Казкі (1923)/Брыдкае качанё
| ← Салавей | Брыдкае качанё Казка Аўтар: Ганс Крысціян Андэрсен 1923 год Арыгінальная назва: Den grimme Ælling (1843) Пераклад: Вацлаў Ластоўскі |
Сон → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Брыдкае качанё. |
Прапануем да спампаваньня!
БРЫДКАЕ КАЧАНЁ.
Цудоўна прыгожа было за вёскаю. Лета было ў самым росквіце, ярына зігцела жаўцізною, авес зелянеў, сена на квяцістых сенажацях было складзена ў стагі, і бусел спацыраваў па балоце на сваіх доўгіх, чырвоных нагах і клякатаў па-егіпецку, бо гэту мову ён пераняў ад сваей маці. Наўкруг палёў і сенажацяў цягнуліся вялікія лясы, а пасярод лясоў былі глыбокія вазёры. Так запраўды, прыгожа было за вёскаю. На самым прысонішчы стаяла старая хата абкапаная наўкруг глыбокімі канавамі і сажалкамі; ад сьцен хаты да самых сажалак расьлі лапухі, такія высокія, што пад вялікшымі з іх дзеці маглі хаваючыся станавіцца на ўвесь рост; мейсца гэтае было дзікае, як самы найгусьцейшы лес. Тутака сядзела на яйкох качка; маркотна ей было чакаць, пакуль вылупяцца качаняты. Да таго-ж госьці рэдка прыходзілі да яе; другія качкі з большай прыемнасьцю плавалі сабе ў сажалках, чым-ся сядзелі з ёю пад лапухамі.
Урэшце яйкі пачалі покацца адно па другім і не задоўга качаняты высунулі з іх свае галоўкі, а пагадзя і саўсім вылупіліся і пачалі аглядацца на ўсе бакі. Маці не забараняла ім глядзець на зялёныя лапухі, бо, як ведама, зялёны коляр здаровы для вачэй.
„Які, аднак, гэты сьвет вялікі“.—сказалі ўсе качаняты. І, запраўды, цяперака у іх было больш мейсца, як у той час, калі яны месьціліся ў яйку.
„Дык вы думаеце, што тутачка і ўвесь сьвет канчаецца“, — спытала маці. — Ну, не, ён цягнецца яшчэ далёка аж па за той бок саду і дасягае, вун, да таго поля тутэйшага бацюшкі… Толькі я яшчэ там ні разу не была… Аднак, вы ўсе тутака?—казала яна далей, устаючы на ногі. „Не ня ўсе, вун, тое вялікае яйко яшчэ цэлае. Калі-ж гэта скончыцца. Мне ўжо вельмі абрыдла“.
І яна зноў уселася на яйко.
„Ну, як маешся“,—спытала яе другая старая качка, прыйшоўшы на тую пару ў госьці.
— „Ды, от, з адным яйком ніяк не магу дакончыць,—адказвае яна:—не вылупаецца ды-й толькі… Але паглядзі на гэтых дзетачак: ці былі калі-небудзь на сьвеці качаняты прыгажейшыя за іх. Усе яны, як дзьве кроплі вады, падобны да свайго таты, а ён гыцэль і ня думае адведаць мяне“.
— „Пакажы ты мне гэтае яйко, што ня вылупаецца,—сказала старая. — Я мяркую, што гэта яйко індычкі. Са мною таксама раз здарылася такая-ж прыгода і мне прышлося вельмі многа валандацца з гэтым качанём, бо яно баіцца вады. Ніякім чынам не магчыма было ўвагнаць яго ў сажалку; ужо я мардавалася,—нічога ня выходзіць… Пакажы мне гэтае яйко. Ну разумеецца, індычае! Кінь лепей яго і пачні вучыць сваіх дзетак плаваць.
— Не пачэкаю яшчэ крыху; прасядзела гэтулькі,—можна патрываць і яшчэ“.
— „Як хочаш“,—сказала старая качка і пайшла.
Урэшце вялікае яйко разшчапілася. Качанё піснула і вылезла. Якое яно было вялікае і брыдкое. Паўзіралася на яго качка і сказала:
— „Вось аграмаднае. І ні да аднаго з маіх дзетак не падобнае. Няўжо-ж гэта такі і запраўды індычы выблюдак. А вось пабачым! Трэба завясьці яго ў сажалку; там ён хоць трэсьні, а улёзьці яго у ваду я змушу“.
На другі дзень была вельмі добрая пагода; сонца ярка асьветляла ўсе зялёныя лапухі. Качка выбралася са ўсей сваей сямьёй ў сажалку. Ускочыла яна ў ваду і пачала клікаць да сябе качанят. Качаняты паўлазілі адно па адным; перш яны; хаваліся у вадзе з галавою, але зараз-жа выбіраліся на верх і пачыналі плаваць; нават брыдкое качанё і тое паплыло, як нельга лепш.
— „Не, гэта не індык,—сказала маці:—во, як спрытна ён перабірае нагамі, як роўна трымаецца. Не, гэта мой родны сын! Праўду кажучы, дык ён нават вельмі прыгожа выглядае, трэба толькі прыглядзецца да яго… Ну, дзеткі, пойдземо цяперака са мною, я павяду вас у людзі, пазнаёмлю вас з качкамі нашага роду. Толькі трымайцеся заўсёды бліжэй да мяне, каб хто-небудзь не наступіў на вас, ды высьцерагайцеся катоў“.
Прышлі яны ў птушынец. Тамака быў страшэнны гоман, бо сабраліся дзьве сямьі качак дзеўбаючыя адна другую за выкінутую галаву рыбы, якая, аднак, ўрэшце, дасталася трэйцяй старане,—рабому кату.
— „От, бачыце, так заўсёды бывае на сьвеце“,—сказала маці нашых качанят і пачала вастрыць дзюбу, бо таксама меціла на тую-ж галаву рыбы.
— „Ну, хадзіце за мною, і калі падойдземо да тэй старой качкі, дык нізенька пакланіцеся. Гэта самая важная са ўсіх тутэйшых качак; яна гішпанскай крыві і дзеля гэтага такая тоўстая. Бачце ў яе на назе чырвоная гануча; гэта—самая лепшая аздоба і найвялікшая азнака, якую толькі можа атрымаць качка; яна значэ, што гэткую качку баяцца згубіць і што яна дадзена качцы дзеля таго, каб людзі і жывіна маглі адрожніваць яе ад другіх. Ну, ідзеце, ідзеце! Ды ня чапляйце нагі за нагу; добра выхаванае качанё, заўсёды павінна хадзіць крыху растапырыўшы ногі… Вось глядзіце на мяне! Ну, цяперака кланяйцеся і скажыце: Квак-к!“
Качаняты зрабілі, як навучала маці, але другія качкі, якія былі тутака, пазіралі на іх і голасна казалі.
„Ну, от нашага брата яшчэ прыбыла. Бытцым і бяз іх вас мала! А да таго—фэ!—якоя гідкае адно з гэтых качанятаў. Не, гэтага мы не дапусьцім!“—І адна качка зараз-жа падбегла да брыдкага качаняці і дзюбанула яго ззаду.
„Не чапай яго, — сказала маці,—ён жа нікому нічога, а ты за што яго!“
—„Ды ён лішне вялікі і зусім не падобны да нас,—заквакала тая, што дзеўбанула,— дзеля гэтага і варта яго біць“.
—„Вельмі прыгожыя у вас дзеці, — сказала важная качка з ганучаю на назе,— ўсе вельмі прыгожыя, апрыч, вось, гэтага аднаго: ён вельмі ўжо не ўдаўся, варта бы яго перарабіць!“
—„Не, ня трэба, ваша сьветласьць, — сказала маці: ён праўда, непрыгожы, але вельмі добры і плавае ня горш ад другіх, нават, маю сьмеласьць сказаць, што лепш. Я пераконана, што з часам ён стане прыгажэйшы і зробіцца меньшы… Ён вельмі доўга лежаў ў яйку і дзеля гэтага выйшаў не такім, як трэба“…
І яна паскрабла яго каля шыі, пагладзіла пёрачкі і далей казала:
„Да таго, ён качурок, значыцца—хараство яму ня так патрэбна. Зчасам ён будзе вельмі дужы, бо і цяпер ён ужо не папушчае сваім братом.
—„Рэшта вашых качанят вельмі прыгожы,—сказала старая качка—генэраліха. — Ну, цяперака, будзьце як у сябе ў хаце, і калі знойдзеце дзе-небудзь рыбіну, дык дазваляю прынясьці яе да мяне“.
І такім парадкам яны былі як у хаце.
Але беднага качурка, што быў вельмі непрыгожы, дзёўбалі, кусалі, білі, папіхалі ня толькі качкі, але і куры:
„Ён занадта вялікі“ — казалі ўсе, а калакуцкі певень, які радзіўся на сьвет са шпорамі і дзеля гэтага лічыў сябе рыцарам, натапырыўся як панскі аконам і ўвесь пачырванеў ад злосьці… Бедны качурок ня ведаў, куды яму кінуцца, што рабіць вельмі жудасна яму было, што ён такі брыдкі і што з яго кпіць увесь птушачы панадворак.
Так прайшоў першы дзень, а далей было яшчэ горш. Усе ганялі беднае качанё, нават браты яго злаваліся і несьціхаючы гаварылі: „Хоцьбы кошка зьела цябе; брыда!“
Ды-й маці ужо не раз прытыкала: „Адыйдзі ты куды-небудзь з маіх вачэй!“ Качкі шчыпалі яго, Куры дзёўбалі, дзеўка, што прыносіла корм птушкам, адпіхавала яго нагою.
Вось аднаго дня ён адыйшоў ад усіх і пераляцеў праз плот; верабьі, якія сядзелі на тым плоце, спалохаліся і пырхнулі куды каторы. „Гэта таму, што я такі брыдкі“, падумаў качурок і заплюшчыў вочы, каб бегчы хоць куды не бачучы як яго брыдзяцца; такім парадкам, ён дабег да вялікага балота, дзе жылі дзікія качкі. Тутака пралежаў ён ўсю ноч, бо вельмі змарыўся дый жудасна было яму.
Раніцаю дзікія качкі абудзіліся і ўбачылі новага таварыша.
„Ты што за птушка?“—спыталіся яны.
Качанё паварачвалася на ўсе бакі і кланялася як найніжэй.
„Ты вельмі гідкі“—сказалі дзікія качкі, але гэта нам ўсё роўна, абы толькі ты не жаніўся з паненкаю нашага роду.
Бедненькі! У яго й на думцы ніколі не было жаніцца: хацеў ён толькі, каб яму дозволілі лежаць у асацэ і піць ваду з балота.
Так пралежаў ён два дні. У гэтую пару прыляцелі да балота двое дзікіх гусей, якія таксама нідаўна вылупіліся з яёк.
„Слухай сябра, — сказалі яны, — ты, праўда, крыху брыдкі, але гэта нічога! Хочаш ляцець з намі і зрабіцца вырайнаю птушкаю. Тутака нідалёка, ў другім балоце, ёсьць неколькі вельмі мілых гусак. Ты можаш ажаніцца з каторай-небудзь з іх і стацца шчасьлівым…
„Пуф! Бах!“—загрымела ў гэты момант і абодвы дзікія маладыя гусакі ўпалі няжывымі ў балота, афарбаваўшы ваду сваею крывёю. „Пуф! Бах!“ зноў разняслося ў паветры і цэлае стада дзікіх гусей паднялося з балота. Стрэляніна пачалася страшэнная. Гэта было вялікае паляваньне; паляўнічыя акружылі ўсё балота, некаторыя з іх нават пазалазілі на дрэвы, што раслі наўкруг. Дым ад пораху як воблачкі плаваў ў паветры. Да балота прыбеглі сабакі і брэхалі са ўсіх бакоў, асака шухацела і гнулася і беднае качанё сядзела ні жывое, ні мёртвае. Яно толькі хацела схаваць галаву пад скрыдла, як раптам перад самым яго дзюбком апынуўся вялізарны сабака: язык яго быў высунуты на ўсю даўжыню, а вочы страшна блішчэлі. Ён гаркнуў на качанё, паказаў свае вострыя зубы і — „гаў, гаў“, пабег назад, ня чапіўшы яго.
„Хвала табе Божа!“—падумала качанё уздыхнуўшы—„Я такое брыдкое, што нават сабацы гідасна ўкусіць мяне“.
І так яно пралежала не кранутым той час, калі шрот сьвішчэў у асацэ і стрэл раздаваўся за стрэлам.
Толькі вечарам усё сьціхла. Але беднае качанё не важылася падняцца; яно пераждала яшчэ колькі гадзін і толькі тады пабегла з балота, але так шпарка, як толькі магчыма. Яно бегла праз полі сенажаці, дзе яго насьцігла такая навальніца, што нельга было і крануцца.
Да ночы яно дабрыло да беднай маленькай хаткі, але такой старэнькай, што бытцам яна сама ня ведала ў які ей бок паваліцца і толькі дзеля гэтага мабыць трымалася на мейсцы. Вецяр быў такі магутны, што качанё павінна было прысесьці на зямлю і прытуліцца да хаткі, каб не ўпасьці. Тутака яно заўважыла, што дзьверы былі скінуты з аднэй завесіны і шчыліна была на гэтулькі вялікая, што можна праз яе пралезьці ў сярэдзіну. Гэтак яно і зрабіла.
У хатцы жыла кабеціна са сваім катом і курыцаю. Кот, якога яна называла сыночкам, добра смурчэў і пацягаўся; ён нават умеў пушчаць з сябе іскры, але дзеля гэтага трэ‘было пагладзіць яго супроць поўсьці… Курыца мела самыя малёнькія, нізенькія ножкі і дзеля гэтага празывалася курачкай- каратканожкай; яна нясла добрыя яечкі і гаспадыня любіла яе, як добрую. дачку.
Раніцаю, як толькі разсвітала, ў хатцы заўважылі качанё; курыца закудактала, а кот пачаў мяўкаць.
„Гэта што значэ?“—спытала гаспадыня і азірнулася; але таму, што яна была падсьлепавата, дык падумала, што гэта заблудзілася да яе тлустая качка. — „Вось рэдкая знаходка! Цяперака, значэ, у мяне будуць і качыныя яечкі. Каб толькі гэта быў не качар!“
І качурка тры тыдні дасьледвалі; але яек усё не было. Кот быў у хаце панам, а курыца паняю, дык яны толькі адно і ведалі, што гаварыць: „Сьвет ды сьвет“, бо уяўлялі яны сябе дзьвема паловамі сьвету, а да таго і лепшымі паловамі. Качурок думаў, што можна аб ім мяркаваць іначэй; але курыцы гэта ня падабалася.
—„Ты можаш: нясьці яйкі?“ — пыталася яна.
—„Не“.
—„Ну, дык будзь ласкаў не гаварыць са мною!“.
А кот пытаўся:
—„Ты ўмееш курняўкаць, мурчэць і пушчаць іскры?“
—„Не“.
—„Дык німа чаго табе сунуцца ў размовы, калі гаворуць разумныя людзі“.
І сядзела беднае качанё ў куточку, такое невясёлаае, змаркочанае. Аднаго разу ў хату увайшлі сьвежае паветра і ясны прамень сонца; качаняці так захацелася паплаваць у вадзе, што яно не магло стрымацца, каб не сказаць аб гэтым курыцы,
„Гэта яшчэ што за выдумка?“ сказала яна.—Табе німа чаго рабіць, дык і прыходзяць у галаву розныя капрызы. Мясі яйкі, ці сакачы сабе што-небудзь пад нос, дык і добра будзе!
—„Але-ж плаваць у вадзе так добра! Каб ты ведала, як прыемна даць нырца аж да дна і пасьля зноў выплысьці на паверхню“…
„Так німа чаго казаць, гэта вялікая прыемнасьць… заўважыла курыца.—„Ты здаецца саўсім ужо здурнеў! Спытай вось у ката,—ён найразумнейшае стварэньне, якоя я калі-небудзь сустрэчала,—спытай у яго, ці любіць ён плаваць і ныраць? Аб сабе я ужо не кажу. Спытай нават нашу старую гаспадыню: ужо разумней ад яе німа нікога на сьвеце. Пабачыш, спадабаюцца ей твае плаваньня і ныраньня?!…
—„Вы ня можаце мяне зразумець“,—сказала качанё.
—„Мы ня можам цябе зразумець? Скажыце, калі ласка! Ці ня лічыш ты сябе разумнейшым ад ката і нашай гаспадыні? Аб сабе я ужо не кажу. Будзь ласкаў, ня уяўляй сабе рознага глупства й дзякуй Богу за усё, што маеш тутака! Памятай, што ты у цёплай хаце, што з табою дабраная кампанія, дзе ты можаш шмат чаго навучыцца. Але я бачу, што ты зашмат языком мелеш і што з табою саўсім непрыемна мець знаёмства. Павер мне, я табе дрэннага ня жадаю. Ты выслухаў ад мяне прытычкі, а з гэтага можна пазнаць добрага прыяцеля. Старайся лепш нясьці яйкі, ці навучыся мурчэць і пушчаць з сябе іскры“.
—„Не, я, здаецца, пайду ў белы сьвет“, — сказаў качурок.
—„Ідзі, ідзі!“—сказала курыца вельмі зазлаваўшыся.
І качурок выбраўся. Ён плаваў у вадзе, даваў нырца, а усе птушкі адганялі яго, або стараніліся, бо ён быў брыдкі.
Прыйшла восень; лісьця у лесе пажоўкла; вецер падымаў яго і круціў у паветры. Пачаліся халады; над зямлёю навісьлі цёмныя хмары; недзе голасна ад холаду каркала варона, Дрэнна было беднаму качаняці. Адзін раз, пад вечар, калі сонцэ вельмі прыгожа зайшло за небасхіл, з лесу вылецела цэлая стада пышных, вялікіх птушак, наздзіў белых, з доўгімі гібкімі шыямі: гэта былі лебядзі. Яны далі саўсім асаблівы згук, распасьцёрлі прыгожыя і магутныя белыя крыльля і паляцелі з халоднага краю на вырай, у далёкія цёплыя краіны. Яны ляцелі так высока, высока і нешта жудасна-салодкае рабілася ў душы брыдкога качурка. Ён закруціўся на вадзе як калясо, выцягнуў шыю як толькі мог ў верх да лебядзяў і ўрэшце закрычаў так голасна, цудоўна, што сам спалохаўся гэтага… Ах, як ня мог забыць гэтых, шчасьлівых птушак і калі яны зьніклі з вачэй, ён, бедны, нырнуў на дно; выплыўшы, ён быў як ачмурэлы. Ён ня ведаў, як зваліся гэныя птушкі, ня ведаў куды яны ляцелі; але ён ведаў, што ім вельмі добра жыць на сьвеце. Толькі ён ня зайздраваў ім. Яму і на думу не прыходзіла жадаць сабе такога шчасьця. Бедны „качурок“ быў бы задаволены, каб яго хаця качкі не праганялі ад сваей кампаніі.
А зіма была сьцюдзёная, сьцюдзёная. Каб не даць вадзе замерзнуць, качаняці прыходзілася не перастаючы плаваць; але з кождай ноччу атворына, ў якой ён плаваў рабілася усё меншай. Качурок напружаючыся працаваў нагамі, каб перашкодзіць вадзе саўсім заледзянець. Урэшце ён так змарыўся, што самлеў і лёд яго, сьціснуў і замарозіў.
На пяродадні прыйшоў на гэтае мейсца селянін, убачыў умерзлага, разьбіў ботам лёд і занёс качанё да хаты. Тутака ён зноў аджыў.
Яго трымалі пад печчу і рэдка калі яму прыходзілася бачыць праменьчык сьвятла.
Раз, калі ўжо падыходзіла вясна і качанё вылезла са свайго падпечка. дзеці хацелі пагуляць з ім, але качурок падумаў, што яны мяркуюць скрыўдзіць яго і з перапалоху кінуўся проста ў жбанок з малаком. Малако перавярнулася; гаспадыня ўскляснула рукамі, а качурок, саўсім зьбіўшыся з панталыку трапіў адтуль у бочку з дзёгцям, а стуль у скрынку з мукой і гэтак далей… Божа, на што ён быў падобны! Гаспадыня верашчала і ганялася за ім з качаргою, дзеці, таксама, адно перад другім, стараліся яго злавіць і крычалі і іржалі на ўсё горла. Добра, што дзьверы былі адчынены і качурок мог выляцець на вуліцу. Тутака ён зваліўся саўсім змораны.
Было бы вельмі жаласна, каб пераказваць усё тое, што прыйшлося зазнаць беднаму качаняці. Яшчэ зіма не саўсім скочылася, а ён змушаны быў лежаць каля балота, покуль сонца не прыгрэла зямлю так, што запеялі жаўваранкі і зазялянела трава.
Пачалася цудоўная вясна.
Качурок ужо мог распасьцёрці крыльля. Цяперака на іх было шмат белых пёраў і яны нясьлі яго лёгка і шумелі ў паветры мацней як да гэтага. Скора ён даляцеў да вялікага саду, дзе цьвілі яблыні, грушы і другія розныя дрэвы, а пасярэдзіне саду была вялікая сажалка. О, як тутака было прыгожа і радасна. І, вось, з за дрэваў паказаліся тры дзіўных белых лебядзі; яны шуршэлі крыльлямі і лёгка плылі па вадзе. Качурок знаў ужо гэтых цудоўных птушак і неяк асабліва маркотна зрабілася яму.
„Я падплыву да іх, — падумаў ён, — да гэтых цароў над птушкамі, ніхай яны забьюць мяне за тое, што я такі брыдкі… Ніхай забьюць! Лепш быць забітым лебядзям, як знасіць пабоі ад качак ці курэй, ці папіханьня дзевак, дагледаючых птушак, ці зімаваць пад печчу“.
І качурок паплыў да іх на сустрэч; лебядзі ўбачылі яго, замахалі проста на яго сваімі белымі крыльлямі.
„Забійце, забійце мяне!“ — зашаптаў ён, бедненькі, схіляючы галаву над вадою і чакаючы сьмерці. Але што ўбачыў ён у люстраной вадзе? Убачыў самаго сябе, ды толькі ня ў выглядзе брыдкога качаняці, а цудоўным лебядзям.
Не беда радзіцца паміж качкамі, калі да нарадзін ляжацімеш у лебядзіным яйку.
Вельмі цешыўся ён з таго, што перацярпеў так многа гора. Толькі цяперака ён зразумеў сваё шчасьце і ўсю прыгожасьць жыцьця. А вялікія лебядзі плавалі наўкруг яго і цалавалі яго сваімі дзюбамі.
У сад прыбегла некалькі дзетак. Яны пачалі кідаць у ваду хлеб і зерняты, і адзін з іх закрычаў.
Вось, яшчэ новы лебядзь!
Рэшта дзетак таксама вясёла зашчэбетала:
—„Ага, новы лебядзь, новы лебядзь! і кляскаючы ў далоні і скачучы, пабеглі сказаць бацькам і, пасьля, зноў пачалі кідаць у сажалку хлеб, пірог і ўсе дзеці крычалі:
—Новы лебядзь прыгажэйшы за ўсіх. Такі малады і такі цудоўна-прыгожы! І старыя лебядзі нізка пакланіліся яму, як прыгажэйшаму і маладзейшаму.
Яму зрабілася вельмі сорамна, і ён схаваў галаву пад крыло. Ён сам ня ведаў, што яму рабіць; ён быў вельмі шчасьлівы, але ні крышкі ня горды, бо ў добрым сэрцы ніколі німа гордасьці. Ён думаў аб тым, як яго ганялі, як сьмеяліся з яго. І адначасна чуў, што ён прыгажэйшы ад усіх прыгожых птушак. Нават бэз схіліў да яго свае галінкі, а сонейка сьвяціла так ясна і міла! Зашурчэў ён крыльлямі, выцягнуў гібкую шыю сваю і радасна, шчыра, ад сэрца сказаў:
„Аб такім шчасьці мне і ня сьнілася тады, калі я быў брыдкім качанём“.