Над прасторамі зямлі

Над прасторамі зямлі Апавяданне Аўтар: Якуб Колас

Прапануем да спампаваньня!

Прысвячаецца Цішку Гартнаму

Адвечны рух, бясконцае блуканне па свеце выпала на долю гэтым бязродным хмаркам.

Хто яны такія? Скуль яны ўзяліся?

Якое прызначэнне іх на свеце?

Такія запытанні напэўна паўсталі б у кожнага, хто першы раз убачыў бы гэтых несупынных вандроўніц. Але ж трудна сказаць, хто і калі ўбачыў іх першы раз, і гэтыя пытанні цяпер ужо страчваюць сваю цікавасць. І, можа, нават не шкодзіць заўважыць наогул, што не трэба многа думаць над такімі звычайнымі з’явамі, бо гэта не дае практычных вынікаў, і затым выказваецца і такая думка — колькі б людзі ні думалі, хоць бы нават страцілі апошні волас на галаве ў сваім думанні, дык і тады не здолеюць даць разумнага адказу на некаторыя запытанні.

Збіраліся хмаркі ў дарогу.

Раніца была такая ціхая і такая прыўдалая. Часамі перад навальніцаю бываюць такія прыгожыя раніцы. Сонца яшчэ не было відаць, але яго ружова-залацістыя слупы ўжо высока падымаліся над зямлёю, расцякаліся ў бязмежных прасторах свету. У гэтых залатых слупах-праменнях і купаліся хмаркі. Іх было многа, але яны былі такія тонкія і празрыстыя, што некаторых трудна было нават разгледзець. І весела было хмаркам — яны ж збіраліся вандраваць па свеце, пачынаючы новае жыццё новага дня. А ў гэтай вандроўцы было так многа павабнасці і хараства. А калі яшчэ ўзяць пад увагу, што яны вольны, не прыкаваны да якога-небудзь пэўнага месца, што яны «вечна халодныя, вечна свабодныя», што ў іх няма ні «родзіны, ні выгнання», як сказаў аб іх паэт, дык стане яснаю ўся іх радасць і ўся паўната іх шчасця.

І гутарылі між сабою гэтыя хмаркі.

— Падымаецца зараз ветрык, і мы рушым у дарогу. Падумайце, якое гэта шчасце — не мець ніякага клопату, ніякіх турбот і вечна хадзіць па безгранічных прасторах, калі табе ўсюды адкрыты дарогі, — гаворыць адна хмарка, грэючы на сонцы свае шаўкавістыя ружовыя пасмачкі.

— І куды гэта паплывём мы сёння? — пытаецца другая, павісшы ў небе вельмі прыгожымі завітушкамі. — Мяне гэта надзвычайна цікавіць, і ў гэтым гаданні, калі хочаце, ёсць пэўная асалода.

— Што да мяне, — азвалася трэцяя, — то я хацела б унь туды — пайсці следам за гэтым бліскучым срэбрам вады, што паблісквае з-пад зялёных шатаў купчастых алешын.

— Ах, мілыя, куды ні пойдзеш, усюды будзе добра, — заўважыла яшчэ адна хмарка.

— Я толькі не люблю гэтых пустак і гэтых жоўтых пяскоў, бо сярод іх так аднастайна і так непрытульна, і калі мне здараецца праходзіць над імі, то я стараюся знікнуць або зусім не глядзець на іх, каб не бачыць убоства іх, зазначыла папялястая хмарка.

— Хутчэй, хутчэй бы ў дарогу! — загаманіла хорам цэлая чародка хмарак. — І дзе гэта падзеўся вецер? Ужо сонца стаіць над лесам, пара б нам і рушыцца.

— Пастойце, родныя, не спяшайцеся, — пачуўся новы голас, і голас ішоў знізу. Адна хмарка стаяла ніжэй. На яе падалі цені ад тых, што стаялі значна вышэй, і гэтыя цені надавалі ёй досыць пануры выгляд.

— А чаго стаяць? — з нецярплівасцю адказалі ёй і дадалі: — Усякае стаянне на месцы пераходзіць у звычайны застой. А ў застоі хіба можа быць які сэнс? Сэнс нашага жыцця — несупынны рух.

— Але, несупынны рух, — пацвердзілі і ўсе іншыя хмаркі.

— Вы занадта адарваныя ад зямлі, бо далёка стаіцё ад яе, і таму ў вас няправільны погляд на сваё прызначэнне, — адказала цёмная хмарка, — вось чаму я і кажу: не спяшайцеся. Чаму? Бо трэба зрабіць, гаворачы моваю вучоных, рэвізію нашага погляду на рэчы і на сваё прызначэнне.

— Іншага прызначэння мы не ведаем. Прызначэнне ў нас адно — вечны рух, вечны пераход з аднаго месца на другое, з аднаго краю ў іншыя краі, і так да сканчэння свету.

— А я думаю, што гэта мала. Спусціцеся ніжэй, бо на вашай высачыні вам не чуцен голас зямлі.

І між імі завялася гарачая спрэчка, і ў ёй быў заглушан голас зямлі.

У той час, калі між хмаркамі вялася такая паважная дыскусія на ўзнёслую філасофскую тэму аб прызначэнні і розных маральных абавязках, на зямлі таксама была гутарка, але зусім іншага характару.

— Які гарачы будзе сёння дзень! Глядзіце, як борзда высыхае раса, гаворыць зялёны бульбянік.

— Горача, горача, — адзываецца вусаты ячмень, — яшчэ толькі раніца, а як ужо прыпякае сонца. На маіх вусах даўно павысыхалі мае бясцэнныя дыяменты. Ах, як хочацца піць!

— Піць, піць! — жаласна пранёсся ледзь-ледзь чутны шум па нівах і па траве.

— Глядзіце, сябры, ці гэта толькі мне здаецца, — зашумеў авёс, — там нібы хмары збіраюцца… Ах, як шкода, што я малы і мой кругазор нязначны! Зірніце вы, зрабіце ласку, васпане дубе, вам ляпей відаць: ці не відаць, ці не збіраецца толькі дождж?

— Эх, сынку, — уздыхае дуб, — штодзень збіраюцца хмары, а дажджу ўсё няма і няма.

— Без сэрца яны, без літасці, пустыя халодныя плямы на небе. Апошнюю расу нашу пабралі, — скардзіцца грэчка.

— Ох, маці зямля, — зашушукалі краскі на межах, — дарма называюць цябе сырою. Мы сохнем без вільгаці, мы гарым на сонцы. Хоць бы дачакацца халадку начнога.

— Дзеткі, мае дзеткі! — гаворыць зямля. — Я разарвала грудзі сабе, патрэскалася, аддаючы апошнюю вільгаць, каб гэтаю вільгаццю жывіць вас і напаіць хмары, каб спорным дажджом вярнулі нам яны мае слёзы, любыя раслінкі! І болей зрабіць не магла я нічога.

Густая смуга-сінеча — як смутак пасохлай зямлі, акінула далі, знямелыя ад жары.

У гэты ж час там, угары, спрэчка між хмаркамі не спынялася. Але, як і заўсёды, у спрэчках ніхто нікога не пераканаў і тут, нягледзячы на самыя мудрыя аргументы. І такіх аргументаў было не мала.

— Вы адарваліся ад зямлі, вы забыліся ці не хочаце памятаць таго, што гэтая зямля, над якою плывяце вы, выпеставала і выкарміла вас, а сама засталася спустошанаю. Яна чакае ад вас дапамогі, і калі вы не спусціцеся наніз дажджом, то яе расліны папрападаюць, — гаварыла хмарка знізу.

— Не заўсёды можна лічыцца з жаданнямі другога, — адказваюць хмаркі з гары. — Дзеці часамі захочуць пагуляць з брытваю, да ці можна даваць ім брытву? Наш прыход на зямлю ў часе такой спякоты можа прычыніць ёй толькі шкоду, бо мы не можам паручыцца за сябе, каб не распражыцца страшным градам і бураю. Мы вернемся на зямлю ціхім, дробным дожджыкам у спакойную восень. Ты, сястрыца, не пакрыўдзься за слова: ты стаіш нізка. У цябе няма такога шырокага далягляду, які ёсць у нас. Ты — цёмная і страшная хмара. У цябе многа дзікай сілы, ты прынясеш навальніцу і громы, ты наробіш многа шкоды і бяды на зямлі. Ці акупіцца гэтае няшчасце карысцю ад тваіх навальных уліўных дажджоў? Не будзь упартаю і плыві разам з намі, бо дарога наша адна. Паглядзі, падыміся вышай, якія светлыя прасторы чакаюць нас. Спяшайся, бо чуецца набліжэнне свежых ветравых хваль.

Здрыганулася паветра, і зрушыліся высокія светлыя хмаркі. Адлегласць між імі і цёмнаю хмараю з кожнаю хвілінаю рабілася большай і большай.

— Бывай! — гукнулі яны з далёкай высачыні сваёй цёмнай задумлёнай таварышцы.

Як белыя лебедзі, паплылі яны ў бяскрайняй прасторы, ператвараючыся ў самыя вычварныя, дзівосныя постаці, і зніклі з вачэй.

Яшчэ больш пацямнела нізкая хмара, нерухома застыўшы на адзін момант. Зрушылася, заварушылася. Як шапка-волат, спускаецца ніжай, выпускаючы па краях кудлатыя касмыкі, апранаючы ценем зямлю.

— Хмара находзіць! — узрушана-радасна зашумелі кусты.

— Ш! ш! — зашастала асака. — Маўчыце, не спалохайце мілую, слаўную хмару.

І знямелая ціш агарнула зямлю.

— Гром, гром! Вы чуеце гром? — прытоеным, сцішаным голасам загаманілі аўсяныя кістачкі.

— А што гэта гудзе дзесь далёка, ды гэтак жа густа? — запытала трава.

— Гэта дождж, гэта дождж гудзе! — радасна залепятала лісце на дубе.

— Сцеражыся, братка, — гучна зашумеў вецер, пагнаўшы пыл па зямлі, каб зараз жа прыбіць яго жыватворчым дажджом.

Грозна і гучна наступала цёмная хмара, абліваючы зямлю імклівым патокам дажджу, кладучы на дол засмаглыя нівы і травы.

Прайшла навальніца. Бліснула сонца. Мільярды брыльянцістых кропель брыльянцістай вады заззялі ў праменнях.

Ляжыць на доле авёс, абцяжараны і напоены дажджом. Павылеглі нівы.

— Хвала табе, цёмная хмара! Хоць і злажыла ты нас на дол, але мы ўстанем, бо ты нам дала моцы і сілы, — шэпчуць шчаслівыя раслінкі і цягнуцца зноў угору да яснага сонца.