Змярканне (Родзевіч)
| Змярканне Апавяданне Аўтар: Леапольд Родзевіч |
| Крыніца: http://old.knihi.com/rodzievic/zmiarkannie.html |
Прапануем да спампаваньня!
Горад-руіна, абліты чырвоным водблескам заходзячага сонца. Віхор вые па апусцелых вуліцах. Чутна сумная песня:
Цені нямыя грозна гусцеюць,
Колеры тухнуць, згукі нямеюць,
Тайны без імя шлях заступілі,
Немач з тугою мяне паланілі...
Змярканне санлівае, як блудніца п'яная,
За сонцам крадзецца, непаўстрыманае,
А я, чалавек нядуж, адзінотны,
Іду і іду ўперад, маркотны.
Выходзіць чалавек, звонячы кайданамі.
- Зноў труп! Увесь горад, як гнойная рана, і няма яму граніц, і блукаю па ім, як па заклятым месцы. Кволы, знядужэлы сунуся, як мара, як у цяжкім сне, і здаецца мне, што вякі вякоў буду хістацца тут між запусцення, мерцвякоў і заходзячага сонейка, а кайданы будуць напамінаць няволю, а віхор, б'ючыся між руін, казаць: смерць, смерць...
Садзіцца абяссілены. Маўчанне. Асыпаецца мур.
- Чуеш, душа, як руйнуецца твой твор! Колькі вякоў ты змагалася, молячы сонца аб помачы, аж пакуль не пабудавала гэтыя вавілонскія вежы, каб іх аставіць пустымі. Бачыш, душа, во, як валяецца спанявераны чалавек, як тое быдла пабітае. Глянь, душа, на свой пройдзены цярністы шлях. Што ты хацела і што ты хочаш, ненасытная душа, мачыха наша?! Ты чакаеш, чаго не дажджэш, а што дажджэш, не захочаш, і што хочаш, сама не знаеш. Вечна галодная, ты кідаеш мяне на бездарожжа, у непагоду, у цемру непражытую, і я, пакорны табе, змучаны, паўжывы, усё стараюся выйсці з гэтай магілы туды, дзе радуецца сонца і гамоніць жыццё...
Хоча падняцца, але, знямогшыся, зноў апускаецца. Ціха напявае:
І ціха ступае змярканне:
Час успамін, час забыцця.
Між запаху ночы дыхання
Душа чакае ў маўчанні
Прыходу свайго небыцця.
Устае і ідзе. Перад ім узнімаецца стада груганоў.
- О, мудрасць людская! Што бачу, мой брат! Ты надчалавек, з найвялікшай душой, ты ўсёвед ляжыш ля маіх ног, ног твайго нявольніка, ляжыш, пакараны смерцю, ты цяпер - пажыва чарвей, груганоў... Пракляцце табе, тыран, скупы мудрэц з застыгшым сэрцам! Ты глухі быў на мальбу, на стогн людзей з галадаўшай душой. Ты забраўся на недаступную вышыню мудрасці, і красаваў там для сябе, і забаўляўся між духоўнай роскашы, і пагарджаў, здзекаваўся з людзей цёмных, з беднай душой. Пракляцце табе! Гэй, груганы, начніцы, рвіце яго на кускі, мяшайце з граззю. То ж ён прабіваў шлях да тайны тайн! Бог даў яму моц генія, багацце свету, а веліч яго мудрасці была надзвычайная, але ён не падзяліўся з народам, а наадварот - пагражаў сваёй духоўнай магутнасцю. А хіба ж чалавек можа жыць без свету!
І вось я павёў цёмных, пакрыўджаных, з галоднай душой, павёў на цябе, на брата свайго, павёў вызваляць дух. А на нас, братоў, пайшлі немач, пошасць і ідзе ноч... І вымер горад ад голаду душы, бо брат мой, скупы мудрэц, пашкадаваў змучаным душам жыватворнага свету; брат мой, каін, ляжыць гідкі, зачумлены, страшны, як грэх прыроды, ляжыць сярод апафеозу - смерці. Бо хіба ж можа чалавек жыць без любасці!
- О, брат мой, як я бязмерна няшчасны, што не магу вярнуць табе жыццё. Чаму нашы душы не зліліся праменнямі гарачай любасці ў адно вялікае, без плям, сонца, каторае асвяціла б наша жыццё гаротнае? Чаму ты... Хі-хі-хі... Чую, як насмешна хіхоча цемра з разрушанага дому, праз выбітыя вокны хіхоча, бо...
Змярканне санлівае, як блудніца п'яная, за сонцам крадзецца, непаўстрыманае.
- Вітаю цябе, цемра! О, не будзь ты так пуглівай, бо вораг твой ляжыць пакананы. Слаўлю цябе!
Ты схаваеш сорам чалавека і яго страшныя падзеі. Хадзі, цемра, і багуй, прыкрый чорным цалуном сляды смерці, асляпі мае вочы, каб я не мог бачыць, што будзе, што ёсць, каб не мог бачыць вось хоць бы гэтай дзяўчынкі ў чорным, гэтае маладое адважнае жыццё, што бегла па мармуровых белых усходках уніз і завяла, не расцвіўшы, упала на ўсходкі. А там недзе ў пакоях, паміж мілых, знаёмых рэчаў, асталіся думкі-лятункі аб каханні, аб славе, аб шчасці... Гэй, прыходзьце сюды, асыпайце яе краскамі, праслаўляйце таго, хто вас стварыў, бярог як наймілейшае, як найдаражэйшае! Прыходзьце, пакуль яшчэ мае воблік красы прыроды...
- О, мармуровыя ўсходкі, муры зруйнаваныя, бязлюдныя вуліцы, машыны паржавеўшыя, заплачам мы няўсцешна па бязустанным тварцу, вялікім мучаніку - па чалавеку. Слава яму, слава! О, неба, прырода, глядзіце на чалавека, слухайце яго, мо ён першы і апошні паміж сусветнага прастору. Слаўце яго, плачце па ім!
Уваходзіць, рагочучы, Пан - бог прыроды. Ён худы, стары, храмы, з сукаватай палкай, укачаны ў асенняе лісце.
- Хто ты, ад смеху каторага дамы покаюцца?
- Я, вялікі, стары Пан, бог прыроды, бог твайго бога, прыйшоў на хаўтуры чалавека, свайго ліхадзея. Смейся ўсё жывое! А хто мне супраціўны, таго вось гэтай палкай прыб'ю, капытам забрыкаю.
- Знай жа ты, старая шчэпка, што мне не да смеху: я перажываю цяпер усю тугу, якую пазнала чалавецтва праз сваю доўгую гісторыю, і туга гэта ўсё ўзрастае і прывядзе мяне да смерці...
- А скажы, калі ласка, ці ты тут адзін?
- Гора маё! - адзін.
- Ну, дык прападай жа, калі ты такі адважнік!.. Не, шкада мне палкі на табе псаваць. Эх, ведаеш, што я табе параю! Дастань ты мне жыватворнай вадзіцы, каб я, скупаўшыся ў ёй, мог абмаладзіцца. Пасля вычысці плямы на сонцы, а то мае старыя косці мёрзнуць, і, канешне, раздабудзь, ну хоць бы сабе з Марса, насення траў, дрэў, рознай жывёліны, бо на зямлі расліна драбнее, звяр'ё вымірае... І кінь, пракляні ты гэтыя муры, машыны і я цябе абніму моцна, як блуднага сына, што вярнуўся к праўдзе.
- Ніколі! У знак пратэсту і найвялікшай пашаны к сваім прашчурам і іх мудрасці я цалую вось гэты зачумлены труп...
- Эх ты, блуднік! Губіш самахоць сябе. Цэлае жыццё блудзіў, шукаючы шляху да сонейка. Святла, мудрасці хацеў больш... Ха-ха-ха! А ці ты ведаеш, нерастаропная галава, што ты і брат твой, і ўвесь гэты горад пагінулі ад таго, чаго вам так жадалася... Пакуль не позна, апамятайся, даўміся, загаі мае раны...
- Ніколі!..
- Гэй, лес мой, добры брат, абступі цесным кругам і ўпрыся магутным плячом у муры каменныя, праклятыя, не выпускай адгэтуль двуногіх, зачумленых!.. А ты, дзікая, калючая трава, раз'ядай карэннямі каменны падмур, расцілайся зялёным дываном, укрывай гэту гідасць, гэты след і магілу чалавека! Гэй, іскрыцеся рэкі, гуляй віхор, пей хвалу вялікаму, старому Пану!
- О, пень трухлявы, кланяйся мне ў ногі, прасі выбачэння - я яшчэ чалавек, я іду пазнаць тайну, што завецца смерцю, а пазнаўшы яе, стану богам... Я ўміраю...
- Але! Ты бог, хоць жыў неказіста. Не, ты проста-такі злодзей. Украў у Наймудрэйшага частку яго багацця, што дрэнна ляжала, і зужыткаваў няўмела, распусна, на сваю пагібель. Ужо памёр!.. Я астаўся адзін... Чаму ж я не радуюся, не трыумфую... Нейкі страх мяне апаноўвае... Вось, здаецца, зараз здрыганецца, закалышацца зямля, насупіцца, прыгразіць неба... Мне страшна. Ну, але я тут загутарыўся, а ўжо і сонца няма - у пацёмках сярод гэтых руін і заблудзіцца можна... Ох, як холадам павеяла... Страшна мне...
Адварочваецца, каб ісці, але перад сабой бачыць чорны цень.
- О, неба! Хто ты, чаму не пускаеш, нашто заступіў мне дарогу, што ты хочаш? Чаму маўчыш? О, як цёмна стала... Гэта ты сонца ўкраў, запрапасціў. Ты?.. Зноў маўчыш!.. Ад цябе цемра хваляй разбягаецца. О, не глядзі на мяне - ад твайго погляду кроў застывае, у тваіх вачах бясконцая ноч гняздзіцца, на тваіх вуснах аддыхае вечнае маўчанне... О, як тут стала ціха, глуха і ноч захінула ўсё. Чую дыханне смерці, холад сырасці магільнай. О, пусці мяне! Хто ты? Ці з табой змагацца, ці маліцца на цябе?! Хто ты?