў нездавольства, перакідаўся на фронт. Ужо ня было сілы ўціснуць жыцьцё ў рамкі, з якіх яго вывела вайна. Заставаліся часовыя рады заспакаеньня, штучнае адцягваньне думак і ўзрокаў на рэчы ды здарэньні, ад якіх мала рабілася лягчэй, самаабманныя намеры і сьляпая, драпежная ўпартасьць ня ўступаць вымаганьням закону жыцьця. Апошняя асаблівасьць, моцна прасякшы расійскую сапраўднасьць, пераварочвалася ў едкую гіронію беспагаднага лёсу.

Калясьніца гісторыі імчалася да рубікону з нястрыманаю сілай.

Грукат яе калёс стукаўся ў сьцены палацаў. Яго не маглі заглушыць ні патрыотычныя маніфэстацыі, ні «благароднае негадаваньне» кадэтаў, ні жалезны бразг шпор. Наадварот, гэта зьлівалася ў мінорную музыку пахавальнага маршу, з якім гісторыя ўзыходзіла на новыя ўступы.

Трэба было мець клясавую чуласьць пролетара, каб выяўляць усю веліч гэтае музыкі. Рыгор хадзіў на завод, як на канцэрт, каторы разыгрываў нячуваную прэлюдыю да нячуванай-жа па сіле ўздіму і бляску ўрачыстасьці сымфоніі.

Рабочыя — то музыканты. У іх руках, напружаных не аднэй пакорай працы, а і ўверанасьцю ў перамогу, зусім інакш хадзілі інструманты. Імі вадзілі далёка ня тыя настроі, якія былі ў той час, калі Рыгор пакінуў завод. «Шаснаццаты год — не чатырнаццаты» — хто мог сумнявацца?.. Рыгору гэта стала ясным і вачавідкім, толькі ён стыкнуўся з рабочымі. Яны жылі бурлівасьцю бягучага. Іх гутаркі выяўлялі цьвёрдасьць і веру, узрокі палалі агнём. Шум і грукат заводу зьліваліся з пачуцьцём абўрэньня.

Рыгор заўсёды любіў работу, процэс яе творчай субстанцыі, але яго любасьць труілася адзнаньнем прыгоннасьці. На гэты раз ім валодала сымволіка новага зьместу. У згушчаным паветры заводу, у яго зацяжлівай, глушлівай траскатні нараджалася новая сіла, якой належала будучыня. Яе прыходу ласкава ўхмыляліся суровыя, стомленыя твары рабочых, насустрач ёй прагліва весьліся іх вострыя ўзрокі. Ужо завод не таміў аднастайнасьцю працы — у яе процэсе таілася ўздымная творчасьць, што развьюшвала бадзёрыя настроі, веру і трапяткое чаканьне. Нельга было не заўважыць сьмелых парываньняў, рашучых повертаў, цьвёрдых крокаў, якія вярнуліся ў завод з часоў дэмонстрацыйных выступленьняў.

Гутаркі ня сьведчылі пра асьцярогу перад кожным, хто за імі сачыў з акрэсьленымі мэтамі. З пагорбленага, прымоўкшага ў пачатку вайны нявольніка, выпростваўся чалавек, асоба, адзінка, без якое нельга было абыйсьціся складанаму жыцьцю. Сотні, тысячы іх рабіліся сілаю, арміяй, фронтам, наступ каторага калыхаў зямлю.

Першая палова году вызначыла гэта ў поўнай меры. Шэраг пераможных забастовак паказаў сілу і моц абуджаных ускраін сталіцы. Ні мілітарызацыя, ні папроза ды спробы высылкі на перадавыя позыцыі, ні ўзмоцненая вайсковая ахова рабочых раёнаў — нівошта не давала належнага і жаданага ўраду зфэкту. Думкі ды настроі рабочых упарта ўрываліся ў асяродзьдзе дзяржаўнага жыцьця і разладжвалі яго наперакор гісторыі зьбітую машыну.

І той, хто ўрачыставаў у посьпехах вялізнае лёгкае нажывы на жахах вайны, хто ўбіраў свае плечы палетамі, а грудзі — мядалямі і той, хто варушыўся, як крот у нары, нячулы ў клапотах будзённага жыцьця — роўна аглядаліся за заставы, да Васільлеўскага востраву, на Пецярбурскую ды Выбарскую стараны.

З пералічаных месц, тымчасам, праз поліцэйскую забарону, несьліся трывожныя чуткі пра неспакой, пра вострыя конфлікты, пра частыя забастоўкі. Гэтыя чуткі, у выглядзе цудоўных зданяй, пралазілі ў міністэрскія канцылярыі, у банкі, у пакоі раскошных асабнякоў; яны насілся па шырокіх тротуарах Неўскага, стройным Каменнаастроўскім, напышчанымі Сергіеўскай ды Фурштадзкай.

Бітком набіты трамвай сеяў іх па многалікіх завулках нэрвовай сталіцы.

Ад іх не магла схавацца дзяржаўная Дума.

IX

І ВОСЬ АДНЭЮ РАНІЦОЮ побач з разьдзьмутымі весткамі пра пераможны наступ Брусілава, газэты раскідалі па сталіцы, па ўсіх гарадох, па незьмярымай краіне весткі аб запытаньні ў Думе пра забастовачны рух. І мільёны воч адарваліся ад чорных радкоў навін са штабу галоўнакомандуючага, а прыліплі да зьместу стэнографічнае справаздачы, парванае белымі плямамі вайсковае цэнзуры. Дык во-ась яно што-а! Сталіца на вулькане. Жалезны абруч сьціскае багатыя кварталы, асабнякі ды палацы пагрозным сымптоматычным нездаволеньнем. Дарма ўсякія завярэньні ў перамогу на франтох, у «супрацоўніцтва» ўсіх станаў грамадэтва, у руплівую клопатнасьць пра дабрабыт жыхарства сталіцы. Усё гэта — пустая балбатня, туман у вочы.

Будынак трашчыць, колецца і рухае пад ім няўстойны фундамант.

Запытаньне, з яго пералікам забастовак і колькасьці іх удзельнікаў, — запярэсьціла чырвоным туманам дагэтуль зьлёгку зацемнены небасхіл…

У гэты дзень з трыма газэтамі ў руках Ліба спаткала Рыгора надзвычай вясёлай. Для яе, як і для многіх іншых, запытаньне ў Думе пра забастоўкі выпукліла мінулыя здарэньні ў факт агромнай значнасьці. Яна ведала многа са слоў мужа, многа чула з гутарак яго з Аінікеем, але не чакала гэткага звароту, які атрымаўся ад абвяшчэньня запытаньня ў газэтах.

— Каб ты ведаў, Рыгор, з якім захапленьнем нашы раненыя чыталі сёнешнія газэты! Для многіх запытаньне адчыніла заслону ў нешта нечаканае, але радаснае ды надзейнае… Гутаркі, перашэптваньні ня спыняліся праз увесь дзень. Бедныя, яны забывалі пра вострыя болі і, калі не маглі чытаць, то настарожана лавілі вухам кожны шэпт шчасьліўшага суседа. Кожны выразна адчуў набліжэньне вялікіх здарэньняў. Нават мой ордынатар першым словам у гутарцы са мною крануў гэтых навін… В-во-а! Расшчэдрылася і купіла ажно тры газэты…

Рыгора ня зьдзівілі Лібіны словы: ён добра ўлічваў зробленае газэтамі ўражаньне. Але Лібін настрой знайшоў у ім спачуваючы водгук… Рыгору было прыемна наглядаць у ёй тую задаволенасьць, якая адбівалася радаснаю ўхмылкаю на Лібіным твары. Гэта сьведчыла за адно — за гармонічную суладнасьць іх пачуцьцяў, якая вымагалася для блізкага наступнага.

— У нас насьпявае забастоўка таксама! — паведаміў Рыгор, калі яны апынуліся ў пакоі.

Ліба паглядзела ў адчыненае акно, мэрам-бы шукаючы адзнак яе прыходу.

— Хутка?

— Як табе сказаць: можа заўтра, а можа крыху пазьней…

У акно сьвяціла агромністае чырвонае сонца. Улівалася густое летняе паветра, насычанае перагарам вугальля. Саплося лёгка, і беднае, на скорую руку сабранае абсталяваньне пакою, не нараджала жаднага клопату пра яго паднову. Пакой ня прыцягваў іх увагі — абое пакінулі вымагальную штодзенным клопатам патрэбу сямейнага дабрабыту. Пецярбург варочаў руплівасьць, думкі і настроі, якія не мясьціліся ў чатырох сьценах будынку.

За месяц жыцьця ў кватэры яны не пасьпелі нават добра пазнацца з яе гаспадаром і ні разу не закінуліся пра тыя ці іншыя кватэрныя пытаньні. Гэта пакідалася на пасьля, на час, якога-б не шкада было страціць.

Вяртаючыся з заводу, Рыгор увечар ішоў або на міжраённыя сходкі, або ў будынак Панінай, або часам заходзіў у бежанскі комітэт. Ліба амаль ні кожны дзень заставалася ў лазарэце да дзесятай гадзіны вечару. І толькі зрэдку ў іх была магчымасьць улучыць гадзіну-другую на сумеснае бываньне. Падобнае становішча ясна разумелася абоім і ні ў адным з іх не выклікала жаднага нараканьня. Магчымасьць яго паралізавалася цёплымі, таварыскімі гутаркамі, урыўнай ласкай, адзнаньнем сур’ёзнасьці моманту.

Абое дзяліліся адзін з другім сваімі думкамі і намерамі пра політычна-грамадзкія пытаньні, з увагай выслухвалі парады, аднак наўзьдзіў мала чапалі сямейныя ўзаемаадносіны. Для іх ня было месца. Яны выглядалі нагэтулькі яснымі і зразумелымі, што абгавор іх нічога новага ня прыдаў-бы.

З дакумантамі абышлося наўзьдзіў гладка. Гаспадары кватэры маўкліва прагледзелі дакуманты чыноўніка і сястры, прапісалі ў вучастку і вярнулі, якімі ўзялі.

Хто гэткія Рыгор з Лібаю — мэрам-бы гаспадароў не датычала. Яны бралі за пяцісажнёвы пакой з параю ложкаў, сталом і чатырма крэсламі дваццаць пяць рублёў у месяц і акуратна складалі грошы ў балянс сваіх мізэрных зваротаў.

Па-за гэтым іх стасункі з кватарантамі абмяжоўваліся рэдкім абменам ранішняга прывітаньня ды вячэрняга разьвітаньня. Між гэтых момантаў гаспадыня моўчкі падмятала пакой, абцірала стол і крэслы і адчыняла акно. Яна, праўда, яшчэ адчыняла дзьверы тым, хто прыходзіў да Рыгора з Лібаю. Вось у гэтыя разы цікавасьць да кватарантаў як-бы некалькі паднімалася. Але наведвачы выходзілі, і цікавасьць гаспадыні асядала на ранейшы ўзровень…

Гаспадар кватэры быў зусім чужым ды амаль што незнаёмым ні Рыгору, ні Лібе. Лёкайства ў рэсторане паглынала яго ўвесь час і яго цікавасьць.

Запытаньне ў Думе і заўзяты яго абгавор Лібаю ўпяршыню даў повад гаспадыні кватэры ўмяшацца ў іх гутарку.

— Будуць баставаць, калі няма чаго есьці. Без яды не напрацуеш! То-ж падумаць — вачавідкі ўсё гіне. Да чаго толькі гэта дойдзе! — нэрвавала гаспадыня.

Калі Ліба намякнула пра скутак, які, па яе думках, прынясе надышоўшае становішча, гаспадыня спагадліва праказала:

— І добра было-б, а то занадта ўжо зазналіся… На мой розум, дык-бы я…

На гаспадынін жаль, яе першую гутарку з кватаранткаю абарвалі чыесьці галосныя крыкі якраз перад акном Рыгоравага пакою.

Гаспадыня вярнулася да сябе і толькі назаўтра раніцою падпільнавала Лібу, каб паведаміць ёй, што ўчора, на ліха, на бяду, перабіў іх гутарку ўзьняты кучкай крамнікаў Андрэеўскага рынку патрыотычны гармідар з прычыны брусілаўскіх перамог.

Ліба ведала гэта раней гаспадыні.

X

БЫЛА ДЗЕВЯТАЯ гадзіна раніцы, а рабочыя ўсё яшчэ не вярталіся ў завод. Тысячнаю грамадой тупалі яны па заводзкім двары і гудзелі, як раскалыханае мора.

Прасьвісьцела паўторная сірэна, але яе гук не зрабіў на рабочых жаднага ўражаньня. І калі хтосьці кінуў провокацыйны вокліч «на працу!», ён мігам згас ва ўздымным натоўпе.

Сотні вачэй павярталіся да брамы, адкуль мусіла ўвайсьці дэлегацыя, пасланая да адміністрацыі заводу на перагаворы.

Мінула гадзіна часу, як дэлегацыя выйшла з заводзкага двара і ўсё яшчэ не вярталася. Гэта сьведчыла, што патрабаваньні рабочых наткнуліся калі не на адмову, то на супраціўленьне.

Адміністрацыі заводу мала дзела да становішча рабочых. Узросшая дарагоўля яе не абыходзіць.

Каму незразумелы яе мотывы да адмовы! Кожны з тысяч гэта добра ведае і кожны з тысяч мае сілу да вымаганьня законных патрабаваньняў.

Ня выпаўняць?

Дарога адна: завод застыне ў бязьдзеяньні, а рабочыя з вераю ў перамогу вернуцца дамоў.

Ужо іх настрой пасьпеў акрэсьліцца ў пэўнае рашэньне. Толькі разьнімуцца вусны дэлегатаў, каб паведаміць адмоўныя вынікі перагавораў, як цьвёрдым, зьлітым крокам грамада апыніцца на вуліцы.

Яе чакае падгатаваная поліцэйская засада?

Няхай гэтым суцяшаецца той, хто разьлічвае на чужую слабасьць.

Рабочыя кіруюцца сваімі намерамі.

Яшчэ хвіліна, яшчэ пяць хвілін, і справа знойдзе другі паварот.

Ж-ж-ж-ж! А-о-а-і-й!

Грамада зьлітнай адзінкай кранула з месца, павярнуўшыся да брамы.

Сьледам — ціша.

Чуваць, як з Неўкі даносяцца гукі каталёў ды зьнекуль далей — цяжкі грукат трамвайных калёс.

За брамаю гукаюць дзеці.

— Што-а-а?! А-о-а-і-й?

— Адказ адміністрацыі пасьля абеду?

Як па дроце, палкія словы коцяцца над грамадаю ўзрушаных рабочых.

І яшчэ не дайшла вестка да задніх, як пярэднія стройным напорам ачуліся на вуліцы.

Ланцуг поліцэйскіх коньнікаў выраўняўся струною.

Перш зрэдку, нясьмела, а што далей — выразьней ды часьцей панесьліся да іх вострыя кпіны, лаянкі, просьвісты.

Поліцэйскія падаліся на сярэдзіну вуліцы і звузілі ў стужку шырокі струмень рабочых.

Конскія мызы працягнуліся над галовамі тых, хто ішоў крайнім.

Злосныя, драпежныя ўзрокі поліцэйскіх перапляліся з узрокамі рабочых, поўнымі зьнянавісьці ды абурэньня.

Сталёвая напружанасьць між варожымі станамі раптам выціснула трывожны сьвісток поліцэйскага прыстава.

І з сьвістка, як з чароўнай рэчы, выляцелі чорныя, павісшыя ў паветры дугі нагаек.

Ужо крайняя матнулася над конскай галавою і строма апала на шэрую жукетку.

Чырвоны кавалак цэглы апісаў расьцягнутую траекторыю і паставіў на дыбы поліцэйскага каня, скраўшы ўдар нагайкі…

Сьледам усе замітусіліся, зьмяшаліся ў адну кучу…

Прыціснуты коньнікам да дзьвярэй дому, Рыгор глядзеў у шырокія грудзі чорнага, абшумленага каня. Вострая падкова яго пярэдняй нагі моцна дзважыла аб каменную плітку тротуару. Збоку нейкі ляск аб таркованую сьцену ўторыў конскаму дзвэнгу.

Калі ў адзін міг коньнік павярнуў каня так, што ён стаў бокам да дзьвярэй, Рыгор раптам угледзеў перад сабою знаёмы твар.

Яго характарных, памятных рысаў не скрадалі сабою ні поліцэйская форма, ні коньніцкая выпраўка.

Пад аховаю рукі, зложанай трохкутнікам, насустрач зьвіслай нагайкі, Рыгор мігам прапусьціў памяцьцю рознастайную багатую галярэю знаёмых портрэтаў, асоцыіраваных з коньнікам.

І — прымха!.. балючы ўдар нагайкі спыніў яго думку на Васілі Берагу.

«Няўжо?»

У адзін момант падвоены напор злосьці прыгнуў Рыгора да зямлі, порстка зашавяліў рукамі, уклаўшы ў жменю вырваны з бруку камень і паставіў у позу мятальшчыка дыску.

Наступны момант напружыў Рыгоравы мускулы, якія далі моцны штуршок дапатопнаму прыпасу ў руцэ…

Загуўшы, камень, аднак, не даляцеў да коньніка, які ў гэты час пасьпеў ад’ехаць далёка ад Рыгора.

Абурэньне сьціскала яго істоту і путала ногі, калі Рыгор пайшоў усьцяж ачышчанай ад публікі вуліцай.

Агідны, адваротны вобраз Берага зацямняў яркае сонца і мернаю, надаеднаю траскатнёю конскага капыта калоў у вушы.

Трэба-ж было надацца гэткаму выпадку!

Вярнула.

У нутру грабліся куры.

Рыгор не хацеў сабе дараваць, чаму ўсё сталася так, а ня іначай, чаму ён, кідаючы камень, прамахнуўся.

Хутчэй-бы ўжо Ліба вярнулася з лазарэту і выслухала яго.

Не расказаўшы Лібе — цяжка будзе варочацца ў завод.

«Бадай пасьля абеду я не пайду» — падумаў ён і сьледам пачуў запытаньне:

— Ужо на абед?

Вясёлы, з мяккаю ўхмылкаю на твары, Памыйка адцягнуў на сябе Рыгораў бегаючы ўзрок.

— Павал?

— Бачыш, іду да заводу.

— Па мяне?

— А то-ж па каго? Магчыма сёньня паеду ў Менск.

— Чаму ўсё так хутка?

— Служба вымагае… Якім чынам, скажы, ты апынуўся на заводзе? Ласьне з Стукалкавых рэкомэндацый нічога ня выйшла?

— Я імі не карыстаўся.

— Цікавыя ў цябе павароты… А я-ж думаў…

— Верне ад чыноўнікаў… Яшчэ ў дарозе думаў дваяка, а ступіў на пецярбурскі брук — пацягнула ў завод. Інстынкт рабочага… Толькі ня прымай на свой адрас, прашу цябе…

— Табе не агідна са мной ісьці?

Павал жартаваў, а Рыгор усё яшчэ знаходзіўся пад уражаньнем сутычкі з Берагам.

— Я, вось, сам яшчэ ў чыноўніцкіх портках, — знайшоўся Рыгор і абярнуўся назад.

Прабегшы конь супыніў яго на месцы.

— Ты што там дзіўнае ўгледзеў, — пацікавіўся Памыйка.

— Гэта цікавасьць… во тут сядзіць, — ён паказаў на правае плячо.

— Чаму? Як гэта?

— Паверыш, ужо доўга не адчуваў сябе падобна сёнешнему… Бачыш, надало ліха зьнянацку сустрэцца з чалавекам, ад якога верне… І як сустрэцца!.. Бррр… Вось ішоў на кватэру, а ў нутры мэрам хто разьліў банку дзёгцю. Моташна… Прыкра… Чадліва… І балюча…

— У чым справа?

Рыгор сплюнуў.

— У нас, бачыш, забастоўка да абеду… а мо’ і надаўжэй…

Дэмонстрацыйна выйшлі на вуліцу… Сутычка з поліцыяй і — нягодны! Адзін з поліцыянтаў — сілцоўскі абармот… І ў дадатак — пачастунак нагайкаю…

— Гм-м-м?! Ад яго?

— Табато і то…

— Спагадаю… Сапраўды прыкра… Усё-ж — ідзем…

— І гэткае пачуцьцё, што я не магу апамятацца… Няхай-бы… Ды што было рабіць, прыпёртаму да сьцяны? Кінуў камень, але ня ўцэліў…

— Пакінь хвалявацца… Хадзем…

Яны пайшлі ўсьцяж роўнае, шырокае лініі.

Нагрэтыя, як у печы, тротуарныя пліты, парылі ногі. Было цяжка і ўтомна ісьці. Лёгкі, чуць прыметны, але рэдкі і гарачы вятрыска не адганяў ад іх утомы.

Абое туліліся да сьцен будынкаў у скупую палоску цені, але і тут ня было як схавацца ад духаты.

Далёка наперадзе віднелася вузкая чорная палоска — то была стуленая воддальлю Нява. Яны ўстраглі вачыма ў яе цёмна-сінюю ваду.

— А ты-ж хіба ад таго ня бываў у Пецярбурзе?

— Павер, што ня выпала.

— Ліба колькі раз успамінала цябе.

— Я хацеў-бы спаткацца з ёю… Да рэчы, няўжо яна цябе са спакойнай душою адпусьціла на завод?

— Ліба? Ты жартуеш, Павал? Калі не, то крыўдзіш маю жонку…

— Ня жарты, але раскажаш сёнешні выпадак, — паглядзімо, як Ліба адгукнецца.

Яны незаўважна мінулі дом, у якім была Рыгорава кватэра.

Чырвоная сьцяна суседняга будынку надаўміла Рыгора пра абмылку. Ён схамянуўшыся сплюнуў:

— Аглузьдзеў! Назад!

— Не магу, браток.

— Кінь, Павал!

Рыгор тузнуў таварыша за рукаў, і абое павярнулі назад.

Праз дзесяць хвілін яны ўжо стаялі перад дзьвярыма кватэры, за якімі, паказалася Рыгору, чуўся Лібін голас.

Ён тузнуў за драцяную пятлю, і не абмыліўся… адчыніла Ліба.

— У вас забастоўка?.. Ах, і Павал тут?

— Як бачыце… Рыгор гвалтам прыцягнуў.

Ліба пакінула Паўла і абярнулася зноў да Рыгора.

— Бастуеце?

— Хто табе сказаў?..

— Гаспадыня, толькі вось вярнулася з гораду, дзе даведалася ад знаёмага… Поліцыя нападала на маніфэстацыю?..

Увайшоўшы ў пакой, Рыгор пацьвердзіў праўдзівасьць пачутата Лібаю.

— Так, поліцыя не спазьнілася і на гэты раз.

Павал гіронічна ўсьміхнуўся, паглядзеўшы на Рыгора.

— Дасталося і табе? — настарожліва запытала Ліба.

— Ня так балюча, як сьмярдзюча…

Яна настаражылася і нэрвова праказала:

— Кажы, кажы, Рыгор, у чым справа.

— Зарабіў… і болей…

Ліба спагадліва павярцела галавой. Аднак, Рыгораў выгляд не вымагаў далейшых распытаньняў, і яна перайшла да Памыйкі.

— Нарэшце асьмеліліся наведаць… Як вам ня сорамна, абяцалі праз два тыдні, а паказаліся больш як праз два месяцы.

— Я ў начальнічых руках, Ліба Шлёмаўна… Водлуг магчымасьці… Але што вы скажаце, што на два дні прыехаў, а да вас — будзьце паважаны…

— Дзякую… Спадзяюся, што знойдзем час пайсьці з вамі… Усё-ж гэта не выкупае вашай віны…

Паднятая ўгору Памыйкава рука адсекла Лібін сказ.

— Я толькі на дзесяць хвілін, сёньня маю выяжджаць… Маё новае начальства занадта ўжо строгае, каб браць на ўвагу маю віну перад вамі… А яшчэ мушу пабываць у партыйным комітэце… Маю даручэньне…

— Ах, ты кажаш новае начальства ў цябе? — хапіўся Рыгор за Паўлаву навіну…

— Так, Стукалка болей месяца, як выехаў у Кіеў. Прасіў кланяцца табе і паведаміць, як з яго рэкомэндацыямі…

— Падзякуй яму, калі пісацьме…

— Паміж іншым, я і забыў сказаць, што Яўгена Віктаравіча таксама перасялілі ў другі атрад. Нават з паніжэньнем…

— Гэта-ж завошта?

У Лібіным голасе пачулася нотка спагады.

— Перадавалі, нібы адным разам у канцылярыі ўпраўленьня нешта гэткае сказаў… Напэўна Рыгор ведае?

— Ласьне за тое?

Лёс Провава ды ішшыя навіны Менску, пра якія Рыгор з Лібаю далі Памыйку некалькі пытаньняў, занялі ўвесь час, які меўся ў распараджэньні Лібы.

Сьледам выявілася, што даўжэй ня мог застацца ў пакоі і Рыгор. Больш за іх сьпяшыўшы Памыйка не паказваў, аднак, руплівасьці да абвешчанага ім ад’езду.

— Мужчыны ахвотна спыніліся на пропозыцыі Лібы разам утраіх пайсьці паабедаць…

XI

ЗАБАСТОЎКА не абмежавалася полуднем. Да абеду перамаўленьні ўпёрліся ў глухі куток і не падаваліся з месца. Віною паслужыла стыкненьне з поліцыяй: падыходзіўшая згода раптам адскочыла да выходнага пункту, толькі ў дырэкцыю прыляцелі весткі пра напад поліцыі на рабочых. Адміністрацыя ліцамерна выказвала дэлегацыі спагаду, аднак упарта адмаўлялася споўкіць вырасшае патрабаваньне гарантыі ад паўтораў падобных здарэньняў.

Перамаўленьні мусілі перанесьціся на другі дзень і цягнуліся са стойкай няўступчывасьцю з абодвых бакоў.

Рабочыя, што зьяўляліся даведацца пра скуткі перамаўленьняў, заставаліся каля заводу, уносячы нэрвовасьць у настрой адміністрацыі.

Напружанасьць становішча надавала вострасьць моманту, і Рыгор, прыйшоўшы да заводу а восьмай гадзіне раніцы, упарта падбухторваў таварышоў націскаць на дэлегацкую стойкасьць. Ён прыводзіў у прыклад забастоўкі на Выбарскай старане, якія цягнуліся тыднямі. Правучыць адміністрацыю заводу таксама ня шкодзіла-б і ім. Было-б крыўдна, каб дэлегацыя хоць у дробязі паддалася ўгаворам. Рыгор крыху сумняваўся ў цьвёрдасьці некаторых дэлегатаў і заставаўся пры заводзе датуль, пакуль не пранесьліся чуткі пра няўхільную сур’ёзнасьць і цьвёрдасьць дамаганьняў дэлегацыі.

Гэта было а дзесятай гадзіне раніцы. Да абеду хапала часу, каб праехацца ў бежанскі комітэт.

Паўстаў успамін пра дадзеную кароценькаму чалавеку абяцанку пасобіць у яго працы.

Поруч з гэтым ён многім быў абавязаны кіраўніку комітэту за тыя запіскі ды просьбы, з якімі часта сам да яго зварочваўся.

Між тым грамадзкія абавязкі бежанскага комітэту за апошні час значна ўзрасьлі.

Вайсковыя падзеі мінулага году давялі бежанства да страшэнных памераў. Мільённая армія людзей патрабавала настойнае неадкладнае дапамогі. Організацыя яе — многа сілы, упартых стараньняў, самаадданасці.

Чым бліжэй ачуваўся Рыгор ад Знаменскай вуліцы, тым яго рашэньне мацнела.

Нават у яго галаве склаўся акрэсьлены сказ, з якім ён абернецца да кароценькага чалавека, прапануючы свае паслугі.

— Ведаеце што…

Нажаль, адчыненыя дзьверы ў канцылярыю засьведчылі, што кароценькага чалавека ў комітэце няма.

Пры стэле сядзеў незнаёмы лахматы хлапчук, які сухаватым, нячулым голасам апытваў шэраг дзядзькоў ды цётак.

Аднастайныя, жаласьлівыя іх адказы хлапчук старэнна запісваў на паперу, зрэдку падымаючы голаў на агляд прысутных.

Рыгор прашыўся да стала і запытаў пра кароценькага чалавека.

— Ён бывае ад шостай! — адказаў лахматы хлапчук, не адгінаючыся ад стала.

— А сёньня будзе?

Запытаньне Рыгора паказалася яму наіўным, і лахматы хлапчук адказаў:

— Дзядзька Бронісь бывае кожны дзень.

Калі Рыгор павярнуўся ад стала, за ім пагнаўся нявыразны сказ хлапчука.

— Пасядзеце крыху, можа дзядзька Бронісь наведае і зараз.

Рыгор прыпыніўся. У гэты момант адчыненыя дзьверы ўпусьцілі ў канцылярыю кароценькага чалавека.

— Каго я бачу! — выгукнуў ён.

— Прыйшоў наведаць вас, а калі патрэбна — чым-небудзь дапамагчы вам у вашай працы.

— Як дачасна!

Бронісь увесь зьзяў ад радасьці, мэрам яму прынесьлі нечаканы гасьцінец.

— Што вы прывезьлі добрага з Менску? Што чуваць там? Калі вы вярнуліся ў Пецярбург? Дзе ўладзіліся на працу? — сыпаў ён запытаньнямі.

Рыгор не пасьпяваў адказваць, тым болей, што Броніся хутка абкружылі дзядзькі, якія наперабой, кожны са сваімі скаргамі ды просьбамі, намагаліся іх выслухаць.

У канцылярыі падняўся гоман, які гразіў канчаткова памяшаць Бронісевай з Рыгорам гутарцы.

Гэта вымусіла іх перайсьці ў суседні пакой.

— Я задыхаюся ад працы, — перайшоў да скаргі Бронісь, — а падмогі ніадкуль. Як і раней — адзін… Людзям свае інтарэсы даражэй за ўсё. Толькі я… ведаеце, я… мая ўжо вада… ніяк не магу спакойным заставацца, калі бачу гэткае гора людзей… А маю-ж таксама і сям’ю і хатнія клопаты… Дык, падумаўшы, хто-ж будзе працаваць для агульнай справы, калі мы ўсе зашыемся ў сваё прыватнае жыцьцё. Вельмі добра, што вы прыехалі… я зараз не адстану ад вас, пакуль вы не запражэцеся ў комітэцкую працу… Цяпер-жа, я забыў сказаць, у нас і гароды свае… Го, як-бы можна было разгарнуць працу, каб гэта былі людзі… Толькі ўсё ўрыўкамі, з наскоку…

Кароценькі чалавек клапатліва бегаў па пакоі, зазіраючы Рыгору ў твар і чакаючы ад яго адказу на плойму закранутых пытаньняў.

Але толькі Рыгор пачынаў гутарку, як Бронісь знаходзіў новую зарадку слоў і перабіваў Рыгора на паўсказе.

Гэта цягнулася каля гадзіны і, напэўна, цягнулася-б яшчэ столькі, каб раптам сярод іх не апынуўся лахматы хлапчук.

— Дзядзька Бронісь, там прыйшлі да вас з тацянінскага комітэту.

Кароценькі чалавек мэрам-бы зьбянтэжыўся, крыху моўчкі пастаяў, пасьля порстка кінуўся да дзьвярэй.

Ужо адна яго нага была на калідоры, калі ён зноў вярнуўся ў пакой і загутарыў да Рыгора:

— Папрашу вас зайсьці вечарам. А то пакуль я адпушчу прадстаўніка тацянінскага комітэту, ня будзе часу пагутарыць… Я вельмі рад, што вы прыехалі… Хоць маласьць пасобіце мне ў працы…

Кароценькі чалавек працягнуў Рыгору руку, нізка схінуўся і выйшаў з пакою.

Рыгор выйшаў сьледам за ім. Павярнуўшы да выйсьця з комітэту, ён нечакана зноў быў спынены Бронісем, які, трымаючыся за ручку канцылярскіх дзьвярэй, скорамоўна гукаў:

— Дык я вас чакаю, абавязкова!.. Адну хвілінку, я забыў паведаміць вас. Можа ня памятаеце, як вы пасылалі да мяне аднаго старога латыша? Месяц таму пахавалі яго на комітэцкія сродкі… Ад’е!.. Бывайце!.. Чакаю!

Адначасна стукнула двое дзьвярэй, і Рыгор уподбежкі панёсься па сходах да нізу.

XII

ХОЦЬ РЫГОР нічога не адказаў на настойную просьбу Броніся прыйсьці вечарам у комітэт, ўсё-ж ня думаў занядбаць яго просьбу. «Ласьне, што-кольвечы раптоўнае паперашкодзіць гэтаму», рашыў ён, «тады прыдзецца адлажыць».

— Якое бязьлюдзьдзе, аднак! — праказаў ён, выходзячы на вуліу.

І толькі пасьпеў засуцэліць выказаную думку, як пачуў:

— Рыгор Міхасевіч?

Кульгаючы, з палкаю ў левай руцэ, да яго падышла маладая жанчына.

Па азызлым змучаным твары, па жудлівым ўзроку вачэй, па моцна-зьмененай форме постаці ніяк нельга было пазнаць у ёй Рыму.

Рыгор выдаў сваё зьдзіўленьне, якое мінула з запытаньнем Рымы:

— Не пазнаеце?

— Як быццам-бы Рыма, калі ня мыляюся.

— Вось бачыце, чаго дачакалася. Нават знаёмыя не пазнаюць… Вы куды?

— Магу вас правясьці… Ды што гэта з вамі сталася?

— Тут мяне мусіць нагнаць адзін чалавек… Ідзем да Басэйнай… Дрэнна са мною, Рыгор Міхасевіч!

— У чым-жа справа, скажэце?

Рыма глыбока ўздыхнула, працерла хусьцінкаю вочы і паведаміла:

— Я чуць не памерла. Болей васьмі месяцаў ляжала ў лазарэце… І вось мушу з палкаю хадзіць… У ёй цяпер мае нядаўнія мары, надзеі ды жаданьні…

Разнэрваваная, яна выпусьціла з рук палку, якую спрытна Рыгор вярнуў ёй у рукі.

— Мяне ранілі ў Маскве ў часе памятнай сутычкі з поліцыяй на Цьвярскім бульвары… Куля засела ў назе… і на цэлых восем месяцаў прыкавала мяне да ложку… З лазарэту выйшла калекай…

Надрыў у голасе будзіў у Рыгора цёплую спагаду да няшчаснай. Рабілася страшным глядзець у Рымін твар, гэтак моцна зьменены з часу апошняга спатканьня з ёю. З жывое, бойкае, поўнае руху дзяўчыны Рыма зрабілася сумнай, непаваротлівай, пастарэлай кабетай, на выгляд гадоў трыццаці. Перажытыя ёю мукі адбіваліся ў яе настроі, нават на гутарцы, поўнай безнадзейнасьці ды роспачы.

— І паверыце, — скардзілася яна Рыгору, — ні разу ня бачыла Пятруся. Спачатку прыезду ў Маскву наведала яго пару раз, але не знайшла ні на кватэры, ні на службе; а пакуль сабралася трэці раз зайсьці — якраз сустрэла поліцэйскую кулю… Ніхто ня ведае, што яго чакае назаўтра… Можа вам, часамі, Пятрусь піша што-кольвечы?

Адказаць на Рыміна запытаньне было ня так лёгка. Перад Рыгорам расчынілася карціна, якое ён не спадзяваўся бачыць. І зараз, слухаючы Рыму, яму ня верылася, што тая апавядае пра сябе, а не пра каго іншага…

Як-то магло стацца, каб Пятрусёвы дарогі пад гэткім вострым кутом перакрыжаваліся з Рымінымі дарогамі?

А ён-жа, сазнацца, калі не ўспамінаў пра Рыму, то думаў (ці хацеў думаць), што яна зьвязала сваё жыцьцё з яго таварышам. Ды хтоб мог дапусьціць сабе, што Рыміна пачуцьцё да Пятруся расьсеецца патухшым сьвятлом, а, любімы чалавек зьнікне з яе небасхілу? Няўжо яна ехала з Пецярбургу ў Маскву, каб там замест Пятруся стрэцца з куляю азьвярэлага поліцэйскага?

Ці то Пятрусь зьмяніў сабе, стаўшы праз гэта ўскосным вінавайцам Рымінай трагедыі?

Загадка!

Ды ня ў выказ цікавая і нечаканая для Рыгора.

І ён, і, тым болей, Пятрусь на працягу амаль ні цэлага году — ні словам пра Рыму. А яно — вунь як!

— Піша, але зрэдку!

Рыгораў адказ не парушыў зацяглае маўчанкі, якую перарваў нагнаўшы іх сярэдніх гадоў мужчына:

— Гольдбэрг прасіў зайсьці да яго заўтра, — паведаміў той Рыму.

— Мой стрэчны брат, пазнайцеся, — парэкомэндавала Рыма. — Каб ня ён, выпадкова трапіўшы ў Маскву якраз у дзень майго раненьня, я ні за што ня выбралася-б з лазарэту. Ён, дзякуй яму, дбаў увесь час пра мяне, хоць руінай усё-ж пасобіў мне яшчэ на нейкі час церці гэтыя каменьні…

— Таварыш ідзе на Ражджэсьцьвенскія? — запытаў Рымін брат.

— Я еду на Васільлеўскі! Можа, Рыма, паедзем да мяне?

Рыма паглядзела на брата, пасьля адказала:

— Няхай ужо другім разам.

— Чакаю вас. Прыяжджайце з братам!

Той зьняў парыжэлы капялюш і, хапіўшы Рыму за руку, павёў яе насустрач грымеўшаму трамваю.

У гэты момант з завіласьці Ражджэсьцьвенскай выбег стрэчны трамвай, нумар пяць.

У адзін момант яны разьвязьлі сваіх пасажыраў у розныя, процілаглыя бакі.

■

Уражаньні ад раптоўнай стрэчы з Рымаю займалі Рыгора праз увесь дзень.

Ён ня мог ад іх вызваліцца і тады, калі яму выпадкова давялося даведацца пра зацяжнасьць забастоўкі на неакрэсьлены час.

Трывожная нотка ў паведамленьні, якое перадаваў яму напатканы сябра дэлегацыі, коўзалася між вушэй, поўных шаломнага звону ад Рыміных слоў.

Яшчэ дзень-другі, а можа і тыдзень забастоўкі не таілі ў сабе нічога страшнага для Рыгора. Наадварот, забастоўка нясла з сабою развой далейшых здарэньняў узвышанага настрою. Яна глядзела з утулаў абкураных гмахаў бадзёрым узрокам людзкога ўздыму. На яе чырвоным фоне густою плямаю чарноты акрасьлівалася новае зьвяно ў ланцугу самотных, нязьлічоных, але глыбокіх ды балючых трагедый. На хібах хваль, што іх раскалыхвае людзкі акіян, шавеляцца нябачнымі жывучкамі штодзенныя гісторыйкі паасобных чалавечых сьветаў. Незаўважныя ў мільёнах, яны агромністы ў адзінках. Бясьсьледныя для грамады, яны выпальваюць нясьціраныя сьляды для індывідуумаў. Ціхае заміраньне струны глушыць завіруху…

Чорнаю істужкаю працягнулася жалобная паласа падзей, разгарадзіўшы гісторыю Рыгоравага жыцьця надвое. Па адзін бок — доўгі мартыралёг страт, разлукі; па другі — бляск сустрэч, калыханьне надзей, нараджэньне вялікіх неспадзяванак…

Дзьве лесьвіцы, што нясупынна рухаюць — адна ўгору, другая ўніз. Гэта жыцьцё.

Наўсьцяж мінулых гадоў, як ахапляе памяць, у шэрай, каламутнай далі — роўна-супярэчнае, калючае, а між тым…

Ступенька за ступенькаю — угору ды ўгору!

— Ты ўжо дома?

Ліба незаўважна для Рыгора апынулася ў пакоі.

— Колькі часу?

— Дзесятая гадзіна. Ты спаў?

— Падобна таму.

— Пра што ты кажаш?

Ліба ўперылася ў мужа зьдзіўленым узрокам.

— Ты ўсхвалёваны, Рыгор? Няпрыемнасьці з заводам?..

— Няпрыемнасьці… Як табе сказаць…

— Забастоўка ня скончана?

— Не! Ды ня ў гэтым справа.

— Ну вы-ж траціце час.

— Здохнуць, а прастой заплацяць…

Ліба ня цалкам згаджалася з Рыгорам. Але яна не хацела раздражняць мужа сваім разувер’ем.

Яна таксама была ўпэўнена, што бягучая сытуацыя не пакрыўдзіць забастоўшчыкаў, аднак на хацела даваць свайго аналізу наступнаму.

Частка пятая

ЧАСТКА ПЯТАЯ

I

ЗАБАСТОЎКА ЦЯГНУЛАСЯ болей двух тыдняў і скончылася поўнаю перамогаю рабочых. Рыгор прынёс пра гэта вестку Лібе, як матрос пра зямлю — Колюмбу.

Перамога над прадпрыемцамі акрыліла іх абоіх.

Ня толькі Рыгор, але і Ліба адчувала сябе героем дня, хоць ад выгранае забастоўкі ў лазарэце нічога не зьмянілася.

Там цягнулася жыцьцё, да прыкрасьці аднастойнае, сумнае.

Вайна рабіла сваю справу, калечачы людзей, якія нясупынна папаўнялі месцы падлечаных ці памершых. Дзень-у-дзень ішла гэта нудная, нэрвовая перасоўка калек; з ранку да вечару цяжэй раненыя нылі ад болю, здаравейшыя — ад суму.

Белымі зданямі мігалася па цесных калідорах неадлучная сьмерць. Яе ня вытручвала едкая ёдаформа, цягучая рыцына, трутлівая карболка.

Гэтыя лякарствы служылі прыправай душнаму паветру, якім мусілі сапсьці безнадзейна хворыя і тыя, хто іх абслужваў.

Але ніхто не задумваўся над тым, наколькі скарочвалася жыцьцё ад гэтай атруты.

Жахі вайны, як цэлага, хавалі ў сабе крывавыя эпізоды, якія складалі яе цэласьць.

Тым ня меней, нявідныя ніткі працягаліся непасрэдна ад адзінак да агульнага. Кожны ранены быў злучаны з вайною і ад яе канца чакаў свайго збаўленьня. У іх вачох з ваеннага туману ня ўздымаліся галовы асобных герояў. Хворыя шукалі іх у другім месцы, дый само геройства вызнавалі іначай. Брусілаўскі наступ з сотнямі тысяч палонных ухмыляўся ня значнасьцю перамог над ворагамі, а якасьцю сродку да хутчэйшага зьнішчэньня вайны. Ды кампанія Брусілава ападала ніжэй у параўнаньні з апошняю забастоўкаю.

У лазарэце не канчаліся гутаркі пра памятны запрос у Думе пра забастоўкі. Гэты політычны факт адпіхаў на задні плян усе буйнейшыя падзеі вайсковага характару. У забастоўках таілася гібель вайны, расьсеяньне яе жахлівых вынікаў.

Ліба не ўтаіла пераможнай забастоўкі на заводзе, дзе працаваў Рыгор. Яна ўпляла яе ў агульную сетку тых падзей, якія ўплываюць на раненага лепей ёдаформы ды карболкі. І была рада, што хворыя з паўстаўшай надзеяй пыталі яе ў часе прывітаньня: што чуваць у рабочых раёнах?

Весткі адтуль прыносіць Рыгор.

Гэтыя весткі поўны бадзёрасьці. Рабочыя ня тыя, што былі два гады назад. Яны пачулі сілу, якую вось-вось уплятуць у агульныя падзеі дзяржаўнага жыцьця. І ніхто ня ручыць, што яно не паверне свае хады ў іншы бок…

Ліба ня можа ня верыць Рыгору.

Яго словы падмацаваны фактамі. Выйграная забастоўка — адзін з тых фактаў.

Каб ня Рыгорава перакананьне ў блізкасьць вялікіх зьмен — Ліба ня ўседзела-б на сваёй службе.

Але яна ажыўляе службу занятым ад мужа натхненьнем.

Лібу суцяшаюць інтымныя гутаркі з хворымі — гэта-ж яна перадае ім суцешныя, а то і радасныя весткі з-за сьцен надаеўшага ім будынку.

Жывыя, праўдзівыя навіны, а не падфарбаваную выдумку…

Лазарэт адрэзаны ад жыцьця, ён — частка вайны, хоць вакол яго разгартаюцца падзеі, якія накіраваны на ахову жыцьця ня толькі хворых, а і здаровых.

Над гэтымі падзеямі расьсцілаюць чорную валь штучнага геройства —

Подвігі Брусілава.

Выступленьні Румыніі на баку саюзьнікаў.

Патрыотычныя маніфэстацыі…

Для каго і каму яны патрэбны?

Чыё пачуцьцё яны ў сілах распаліць?

Хворыя ў лазарэтах разумеюць сэнс ваяўнічых выкрыкаў тылавых герояў.

Гукі «Коль славен» — для іх адваротныя пахавальныя песьні.

Бляск абразоў — палуджаная мана ды ашуканства.

Лямантацыі газэт — фальшывы тон разбазыраных пісак.

— Праўда, сястрыца?

Вярней адкажа Ліба — яе адну пытаюць.

Яна разам з Рыгорам устанавіла ацэнку містыфікацыі грамадзкіх настрояў.

Няхай уведаюць яе тыя, ад каго праўда схавана.

Выступленьне Румыніі суліць новыя жахі зацягнутай вайны.

З-за высокіх муроў сталіцы пазірае здань трэцяе зімы.

Агалелы, змучаны франтавік мусіцьме зноў курчыцца ў холадзе і ў голадзе, у мокрых ды гразкіх акопах.

Акопы, а ня дом чакаюць вылечаных у лазарэце.

Тыф і халера.

Адкідкі ў гасьцінцах.

Модлы пра сьмерць.

Да чаго-ж гэтыя абразы, гэта агіднае «спасі госпадзі», провокацыйнае «ура»?

— Праўда, сястрыца?..

Ліба перадае запытаньне Рыгору.

Бач, і яна не без грамадзкіх абавязкаў.

Іх мала, ды ці-ж Ліба вінавата?

Рыгор упэўнены, што не; Рыгор задаволены жончыным укладам у агульную скарбніцу карыснай працы…

Завод і лазарэт.

Організацыя сіл.

Упартая, сыстэматычная праца —

Змаганьне з вайною.

І цікавае сымптоматычнае лета назадзе.

Яно пражыта для другіх.

— І для сябе?

— Наша шчасьце залежыць ад агульнага.

Ліба пераконана ў гэтым не слабей Рыгора. Як і ён, яна не заўважыла, калі сьветлыя доўгія дні сьціснуліся ў вузкія палоскі сямігадзінных прамежкаў.

Як і ён, яна загубіла пахаладаўшае сонца ў цягучых асеньніх хмарах, у праліўных дажджох.

II

ЦЁПЛЫЯ ДНІ ліпеня і спакойная умеранасьць жніўня рассыпаліся ў руплівай бегатні: Рыгора з дому на завод, з заводу ў харчоўку, адтуль назад, а вечарам — упярэмежку — то на сходы, то ў партыйны комітэт, то на тайныя яўкі.

Ліба — нязьменна і роўна — з домў ў лазарэт, з лазарэту дамоў.

Трапунковыя стрэчы… Мігатня, як на экране…

Людзі і час…

Машыны…

І лістапад на дварэ…

Няўжо лістапад?

Адным днём разбуджаны сырэнамі заводаў Рыгор паглядзеў на калянлар:

Так — другое лістапада.

— Цікава, што адбылося ўчора ў Думе?

Але Ліба нешта ўзмоцнена сапе.

— Ліба?

Крохкае даткненьне рукі засталося бяз адказу. На пачырвоненым ілбе адбіўся Рыгораў пацалунак.

— Рыгор?

— Ты хворая?

— Я ўся гару.

— Бачу, мілая. Я пазаву доктара.

— Не клапаціся, прашу, і ідзі на працу.

— На працу? Бязжаласная, ці-ж я магу цябе пакінуць?

Растрывожаны Рыгор хутка бег да доктара. Ці застане яго ў лазарэце? І чаму, канечна, ордынатара?

Ну, Лібіна-ж хаценьне — сьвята.

Яно заставіла прывезьці ордынатара на кватэру.

— Што з ёй?

— Уся ў агні.

Ордынатар супакоіў абоіх.

— Я вас чакаю, Ліба Шлёмаўна.

Лібіна ўхмылка асьвяціла Рыгораў твар і, здавалася, пакой.

— Няўжо сумею хутка падняцца? Ня верыцца, доктар…

І, перамяніўшы тэму, запытала:

— А як мае хворыя, доктар?

— Чакаюць вас і канца вайны… Прыходзьце, сястра…

Доктар паглядзеў на Рыгора.

— Мілюкоў у Думе ўчарашняй прамовай нарабіў многа шуму, — сказаў ён.

— Доктар яе чытаў? — запытаў Рыгор.

— Маю сёньня паслухаць.

— Нават?

— Папраўляйцеся, сястра…

Калі ордынатар павярнуў да выйсьця, пачуўся стук у дзьверы.

Рыгор адчыніў і ўгледзеў перад сабою Анікея.

— Прашу. Пазнайцеся: ордынатар лазарэта!.. Анікей Кузін!

— Ліба Шлёмаўна ў пасьцелі?

— Вы мяне не турбуйце… Здараецца…

— Так, яна падкачала… Ды не забывайце прымаць прапісаную мікстуру…

— Дзякую, доктар…

— Вы чулі пра ўчарашняе? — запытаў ордынатар Анікея.

— А хто ня чуў?

— Падзеі шпарка разьвіваюцца…

Ордынатар закончыў сказ па-за дзьвярыма пакою.

Ён не пасьпеў зыйсьці з усходаў, як Анікей задаволена разгарнуў перад Рыгорам перапісаную на машынцы партыйную адозву.

Ліба настарожана слухала пачатае ўсьлед за гэтым чытаньне.

III

— ЗНАЧЫЦЬ будзе па-згаворанаму?

Рыгор лісьліва паглядзеў на Лібу, чакаючы яе адказу.

— Добра.

І хоць у Лібіным слове нельга было абмацаць жаданай Рыгору цьвёрдасьці, ён адплаціў ёй за адказ пацалункам.

— Я папрашу гаспадыню, няхай яна табе згатуе…

Ліба памкнулася пераняць Рыгораў намер, але да яе ўжо неслася гутарка гаспадыні.

— Добра, Рыгор Міхасевіч, добра. Не клапацецеся, будзьце спакойлівы…

«Навошта яму турбаваць чалавека», занедаволілася Ліба і дэмонстрацыйна паднялася з пасьцелі.

Яна не чакала, што Рыгор вернецца ў пакой, і накіравала да акна.

Рэдкі ў лістападзе сонечны дзень раптам затуліўся чорным валем, калі да Лібы данесьліся нечаканыя словы Рыгора:

— Ты ўстала?

Яна пугліва азірнулася назад.

— Я адчуваю сябе ў сілах падняцца.

Абвіўшая яе стан Рыгорава рука дазволіла яму ўсумніцца ў Лібіных словах.

— Усё-ж, я раджу табе паляжаць сёнешні дзень. У цябе не прайшоў жар… Гаспадыня табе згатуе, што скажаш…

— Навошта было турбаваць чалавека?

— Ня будзь каразьлівай… Лажыся.

Рыгор пачакаў, пакуль Ліба выпаўніла яго просьбу, і сам далікатна апрануў яе да шыі.

— Ты спозьнішся на працу!

— Бягу! Бывай, мілая…

Частыя крокі па пакоі зьліліся з ціхім стукам дзьвярэй. Сьледам бразнула зашчапка ў выхадных дзьверах і гулкі тупат па ўсходах засьведчыў Лібе, што Рыгор пасьпяшыў у завод.

Яна ў роздумах праляжала ня болей таго часу, які патрабаваўся Рыгору на тое, каб дайсьці да заводу. Пасьля задрамала.

Незнаёмы для яе завод з яго экзотычным і разам з тым чарствым ды грозным жыцьцём маляваў у яе мазгох заблытаныя, казачныя сцэны сьненьня. У мігатні агромністых ценяў вырастала нявыразная, туманная постаць Рыгора. Ён на момант рабіўся асяродкам эксцэнтрычнага руху, сьледам, вачавідкі, выростаў у казачнага волата, пасьля раптам зьнікаў. Калі Ліба напружана чакала яго новага зьяўленьня, на заводзе паднімаўся стук і гоман. Было прыметна, як гіганцкі молат апускаўся над гэткім-жа кавадлам. І яксьці выходзіла так, мэрам-бы гэты молат тоўк людзкія галовы. Пасьля зусім незаўважна з туманвае мігатні заводзкае працы выніклі шэрагі людзей у лазарэтных халатах. Знаёмы ордынатар іх гнаў да кавадла…

Што за прымха?

Концэнтрычны, нэрвовы ўздрыг вярнуў Лібу да сапраўднасці.

Яна расплюшчыла вочы і агледзела пакой, — лістападаўскае сонца залаціла яго сьцены і доўгімі шнуркамі расьцягалася па блакітнай коўдры на яе постаці.

— Ну, я-ж чую сябе зусім здаровай!

Ліба сказала гэта не для аднэй сябе — няхай ведае кожны, усе, гаспадыня і Рыгор, раненыя і ордынатар лазарэту.

Так! Уставаць!

Лёгкі скрып ложка зьліўся з стукам дзьвярэй.

— Вы будзеце есьці курыны бульён?

Ліба абярнулася ў зьдзіўлены пытальнік, але гаспадыня заверыла яе:

— Я вам звару.

— Ня турбуйцеся, калі ласка.

— Рыгор Міхасевіч прасіў мяне, і я адшукала на рынку нарэдкасьць тлустае куранё…

— Дзякую… Я папрашу вас на пазьней…

— У любы момант, Ліба Шлёмаўна.

Між апошнім сказам і паваротам да выйсьця гаспадыня з хвіліну разглядала прыўстаўшую на ложку Лібу. Спагадлівы ківок яе галавы супярэчыў Лібінаму настрою.

Гаспадыня не зайшла яшчэ ў свой пакой, як Ліба напалову была гатовай адправіцца ў лазарэт.

Наступныя трыццаць хвілін пайшло на тое, каб яна прыбрала пасьцель, напісала цыдульку Рыгору і цішком, няпрыметна для гаспадыні, выйшла з кватэры.

Цёплае надвор’е спакойлівага асеньняга дня абдало яе радасьцю існаваньня. Усё-ж гэтай радасьці не хапала для цьвёрдасьці Лібінай хады. Блытаныя крокі і шолам у галаве сьведчылі за дачаснасьць выйсьця на вуліцу.

Але вяртаць на кватэру — то значыла даць волю сумненьню, і Ліба ўверана накіравала да лазарэта.

Яна задыхалася, паднімаючыся па ўсходах на трэці паверх і з перабоямі адказвала на прывітаньні хворых, сясьцёр і прыслугі. Ордынатару-ж хвалілася выздараўленьнем.

Той гасьцінна сустрэў яе прыход на службу, тым ня меней парадзіў Лібе на першы раз не заседжвацца.

— На сёньня хопіць для вас пары гадзін.

— Я магу, ведаеце…

Аўторытэтны ўзмах ордынатарскай рукі сьведчыў за лішняе спрачацца.

Ліба адказала на гэта нявыразнаю ўхмылкаю на стомленым твары і спакойліва пайшла ў абход палаты.

Яна радасна сустрэла першыя прывітаньні ад паздаравеўшых за апошнія дні хворых. Але не пасьпела выказаць ім свайго спачуваньня, як з суседняй палаты накіраваў да яе якісьці чалавек.

— Здаецца, вы жонка Рыгора Нязвычнага? — праказаў ён, падышоўшы да Лібы.

— Так… А вы?

Лібе ня трэба было чакаць яго адказу, — яна ўспомніла Камара і першаю прывіталася з ім.

— Як добра, што я вас сустрэў, — нэрвова ды расьсеена праказаў той.

— У чым справа?

— Вунь…

Камар абярнуўся да палаты, з якое падышоў да Лібы:

— Прывезьлі з фронту раненага ў голаў Артура Цьвібеля.

— Артура Цьвібеля?!

— Рыгор яго ведае… Ён працуе?

— Пайшоў.

— Давайце пазвонім яму на завод… Ранены наўрад ці выжыве да заўтрага…

Ліба порстка сарвалася з месца і пайшла з палаты. За ёю сьпяшыў Камар, а сьледам ляцелі зацяжныя глухія стогны Артура.

— Ліба Шлёмаўна, вам пара канчаць працу, — перабіў Камара ордынатар, выходзячы з конторы.

— Дзякую, доктар, я зараз… Там тэлефон вольны?

— Напэўна.

Яны да таго старанна шукалі патрэбнага нумару тэлефону, што зусім не заўважылі ні кінутага фэльчарам запытаньня, ні адказу на яго зазірнуўшага ў контору Рыгора.

Трэба было гучна выказаць Лібіна імя, каб яны адвярнуліся ад тэлефоннай кніжкі і нечакана для сябе ўгледзелі Рыгора.

— Рыго-ар? — схамянуўшыся, запытала Ліба і выпусьціла правую палавіну кніжкі…

— Ах, Ліба!.. Я-ж цябе прасіў!.. забылася?..

З Камаровых рук выпала кніжка і моцна бразнула разьлітай чарнільніцаю.

— Выбачайце! — павярнуўся ён да фэльчара, які нездаволена мармытаў па адрасе Камара.

— Залілі ўвесь стол, — як неасьцярожліва! — узьнятым тонам праказаў фэльчар.

Яго ня слухалі: Камар лічыў дастатковым аднаго слова, каб выкупіць віну за пралітае чарніла, а Ліба зусім не зважала на інцыдэнт. Яна няўверана, вінаватаю глядзела Рыгору ў вочы і ня ведала, што яму адказаць.

Гэта яе згубленасьць заставіла Рыгора перамяніць зьдзіўленую міну на ласкавы выраз твару, а далейшую гутарку — на пантомімны паказ Лібінай цыдулькі.

— Даруй, ведаю гэта, — адпіхнула яна Рыгораву руку: — Зараз не да гэтага: мы вось прыбеглі ў контору, каб выклікаць цябе з заводу. Сёньня зранку прывезьлі ў лазарэт напаўжывога Артура Цьвібеля…

— Артура?!

Рыгор падаўся тулавам да Лібы, і раптам наноў выпрастаўся, калі Камар хапіў яго за руку.

— Давай пасьпяшымо наверх… Хутка скончыцца тэрмін наведак.

— Сапраўды, Артур?! — перапытаў усхвалявана Рыгор.

Ні Ліба, ні Камар не пасьпелі пацьвердзіць паведамленьня — іх звала прыбегшая сястра падняцца ў палату да раненага.

— Ранены вас настойна просіць да сябе…

Рыгор першым пабег па стромых усходах, пакінуўшы далёка пазадзе і Камара і Лібу.

Ён ужо набліжаўся да абступленай лазарэтным пэрсаналам койкі, калі ў яго ваччу мільганулі плаўныя спакойныя ўзмахі ордынатарскіх рук, а ў вушах прашапацела зацяжнае:

— Га-а-то-а-ва-а!

Гэта спыніла Рыгора ў трох кроках ад памершага Артура.

Тут яго нагналі Камар і Ліба.

— Сто-ойце-э! — спакойліва, мэрам-бы баючыся нарушыць урачыстасьць Артуравага пераходу ў нябыцьцё, праказаў Рыгор.

Камар застыў у зьдзіўлена-роспачнай позе, гледзячы ашклянелымі вачмі ўсьцяж вузкага прагалу між койкамі; з Лібінага ваччу выхілястымі рагамі ацякалі буйныя сьлязіны.

Сястра і фэльчар, абое маладыя, з нясышоўшаю ўхмылкаю са сьвежых твараў, увіхаліся каля пасінеўшага твару нябожчыка.

На суседніх койках хворыя ўталоплена сачылі за кожным рухам усё яшчэ ня выйшаўшага з палаты ордынатара.

Яшчэ цішэй, калі можна ацішыць цішу, зрабілася ў палаце лазарэту, калі з дзьвярэй увайшло пара служыцеляў з белымі насілкамі…

Іх уваход раптам сарваў з месца Рыгора і Камара, якія ў пярэймах апынуліся каля нябожчыка і адзін за другім палажылі на яго халодным ілбе два гарачых пацалункі…

Сьледам асьцярожлівы тупат служыцеляў, што выносілі Артура з палаты, патануў у зьяднаным разьвітальным уздыху сотні раненых.

Вырваўшыся з белых сьцен палаты, ён зьліўся ва ўходных дзьвярах лазарэту з зычлівым роспачным плачам Артуравай жонкі.

Маладзіца разьнятымі рукамі перагарадзіла служыцелям дарогу, галосячы:

— Мой мілы, Арту-у-р мой, дарагі-ы… Я-ж чакала цябе ў госьці-ы, як сонца ўвосень, як…

Яе плач ды прычытаньні чуліся далёка па-за будынкамі лазарэту, зьліваючыся з вострым затоеным жалем у Рыгоравым, Камаровым ды Лібіным нутры.

IV

— ГЭТА НУМАР кватэры пятнаццаць?

Той, што пільна ўглядаўся ў шэрую клямку над дзьвярыма адвярнуўся да пытаўшага.

— Або разьбярэш!

— Пазванеце…

— Я ўжо хацеў, але не абмацаць званка…

— Дазвольце-э толькі…

Падышоўшы каўзануў рукою па правым вушаку:

— Няўжо жывуць без званка?

— А то-ж непраменна ён кожнаму?

Падышоўшы зацікаўлена паглядзеў на суседа і запытаў:

— А вы-ж да каго?

— Да Рыгора Нязвычнага. Ды ці тут ён?

— Да Рыгора?! Мы як згаварыліся.

Знадворны выгляд востра адрозьніваў абодвых, што кожнага цішком інтрыгавала.

— Трэба стукаць! — парадзіў той, што прышоў першым.

Але яго рада не дачакалася ажыцьцяўленьня. Зьнянацку стукнула зашчапка дзьвярэй і на парозе адзначыўся чырвоны крыж на белым фоне грудзей.

— Вам каго?

— Рыгора Нязвычнага!! — пачуўся падвойны адказ на запытаньне.

— Калі ласка!

У асьветленым калідоры мігнуліся між Лібу аброслы, у запыленых ботах ды зношанай суконнай жукетцы Сёмка і стройны, чыста выбрыты, у чорным адмысловым паліце Пятрусь.

— Направа, вось-вось! — адказала Ліба і порстка кінулася адчыняць дзьверы.

— Разьдзеньцеся ў пакоі, — папярэдзіла яна гасьцей.

Тыя непарушным парадкам прайшлі ў Рыгораў пакой і поруч сталі перад стрэўшым іх Рыгорам.

— Згаварыліся? — кінуў ён запытаньне, цёмнае ды няяснае для абодвых.

Наступны момант засьведчыў сабою цёплае прывітаньне трох сяброў, якія зьнянацку для кожнага стрэліся на кватэры Рыгора.

Найболей гэта стрэча інтрыгавала Сёмку, які нэрвова пацепаў плячыма, паўтараючы:

— Ніколі-б не падумаў на Пятруся… Гляджу і хоць-бы думка закралася…

Пятрусь прызнаваўся таварышу ў тым-жа:

— Так моцна зьмяніцца! Хто-б мог дагадацца!..

Абмеркаваньне цікавага здарэньня нечаканай стрэчы адняло каля гадзіны часу.

Далей іхная гутарка паступова перайшла на тэмы, якія паслужылі прычынаю спатканьня.

Першым да іх зьвярнуўся Сёмка.

— Я прашу выбачыць мяне, Рыгор, што я так бесцырымонна зноў да цябе з просьбай, — перасьцярог ён.

— А ты падалікатнеў, я бачу! — пасьмяяўся Пятрусь.

— Жыцьцё вучыць усяму, браток…

— Ды ўжо-ж!

— Як бачыш…

— Далікацтва, я думаю, на гэты раз ня зусім і патрэбна, — расхаладзіў Рыгор.

Ліба ўголас засьмяялася.

— Апрашчэнец які!

— Вось бачыш! — ткнуў пальцам Пятрусь: — жонка з табою ня згодна.

— Тут гэтай згоды не канечна…

— Так… Чакайце, мужчыны…

Сёмка не даказаў і задуменна адышоў да акна.

Яго вярнула Ліба, падаючы яму руку:

— Бывайце здаровы!.. Я пайшла…

— Куды-к вы?

— На службу…

— І нядзеляй?

— Бачыце…

Рыгор правёў Лібу з пакою і, вярнуўшыся, праказаў да Сёмкі.

— Ты, я бачу, не ў настроі.

— Відаць, — далучыўся Пятрусь.

— Ёсьць вядома, што мой настрой не да вашага… Глядзеце…

Сёмка зноў адвярнуўся да акна і, адвярнуўшыся, гаварыў далей.

— Прывёз дзяцей і старую ды кінуў у калідоры бежанскага комітэту галоднымі. Тут не да настрою… Памажэце, браткі… Рабіць магу і ўмею што хоць, нават найцяжэйшую работу, але складаецца так, што і гэтага нельга: як абітую апуку, кідае мяне жыцьцё па сваіх каўдобах… Памажэце… не грашыма, а працаю, месцам!.. Рыгор!..

— Ты тут з дзецьмі?

— А на каго іх кіну?

— Нават так?

Пятрусь прыўстаў з месца і пільна пачаў углядацца ў Сёмку. Яго таварыш, сапраўды, выклікаў да сябе спагаду.

V

ХУДЫ, ПАЖАЎЦЕЛЫ Сёмкаў твар, яго павялічаная сутуласьць, закаржэлыя, мазолістыя рукі, бедная апранаха — сьведчылі Пятрусю за ніякаватае жыцьцё Сёмкі. Ня бачачы яго доўгі час, Пятрусь быў спакойным пра яго. Ён ведаў тыя ўмовы, у якіх жыў Сёмка ў Сілцох, дагадваўся пра магчымыя ў ім зьмены. Аднак сапраўднасьць выявіла інакшае. Сёмка бязумоўна няшчасны чалавек. Бежанства зблытала яго разьлікі, выбіла з-пад ног падпору і вось — перад ім бяздомны валацуга. Факт казаў за сябе і казаў балючую праўду.

Пятрусь адчуў, што і ён вінен у сухой бязудзельнасьці да Сёмкі. Пра яго казаў Рыгор, стрэўшыся з Пятрусём у Менску, між тым… А пасобіць Сёмку пры жаданьні Пятрусь мог-бы. Колькі было выпадкаў даць чалавеку працу, дапамагчы абсталявацца на месца. Сёмкі-ж ён ня ўспомніў.

Ці ня колкім укорам яму зычаць Сёмкавы словы? Калі так — Сёмка праў, хоць і няпрыемна гэта Пятрусю. Ніякавата тым болей, што Рыгор у гэтым яго папярэдзіў. Рыгору Сёмка многім вінен, а яму — Пятрусю?

Самакрытыка паступова ахапіла доўгую паласу мінулага. Нельга сказаць, каб на ім вызначалася шмат сьветлых плям, адложаных Пятрусёвай чыннасьцю. Наадварот: Пятрусь нявольны ад самапапроку і ў справе Гэлі.

Няўжо ў яго натуры, насупраць жаданьню, закладзена адмоўная рыса халоднасці і бязудзельнасьці да людзей і нават блізкіх?

А Рыгор?

А шэраг чужых, малазнаёмых людзей, за якіх яму прыходзілася столькі прасіць, часамі прыніжацца?

А Рыма, для якое ён рашыўся на рызыкоўныя крокі?..

З Сёмкам — прыкры выпадак. Трэба было спаткацца з ім у Рыгоравым пакоі, каб гэта яскрава адзнаць. Павінна было нейкі час пабыць з ім разам, перакінуцца дзесяткам-другім сказаў, успомніць наляту мінулае, каб адчуць сваю вінаватасьць перад Сёмкам. Наяўнасьць гэтага, а ня што іншае, сабрала, нарэшце, Пятрусёву цёплую ўвагу на таварышу.

— Ты, зразумела, ня маеш грошы, каб?.. Колькі магу, я табе пасоблю, Сёмка, а далей…

— Мне-б працу якую, ды сям’ю прытуліць пад страхою… Дзякуй яму, Рыгор быў уладзіў у атрад, і, здавалася, больш нічога непатрэбна… Але вазьмі ды зьмяніся начальнік, і ўсё шыварат-навыварат… Перагляд рабочых, і я са старшага рабочага зноў на дарозе, але ўжо без каня. Да Ступак даехаў, а з іх — невядома куды… Што зарабіў, выручыў ад біткі, ад паламаных драбін — пайшло на Вольку… На дарогу-ж…

— Ці-ж не вядома?

Рыгор перабіў Сёмкаву споведзь і сеў пісаць запіску кароценькаму чалавеку з бежанскага комітэту.

Пятрусь нэрвова закалупаўся ў ісподняй кішэні жукеткі.

Сёмка бясьцікаўна насіўся ўзрокамі па высокіх многавоканных будынках з процілеглага боку вуліцы.

Тым-жа момантам Пятрусёва рука пацягнулася за Сёмкам з моцна зьмятаю дзесяцірублёўкай.

— Даруй, што я так бесцырымонна, але-ж мы таварышы і… пачуцьцё солідарнасьці — наш абавязак… А за мінулае — я перапрашаю…

Было нечаканым для ўсіх, уключаючы і Сёмку, яго раптоўны паварот да дзьвярэй, таіўшы ў сабе вынікі разгойданай роспачы.

— У чым справа? — усхапіўся з-за стала Рыгор, складаючы напісаную цыдульку.

Прайшло доўгіх пяць хвілін, пакуль Сёмка вымавіў слова.

— Дзякуй!

— Дзе-б і калі б, толькі ня тут і цяпер! Кінь, Сёмка! Мінулых страт ня вернеш, а ў будучым — усё наша.

Рыгор правёў свой сказ да таго пераконанай ухмылкай, што перад ёю Сёмка ня ўстояў.

— Даняло, браткі!.. Ведаеце — жалезным будзь, а падасіся… Гэта-ж уявеце сабе!! Гэткі цяжкі шлях! Змагаўся, колькі хапала сілы… Нарэшце стаў падавацца… І каб ня вы — ня ведаю, чым скончылася-б… Што я адзін, бяз жонкі, з дзяцьмі, і бяз грошай?..

— Я цябе запэўніваю, Сёмка, — пераняў яго Пятрусь: — патрабуецца ня больш тыдня, як ты інакш загаворыш. Вельмі добра, што выпадак нас зьвёў з табою… Кінь сумаваць!.. Мы перад лепшым — горшае пазадзе.

Цёплае таварыскае пачуцьцё крута перамяніла настрой Сёмкі і нават вярнула некаторыя надзеі.

Сёмка выйшаў на вуліцу, як падкаваны.

Ён адчуў сябе бадзёрым, адноўленым і ўверана ступаў па каменьнях, як па траве.

У Сёмкавай кішэні шапацела Рыгорава пісулька, а ў другой — Пятрусёва дапамога, далей-жа… Ён ня мыляўся, калі ўвяраў сябе, што далей таварышы пасобяць яму выбрацца на раўнейшую дарогу…

Ужо па яго сьлядох нясьліся іх клапатлівыя плянаваньні наконт гэтага.

Пятрусь абумаўляў сябе перад Рыгорам дэклярацыяй аформленьня Сёмкавай справы. Рыгор дапаўняў Пятрусёва дбаньне сваімі меркаваньнямі.

— Я прызнаюся табе, што я не ўяўляў Сёмкі ў гэткім стане, як зараз стрэўся… — казаў Пятрусь. — Мабыць-жа, калі гляджу на яго, а жаднае адзнакі, што перада мною Сёмка… І толькі ўвайшоўшы ў пакой… — ёкнула сэрца… Шкада мне яго!

— Чалавек, сапраўды, напакутваў апошнім часам… Трэба моцную волю, каб устаяць пад дажджом няшчасьцяў, якія на яго пасыпаліся… Я помню, якім прыехаў ён да мяне… Жабрак… Потым сьмерць бацькі, Волькі, пераезд у Пецярбург… Чалавеку…

Абодвых, і Рыгора, і Пятруся, рашчуленыя сэрцы моцна адбывалі ўзгодненую музыку спачуваньня Сёмку, калі раптоўны выгук гаспадыні крута абарваў іх:

— Да вас, Рыгор Міхасевіч!

Блішчастыя гузікі гарадавіка запярэсьцілі ў ваччу мужчын.

— Вам што ад нас? — запытаў Рыгор, ускочыўшы з месца.

— Я… бачыце… Толькі што на Сярэднім проспэкце зарэзаны трамваем чалавек… Па дакумантах — Сёмка Хведараў Загон… Перад скананьнем прасіў паведаміць… ізвольце наведаць поліцэйскі вучастак… для допыту.

— Як?! Што-а?! Дзе-э?!

Сухія жорсткія словы гарадавіка затраскацелі шротам у Рыгоравых ды Пятрусёвых вушох, мярцьвілі іх вусны і глушылі іх, пакуль яны не ачуліся на вуліцы… Гарадзкі грукат разбавіў балючую нечаканасьць шаломнасьцю свае зацяжнай аднастайнасьці…

Пад гэтым грукатам ніклі і ня ў меру зычныя выгукі газэтчыкаў, што голасна крычалі чарговую навіну ва ўнутранай політыцы:

«Назначэньне Трэпава старшынёю міністраў»…

VI

ЖНІВЕНЬСКІЯ ДНІ, што адзначылі сабою кульмінацыйны ўздым вайсковых падзей 1916 году, зьмяніліся зацяжнымі асеньнімі навінамі з фронту. Навееныя брусілаўскім наступам на паўдзённым фронце задзёр і патрыотычная кічлівасьць расплыліся ў надышоўшым зацішшы.

Уваход Румыніі ў вайну таксама не надоўга падагрэў раскалыханыя надзеі расійскай ваяўнічай буржуазіі, ваеншчыны ды адуранага мяшчанства. Штучна створаны настрой замёр помеж з сыстэматычнымі няўдачамі саюзьнікаў на Румынскім фронце. Патрыотычныя маніфэстацыі чыноўнікаў ды крамнікаў, генэральскіх жонак ды царкоўных служак, газэтны галас і ўся іншая бутафорыя падагрычнае радасьці няпрыемна расталі ў асеньніх туманох ды дажджох.

Тымчасам дажджы ды туманы зусім не хавалі сабою тых адзнак, якія выразна казалі за ўпартую стойкасьць даўно асуджанай на здачу ці на галодную сьмерць Нямеччыны. Газэты штодзенна нясьлі весткі пра жорсткія бойкі на заходнім фронце. Як і год назад, немцы не здаваліся пад націскам «славутых» саюзьнікаў. Разбураная Бэльгія і захопленая Польшча дзень-ата-дня бліжэй знаёміліся з адміністрацыйным прускім абцасам. Хутка з-пад яго выціснуўся фальшывы, ліцамерны акт пра незалежнасьць Польшчы. Акт грымнуў над галовамі саюзьнікаў не слабей саракадзьвухцалёвага знараду. На нейкі тэрмін ён заглушыў сабою гутаркі пра замірэньне, дробныя посьпехі румын і нават зацяжную ўпартасьць непаслушных грэкаў кінуцца ў вайну на баку саюзьнікаў.

У бясслаўным забыцьці ляжала нікчэмная, хлусьлівая дэклярацыя, даная той-жа Польшчы галоўнакомандуючым Мікалаем Мікалаевічам. Напісаная ў апартамантах царскіх палацаў, яна згубіла свой эфэкт у пакоях княгіні Патоцкай…

Царская міласьць, паабяцаная Польшчы ў пачатку вайны, ляжала ў архіве крывавае гісторыі. Незалежна ад яе, як і ў баку ад нямецкага акту, з грукату гармат ды з дыму пажараў вырастала самастойная белая панская Польшча. У заблытаным пераплёце падзей ёй спрыялі крывавыя ўмовы заклятае пары. Але ўсё тое, што зьвязвалася нараджэньнем буржуазнай Польшчы, танула ў прыкрай штодзеннасьці расійскай сапраўднасьці. Рыса франтавых акопаў, праведзеная да канца 1915 году, ляжала непарушна на тым-жа месцы. Яна мэрам-бы ўвайшла ў значэньне граніцы, перасунуць якую не хапала ні сілы, ні сродкаў, ні жаданьня.

Многамільённая армія разгубіла сваю сілу ў голадзе ды холадзе, у хваробах ды вайсковай непадгатаванасьці. Паступова адзнаная ёю непатрэба, бязмэтнасьць і праступнасьць вайны падмацоўвалася шпаркім поступам абядненьня, руйнаваньня краіны.

У шырокіх гушчах зблытаных вайною людзей вырасла магутнае пачуцьцё протэсту… Гэты протэст калыхаўся над зямлёй пакуль нявыяўна і скрытна, але ачула і магутна. Ім нясло ад многалікіх чэргаў на вуліцы сталіцы, яго дэмонстравалі непарыўныя забастоўкі рабочых, ён глядзеў са сьцен казарм, напоўненых апошнім рэзэрвам здаровых людзей, ратнікамі другога разраду.

Гэты протэст прасочваўся ў белых плямах газэт, у разбураным чыгуначным руху, за сахою ў полі, на лазарэтнай койцы…

Нарэшце, першага лістапада, у залі Таўрыцкіх палацаў, напалоханы яго ўздымам, правадыр буржуазіі Мілюкоў паднёс яго сьляпым, адраньцьвелым ценем з прыдворных сфэр.

То быў бляск у чорнай ночы, які не разагнаў цемені, а разварушыў яе жыхароў… Разьюшаныя здані доўгае драпежнае ночы занасіліся ў шалёнай завірусе сударжнага кананьня… У пераддзенным змроку адбывалася чортава вясельле, ачмуцелае ігрышча, ведзьмін карагод, які адначасна высосваў апошнія сокі краіны…

Як у сьмярдзючай бросьні, танулі ў гэтай ночы ўзмоцненыя гутаркі пра замірэньне. Той, хто сударажна ўтрымліваў выканаўчую ўладу, губіў чуласьць і розум, другі, каторы прогся яе палудзіць буржуазнай грамадзкасьцю, ня меў сілы пераняць пропозыцыі…

Абоіх трасло нэрвовае чаканьне выступу Амэрыкі. Яе пасрэдніцтва ў міравых пропозыцыях калола безнадзейныя сэрцы атрутнымі іголкамі…

Калі-ж, ды калі-ж, нарэшце, выступіць Амэрыка?

Над буржуазіяй павісла гэтае трывожнае запытаньне і побач — наступны бязмоўны адказ: «Дазвольце, для гэтага знойдзецца рада —

«Грамадзкасьць»…

Яна знойдзе дарогу… Ня ў тэй тлуманіне бясьціханных зьмен міністраў, ня ў экстраных плянах наступнае компаніі, а…

Расію, яе перамогу над ворагам губіць адзін чалавек —

Распуцін!

— Гэта чмара бязглуздага стану, увасабленьне бяспомачнага, загнілага парадку…

Пракляты шаснаццаты год — бяры яго сабе ў афяру!

І ў адну хвіліну…

Подвіг? Манэўр?

■

Сталіца настаражылася.

Юсупаўскі палац вырас у штосьці агромністае, нячуванае, да чаго ў адну раніцу зьбегліся мільёны ўзрокаў. Уздыбленая ўпяршыню за мінулых два з паловай гады — цукровая сэнсацыя.

Фантанка!

Незнаёмыя аўтомобілі!

Вядомы, бяз’іменны дэпутат!

«Лібэральны» князь…

Расхваляваны натоўп.

Рэзвыя гутаркі ў тэатрах, кіно, на вуліцах, у кожным доме, кватэры, сям’і.

Перазвон тэлефонаў!

Нячуваны тыраж газэт…

Далей:

Пятроўскі востраў.

Пулкава.

Патайныя інтэрв’ю з маткаю «вядомага» дэпутата.

Гутаркі ў кулуарах Думы.

І —

Жалезная ўздэчка цэнзуры на друк…

Белыя, доўгія плямы…

Конфіскацыі ды штрафы.

■

З новым годам!

«Што ён прынясе змучанай краіне? Што нясе новы год?»

Вось яго першыя крокі!

На аб’індзявелых сьценах рагавых будынкаў указ пра адтэрмінаваньне заняткаў Думы…

І побач — паведамленьне пра адсутнасьць белае мукі і круп…

Да чаго-ж і каму і навошта гэтыя крохкія, няўвераныя чуткі аб разрыве зносін паміж Амэрыкай ды Нямеччынай?

Навошта і зачым асобная нарада для выпрацоўкі асноў будучага дзяржаўчага ўстройства Польшчы?

А-а! Новая падачка адцанелых паперак мільёнам бежанцаў.

Ха-ха-ха!

— Чытала, Ліба?

— Я ўжо сама губляюся ў гэтым скоку ведзьмаў…

Яна адлажыла газэту і пацягнула Рыгора за рукаў:

— Прысядзь ды раскажы мне толкам, — табе, пэўна лепей вядома…

Рыгор у гэты момант якраз быў у павышаным настроі.

Апошнія падзеі сустракалі ў іх на заводзе жывы водгук. Яны настаражвалі кожнага рабочага, сеючы ў душных майстэрнях надыходзячую трывогу. Бягучы момант ня сходзіў з абгавору, глушачы ўсе іншыя пытаньні. Саматугам расла, гартавалася і крэпла баявая гатоўнасьць, якая абяцала раптам, у адзін міг, абарваць разьбег машын, стук малатоў, калываньне пілак і пхнуць на вуліцу зьяднанай грамадою тысячныя гушчы рабочых…

Гэты міг насіўся ў халодным паветры пецярбурскіх ваколіц, і яго блізкасьць хвалявала навостранае чаканьне…

Рыгор прыйшоў на кватэру якраз са сходкі, дзе гутарка ішла пра заўтрашні дзень.

— Я адно табе магу сказаць, Ліба, што ўсё ідзе да аднаго разьвязаньня… Мы перада днём падзей, якіх трудна ўявіць… Пытаньне ў часе — усяго… Можа заўтра, можа…

— Гэта-ж заўтра адчыняюць Думу? — праверыла Ліба, падазрона гледзячы на Рыгора. — Ты, пэўна, не абмінеш, каб не адзначыць гэты дзень тэй ці іншай дэмонстрацыяй?

Яна ўсьміхнулася і з цікавасьцю стала чакаць адказу.

— Ты непакоішся, я бачу?

— Паверыш, Рыгор, у апошні час… Слухай, адно… Уяві, што табе суджана стаць бацькам, а разам… — я часта думаю над гэтым і ўсё адкладваю, каб падрабязна абгаварыць з табою… Некалі, і ўсё гэта будзённа, шэра, няпраўда мо’? А наступнае — так цікава і, паколькі яно зьвязваецца… ну, ты разумееш, Рыгор?.. Задача, чую сама, але за нас ніхто яе не рашыпь…

Раптоўнасьць і навіна, што прагучэлі ў Лібіных вуснах, на момант спавіла Рыгора шаломнасьцю. Ён ня толькі ня меў, што казаць, а і бязмоцны быў, каб аб чым выразна падумаць. Да яго вярнуўся міг, хвіліна, падобныя якім даводзілася сустракаць пры памятных гутарках з Ганнаю, пасьля з Лібаю і, між гэтым, з Наталяю. Ну, то-ж быў час далёка няроўны сучаснасьці. А зараз… Значыць, нанава, чарговы раз, жыцьцё хапала за фалды і адцягала Рыгора да зямлі ад яго надземных узьлётаў.

— Не бясьцікава ўсё гэта, Ліба, зразумела… — праз нейкі час, мэрам-бы ацьверазіўшыся, праказаў Рыгор, пасьпеўшы прамераць некалькі разоў пакой, а пасьля ценька прытуліць да сябе Лібу… — Заўтра ў нас забастоўка, і я разам з іншымі іду да Думы, але-ж…

Ён прабег вострым, пільным узрокам перш па твары Лібы, а сьледам па яе папаўнейшых грудзях і па прыметна ўзвышаным жываце…

Бледнасьць і лёгкая заўпаласьць Лібіных шчок, украдлівая жаўцізна з рэдкімі плямамі рабаценьня, крыху як-бы павузеўшыя губы — усё гэта праліло ў яго нутро якуюсьці пякучую і разам з тым халадзеючую струмень… Яна ўсплыла на сэрца, сьціснула кляпаны, зацюкала ім наўзьдзіў моцна, здавалася яму, нават чутно для Лібы…

— Ты чуеш сябе дрэнна, Ліба?.. Ну, а чаму ты мне дагэтуль не хацела казаць?.. Хоць я, ведаеш, адчуў ужо тады, калі ты раптам захварэла…

Ускосны ўзрок зноў абмыў задуменны Лібін твар.

Вобраз мадонны з малым на руках мігнуўся ў яго шырокарасплюшчаным ваччу…

Далей адчынілася нязьмерная паласа шэрых аднастайных праглядаў у затуманеную далячыню…

Пасьля вырасла вузкая шчыліна-каморка, густа заграмаджаная незнаёмымі рэчамі…

Нарэшце здалася сумная восенская ноч, на фоне каторай раптоўна зьнікла белая паласа фартуха і заўсёды абудлівая чырвань крыжу…

— Я не хацела атуманьваць тваіх настрояў, хоць нешта моцна наставала на споведзі табе… Пачуцьцё — якога я да апошніх часоў ня ведала…

Вялы, але няўмольны ківок Лібінага пальца, яе прызыўны ўзрок вярнулі Рыгора на нядаўна пакінутае ім месца…

Каля гадзіны ён сядзеў пры Лібе, маўклівым звонку, а расхвалёваным з нутра; перабоямі, то неабдумна, то абгледжанымі думкамі, выходзілі з яго вуснаў адкрытыя, прасочаныя сьвежасьцю навізны, дагэтуль нявыказаныя словы, сказы. Яны дыхалі на Лібу элексірам уцехі, ласкі, салодкіх надзей… завівалі вянком абнесеную ў сярэдзіне руку, і крохка ды ачула прыціскалі пальцы да яе правага боку…

І гэты ценькі ўціск, як даткненьне пчалы да каронкі цьвету, і праглівасьць, нямірглівага ўзроку, апечанага палам нутранога цяпла, і Лібіна водырнае адчуваньне мужняе ўвагі, пераплёт жыцьцёвых пачаткаў, як схрышчэньне тых-жа квятоў у застоенай, непарушнай цішы, акрытай сталёвым змрокам лютаўскай ночы — зьліліся ў зацяжны, сакавіты пацалунак:

— Маці!

— Бацька!

І наадварот.

Сьледам, толькі на хвілін дваццаць, пакой абмыўся яскравым променем электрыкі, а дваццаць першая хвіліна застала абоіх у спакойлівым здроме…

VII

— ТЫ ІДЗЕШ да Таўрычаскага?

Ліба нахаду дапівала застыўшую гарбату.

— Апазьніўся? — запытаў Рыгор, шукаючы гадзіньніка.

— Здаецца, ужо пайшлі, ці то проста так?

— Каторая гадзіна?

— Дзевятая… Усё-ж ты, Рыгор, асьцярожлівей… Навошта, канешна, лезьці жыватугам… Бывай!.. Я сёньні вярнуся раней — не пазьніся…

Ліба ўвішна падышла да ложку, палажыла на Рыгоравай шчацэ пацалунак і пабегла з пакою.

— Гарбата на пліце, — паведаміла яна з-за дзьвярэй.

Рыгор пасьпешна справіўся з туалетам, з гарбатаю і хапіўся за ўчарашнюю вячорку.

Яго порсткі ўзрок улавіў прадоўжную літару Г, што ачэльвала радок «Государственная Дума», калі ўвайшоў Анікей.

— Здароў! Ідзем?

— Што за пытаньне!

— Твая разважнасьць не паказвае.

— Я нахаду: адзін міг і, мы-б з табою стрэліся на Малым проспэкце-э…

— Ідзем…

Яны компэнсавалі сваё запазьненьне ўскоранай хадою.

Падасьпеўшы трамвай яшчэ больш паспрыяў компэнсацыі.

Незаўважна Васільлеўскі востраў застаўся пазадзе, і трое гарадавікоў з акалодачным адгараджвалі іх ад білаў Мікалаеўскага мосту.

Перад мостам стаяла нелапая грамадка людзей, якую ўпарта разглядала поліцыя.

— Нашы вунь!

Некалькі чалавек схіліліся да замерзшых вокан вагона.

— Студэнты па адным, па двое з самае раніцы накіроўваюць у горад… — праказаў хтосьці ззаду іх.

Хто азірнуўся на казаўшага — сустрэў у задніх дзьвярах вагона дбайлівае калываньне гарадавіковай галавы.

— Ха-ха-ха! Нядрэмнае вока… А праз Няву…

Разганяючы бег, трамвай вёз у горад ажыўленыя спрэчкі пра Думу. Напоўнены розначыннай публікаю, вагон дапамінаў рухомы мітынг, які ў кожную хвіліну, на любым месцы мог абярнуцца ў ядро дэмонстрацыі. Было відаць па настроі, што большасьць едзе туды, куды і Рыгор з Анікеем.

— Зьбярэцца! — пацешыўся Рыгор, шапнуўшы Анікею над вухам.

Той не пасьпеў пацьвердзіць Рыгоравы думкі, як каля іх пачулася:

— Да Таўрыцкіх?

Зьдзіўленым глядзеў Рыгору ў вочы Камар.

— І вы?

— Я ня дамся на провокацыю! — цьвёрда і голасна адказаў Камар: — Дзіцячае мудрагельства! Вы чыталі ліст Мілюкова? Гэта не кадэцкія хітрыкі, як вам здаецца, а гэта разумная перасьцярога… Зараз зьявіцца ў друку новы ліст сяброў- рабочых з ваенна-прамысловага комітэту… Трэба дачасна апамятацца, ня то немцы выкарыстаюць момант і сядуць на нашых плячох…

— Магчыма хлеба чорнага прынясуць, а то Мілюкову гэта не абыходзіць, — пачулася ззаду іх…

Па вагоне пранёсься галосны адабрыцельны гоман.

Яго водгук разьліўся па Ліцейным проспэкце, па якім уверанымі крокамі пайшлі Рыгор з Анікеем, сьмяючыся з Камара.

VIII

— ТЫ ПОЗНА ўчора вярнуўся?

— А другой уначы…

— Я так трывожылася… Страляніна, якаясьці заварожаная ціша… Ці праўда, ці не, казалі гаспадары, нібы паўлаўцы адказаліся страляць і іх заперлі ў сутарэньне?..

У кватэры, іначай ад заўсёднага, чулася тупатня і ажыўленая гутарка.

— Ты пойдзеш на службу, Ліба?

— Мушу…

— Ці варта?

— Ды ўсёроўна… Калі што-якое, магу кінуць…

— А я-б думаў, няхай-бы лепш заставалася дома…

— Чаму?

Ліба ўсумнілася і перастала зьбірацца.

— У кожным выпадку… воля твая…

— А ты Рыгор?

— У нас забастоўка цягнецца… І не Мілюкову яе супыніць!.. нядаўная нарада прадстаўнікоў ад заводаў… Здарэньні разгортваюцца нечаканым тэмпам… Лунаюць чырвоныя зарніцы…

Рыгор зьзяў ад радаснага, усхаляванага пачуцьця, сеючы па пакоі замілаваныя ўзрокі гаручых вачэй… Адрыўныя, распарушаныя сказы закругляліся раптоўнымі напевамі мэлёдый рэволюцыйных песень…

— Ну, добра… Ты ідзі ў лазарэт, а я адпраўлюся ў горад… Дзе рэвольвэр?

— Навошта ён табе?..

Ліба стала паміж ім і сталом.

— Вы чулі? — адцягнуў іх увагу гаспадар кватэры, няпрошана ўбегшы ў пакой. — Паўсталі два палкі — Валынскі і Пецярбурскі…

— Ласьне? — зьліліся ў адно запытаньні Рыгора і Лібы.

І не пасьпелі шавяльнуцца гаспадарскія губы для адказу, як Рыгор ужо апынуўся на сходах, лятучы ўніз.

Праз пару хвілін ён мігнуўся ў Лібіным ваччу, прабягаючы між будынкаў, направа. А калі Ліба выйшла на вуліцу, Рыгора ўжо ня было відаць. Ён згубіўся ў тэй сумятні, якая заліла шырокія роўныя лініі Васільлеўскага вострава.

Напрамкам да проспэкту беглі разам і па адным мужчыны, жанчыны, юнакі.

Месцамі, перасоўваючыся, гуртаваліся і на вачох раставалі гурткі, грамадкі, натоўпы людзей.

Дзесьці чулася напеўнае, урачыстае «гура!»

Агульная разьюшанасьць і сумятня падхапілі, як на скрыдлы, Лібу, і лёгкаю, ветранаю хадою панясьлі яе ўсьцяж вуліцы.

Апынуўшыся на Сярэднім проспэкце, яна заўважыла шырокую празрыстую пляміну агня — то гарэў дом папярэдняга зьняволеньня.

Туды, да яго несьліся радасныя гукі людзей, працягваліся разьнятыя рукі, нахіляліся разгойданыя постаці.

Промін не даваў ёй спыніцца, падбіваў бегчы за ўсімі, у які хоць бок, абы хутчэй апынуцца ля яго… Бегчы і сьпяваць, або гукаць, абсыпаць усіх шчырымі, цёплымі прывітаньнямі, ласкаю і неабмежнай удзячнасьцю…

На нейкі час яна забыла пра Рыгора, адчуваючы вакол сябе дзесяткі, сотні і тысячы блізкіх, родных прыемных людзей.

Пасьля ў яе нутры раптам успыхнула пякучае жаданьне ўгледзець яго каля сябе, абняць, як таварыша, і пацалаваць самаадданым пацалункам — у адплату за яго доўгагадовае напружанае змаганьне…

Бягучы далей, Ліба нэрвова, напружана азіралася вакол, шукаючы Рыгора ў раскалыханым людзкім моры. Загледзеўшыся, чуць не папала пад аўтомобіль-грузавік, які спыніўся ў двух кроках ад яе, гледзячы плотам вострых штыкоў.

Ліба падалася ў бок, але ў заціхаючым «гура» пачула:

— Ліба Шлёмаўна!

І калі прыгледзелася, то ў згруджанай кучы рабочых і салдат, якія шчыльна стаялі на грузавіку пад маленькім чырвоным сьцягам, яна разглядзела Пятруся.

— Дзе Рыгор?

Яго запытаньне зьнікла ў гучным вокліку:

— Няхай жыве рэволюцыя!

Ліба памкнулася да грузавіка, і ня згледзела, як некалькі здаровых рук узьнялі яе ўгору.

Грузавік памчаўся напрамкам да Тучкавага мосту, авеены нясьціханымі воклікамі «гура!»

Пры Лібе стаяў Пятрусь, апіраючыся на новую вінтоўку. У яго на руцэ акрэсьлівалася шырокая чырвоная павязка.

Чырвоныя-ж знакі — то ў выглядзе тых самых павязак на руках, то бантаў на грудзях, то пецелек на штыкох — зьвязвалі ў адно цэлае, вогненна-ўздымнае, усю купу рабочых, якія былі на грузавіку.

Ліба стаяла неаддзельнай адзінкаю лётнага атраду энтузіястаў-вястуноў, што расьсейвалі па абуджанай, растрывожанай сталіцы весткі новых дзён…

Яна захоплівалася баявою ўрачыстасьцю неперажытых падзей і чула, як яе істота дробіцца на малюткія частачкі ды сеецца ў ачырвоненым сонечным паветры нячуванага дня… Цяжар і колкая боль у нутры танулі ва ўзьнятым натхненьні.

— На Пецярбурскую старану! — абарвалі яе ўздым прыказныя воклікі суседзяў, у тым ліку і Пятруся.

Грузавік крута заламаў управа… Хто стаяў — калыхнуўся ўлева. І ў тую-ж хвіліну ўсе прыселі. З-пад мосту неслася страляніна. Рассыпчатая траскатня вінтовак разьлілася па асьнежаных барках, разьбеглася між плоту, адгукнулася ззаду, каля будынкаў першае лініі…

Некалькі блудлівых куль празьвінелі накрыж над іх галовамі… Некалькі ўдараў забразгацела па жалезных частках грузавіка…

У гэты момант Ліба ўгледзела, як з падножкі, унізе пад ёю, скаціўся на сьнег з вінтоўкаю ў руках малады салдат.

У залпавых стрэлах, што пасылалі з грузавіка, гучней іншых выдзеліўся стрэл падбітага ваякі. Яна нагнулася над біламі скрынкі, працягнуўшы рукі да параненага салдата, з твару якога глядзеў знаёмы вобраз Сроля Рэзьніка.

— Л-ліб-ба-а! — праказаў ён і павярнуў аслабшую галаву направа.

— Сроль, браток мой!.. — Пятрусь! — выгукнула з перапалохам Ліба і стала шукаць узрокамі Пятруся.

Крануўшы грузавік і частыя адстрэлы яго седакоў заглушылі Лібін воклік і разьвеелі колкую ўражлівасьць ад забойства Сроля.

Яна ўдвойчы ўспомніла пра яго тады, калі праехалі Тучкаў мост; але новыя стрэлы на рагу Вялікага проспэкту і ператочнай яму вуліцы зноў разьвеелі яе думкі. Шэры дымок толькі адляцеў на ўзровень вокан першага паверху, як грузавік упёрся ў разьнятыя рукі пераняўшага дарогу натоўпу.

— Ліба Шлёмаўна! — пазваў Пятрусь. — Ву-унь Рыгор!

Улева, каля ганку рагавога дому, ляжаў чалавек. Пры ім стаяў Рыгор з рэвольвэрам у руцэ. Ён упарта глядзеў на забітага…

— Рыго-ар!

— Рыго-ар Міхасевіч!

Рыгор крута павярнуў на воклік і сьледам быў каля грузавіка.

— Ты чаго тут?

— Васіля Берага сустракаў!

— Васіля Берага?!

— Так, з-пад мосту выцягнулі і народным судом… у царства продкаў… — А ты яшчэ не дазваляла браць рэвольвэра!.. Цудная! Якраз да часу…

— Магчыма! Няхай будзе адплатай за сьмерць Рэзьніка.

— Сроля забілі? — узрушыўся Рыгор.

— Вось толькі што пакінулі яго па той бок мосту… Я праехала з вярсту на грузавіку і не заўважвала яго, а раптам… стрэлы… Ён выпаў з машыны і я чую ўмольны позыў з акрываўленага сьнегу…

Залапатаўшы грузавік падагнаў Рыгора ўскочыць на яго і разам з Пятрусём ды Лібай ехаць далей.

— Няхай жыве рэволюцыя! — Далоў самадзяржаўе! — гукаў ён праз некалькі хвілін пасьля паведамленьня пра забойства Рэзьніка.

З перанятага іх стрэчнага грузавіка адгуквалі:

— Прывітаньне ад прэабражэнцаў!

— Няхай жыве рэволюцыйнае паўстаньне!

Сьледам, ці хтосьці скомандаваў, ці грузавікі самі разьехаліся, пацягнуўшы за сабою ў два процілеглыя канцы нямоўчнае «гура!»

Поміж з воклікамі, што разьліваліся па крывых вуліцах, па іх скрыжаваньнях, на пляцох і заломах стальным клёкатам узбройненай радасьці тарашчэлі пераліўным россыпам стрэлы. Між аблітых сонцам будынкаў, дварамі і вузкімі шчылінамі яны плылі за грузавіком, то наганяючы яго, то перасякаючы дарогу.

Каля Мытнінскай вуліцы парадзеўшыя стрэлы, як кінуты на зямлю ланцуг, раптам змоўклі, каб праз хвіліну аднавіцца з-пад палаючага будынку ахранкі.

Пад заслонай чорнага дыму і языкоў полымя, што лізалі вокны і мураваныя карнізы шэра-зялёнага будынку, вецер расьцярушваў абгарэлыя дакуманты доўгагадовага змаганьня за надышоўшы дзень… Як блудлівыя цені, вакол гаручага дому шныпарылі якіясьці людзі, старанна зьнішчаючы ўцалелыя паперы.

Яны мігам зьніклі па глухіх задворках, за рагамі будынкаў, калі грузавік спыніўся, каб салютнымі стрэламі прывітаць палаючую ахранку.

На яго стрэлы з Кронверскага проспэкту паказалася дэмонстрацыя моладзі.

Яна разносіла вестку пра здачу Рэволюцыі Петрапаўлаўскай крэпасьці…

Прынесеная навіна затуліла сабою і клубкі дыму і нясьціхаючыя стрэлы і раптам вынікшы адкульсьці грузавік з хлебам, абложаны жанкамі, як мурашкамі.

— Няхай жыве рэволюцыя!

— Гу-ра-а-а-а! а-а-а-а!..

IX

ЛІБА МАТАЛА ЧЫРВОНЫМ СЬЦЯЖКОМ над голавамі гульлівай грамады і ня сьціхала кідаць палкія лёзунгі. Надарваны голас адбіваўся больлю ў яе горле, драньцьвелі ногі ад доўгае стойкі, прыціснутай да вострага рубу грузавіковай сьценкі. Але яна не патурала нічому, цалкам адданая ахапіўшаму яе натхненьню.

У яе між вушэй праляцела дбайлівае запытаньне Рыгора:

— Ты не стамілася, Ліба?

І калі яго рука легла на Лібіным плячы, яна адказала:

— Як мы шчасьлівы сёньня, Рыгор!..

Узьезд на Біржавы мост спыніў далейшую гутарку. Шырокае поле Нявы і Неўкі адцягнула на сябе іхнюю ўвагу.

Раптам Ліба ўгледзела, як дзесятак бліскучых штыкоў з грузавіка накіравала на Дварцовую Ўзьбярэжную. У момант, адзін за другім, бліснулі агенчыкамі над белым сьнегам біл два гучных залпы.

Голая і пустая Ўзьбярэжная маўчала — у сьценах Зімніх палацаў стаяла рэштка вернага цару войска.

— Далоў самадзяржаўе! — выгукнуў Лібін сусед.

І звонкі пераліўчаты вокліч аддаўся рэхам на Неўскім прасторы.

Ён яшчэ не даляцеў да сьцен многалікіх палацаў па той бок Нявы, ня стукнуўся ў вяковыя сьцены крэпасных валаў, як новая засада гарадавікоў пераняла грузавік.

— Наперад! — пачулася з некалькіх вуснаў і змоўкла ў гулкай траскатні перастрэлкі.

Ліба ня ўсьпела вызваліць руку, каб узьняць апушчаны ў сумятні сьцяг, як пачула моцны штуршок у плечы.

— Асьцярожлівей, таварышы!.. — праказала яна, і тут-жа балюча, галасьліва працягнула:

— Рыго-а-ар! Рыго-арка-а!.. Што-а ты, мілы мой!.. Рыго-а-ар!

У Пятрусёвых абоймах з заплюшчанымі вачмі ляжаў акрываўлены Рыгор. Зьбітая з галавы шапка чорнаю кропкаю тырчэла на срабрыстым сьнягу пры бліскучых трамвайных рэйках. Яркае сонца залаціла яго гладкапрычэсаныя валасы. На правай скроні чырвонай гвяздою ляжала смугла-сіняя па краёх і чорна-чырвоная ў асяродку крывавая рана…

Ні Пятрусь, ні Ліба не заўважылі, як сьціхла перастрэлка, і крануў з месца грузавік…

Ліба выйшла з няпрытомнасьці толькі тады, калі яе ўвялі ў цёплае, белае і ціхае памяшканьне больніцы. Сеўшы на пададзеным ёй белым драбінчатым крэсьле, яна бязмоўна глядзела ў пасінеўшы Рыгораў твар, яшчэ нядаўна гэткі румяны і жыцьцярады. Двох чалавек, што ўвіхаліся каля яго, варушыліся ў Лібіным ваччу, як лёгкія цьмяныя цені. Яна не заўважала і Пятруся, пакуль той не падышоў да яе і не запытаў:

— Можа хочаце адпачыць, Ліба Шлёмаўна?

— Не-э, не!.. Я нікуды не пайду-у ад яго!.. Я яго не пакіну ні на кога, нікому!..

Пятрусь перадаў Лібу сястры, і выйшаў з больніцы, нясучы ў нутры сваім сумную навіну радаснага дня.

Ён пераходзіў больнічны двор, калі яму перагарадзілі дарогу пара чалавек з насілкамі. У адгоне некалькіх крокаў, ціха стогнучы, сьпяшыла якаясьці жанчына.

Яна ня сьціхла плакаць, пакуль за насілкамі не схавалася ў дзьвярах нізкага безаконнага будынку.

Пятрусь, як заварожаны, стаяў нейкі час сярод дзядзінца, пасьля крута сарваўся з месца і выйшаў на вуліцу…

Насустрач яму з-пад Мікалаеўскага мосту стройнымі шэрагамі накіроўваўся да дзяржаўнай Думы флёцкі экіпаж.

Чорныя бясконцыя шарэнгі матросаў цьвёрдай уверанай хадою адбівалі перамогу рэволюцыі.

На верках Петрапаўлаўкі гойдаўся чырвоны сьцяг.

І вакол-вакол, як зловіць вуха, жывым непарыўным ланцугом гучэла рэзвае, вясёлае, урачыстае:

— Гура-а-а-а! Гу-ра-а-а-а-а-а-р!

А ў гэты час насустрач яму з белых сьцен больніцы, дзе ляжаў мёртвы Рыгор, выплывалі новыя радасныя гукі новага стварэньня, прыйшоўшага ў сьвет на зьмену Рыгору.

Чэрвень, 9–1929 г.

---