Нарысы па гісторыі беларускае літаратуры (1922)/IX

← Леў Сапега і яго значэньне ў гісторыі старадаўнай беларускай літаратуры

«Прамова» Яна Мялешкі Літаратуразнаўчая праца Аўтар: Мікалай Янчук 1922 год

Беларускія летапісы →

Прапануем да спампаваньня!

IX.

Шасцанцатае сталецьце, калі жыў і працаваў Леў Сапега, гэта пара росквіту польскае культуры, вышэйшы пункт разьвіцьця польска-беларуска-літоўскае палітычнае моцы, залаты век польскае літаратуры, словам, гэты кульмінацыйны пункт магутнасьці й славы Беларуска-Літоўска-Польскага гаспадарства паміж дзяржаваў Эўропы й пярэдняй Азіі ў асобе Турцыі, султаны якой — Саліман Вялікалепны й Салім II ахвотна падтрымлівалі мір і дружбу з Ягайлавічамі. Але пышная павярхоўнасьць мела й свой адваротны бок з цёмнымі плямамі. Так, напр., шляхта, якая наладзіла была свой быт пры каралеўскай уладзе гэтак, як, быць можа, ніводзін упрывілеёваны стан у іншых дзяржавах, нічога не падумала зрабіць, каб пацепшыць жыцьцё народу, які цягнуў ярмо паншчыны. Наадварот, гэты народ быццам бы не істнаваў у паняцьцях ня толькі тагочаснай шляхты, але нават у лепшых яе прадстаўнікаў гуманістаў-пісьменьнікаў. Шляхпіц — гэта быў вышэйшы ідэал шляхэтнасьці, розуму, прасьвячонасьці і збор усіх цнотаў, — гэткім ён малюецца ў лепшых творах — тагочаснай літаратуры. Кожная спроба даць малюнак іншага зьместу, паказаць адмоўныя рысы веку — была-бы вострым супярэччам для тагочасных літаратурных звычаяў.

А тымчасам гэткая спроба быда зроблена невядомым беларусам, які скрыў сваё імя пад псэўданімам Яна Мялешкі. Сваёй сатыры Ян Малешка падаў форму прамовы, якую ён, быццам бы, сказаў на сойме ў Варшаве ў 1589 г. ў прысуснасьці караля Жыгімонта III. Да апошніх часоў гісторыкі лічылі гэту прамову за запраўдную; у ліку старажытных актавых дакумантаў яна папала ў выданьне: «Актовъ, относящихся къ исторіи южной и западной Россіи, издаваемыхъ Археографической Комиссіей»^[1], і часта гісторыкі, апіраючыся на яе, ілюстравалі тагочасны быт і пацьвярджалі ёю тыя, ці іншыя вывады. У сучасны момант асоба Яна Мялешкі, як аўтара „прамовы“ знаходзіцца пад сумненьнем, а на знамянітую сэймовую прамову пачынаюць глядзець, як на палітычны памфлет, або як на сатыру грамадзянскіх звычаяў у старой Польшчы й Літве ў канцы XVI веку. Інакш кажучы, яе схільны разглядаць, як твор чыста літаратурны, а не як помнік гістарычны напоўафіцыяльнага характару^[2]). Сатырык асьмейвае сучасныя яму вады шляхоцкага жыцьця, якія павялічваліся побач з узростам сілы й палітычнага значэньня Польска-Беларуска-Літоўскага гаспадарства. А дзеля большага праўдападабенства выстаўляе сябе наіўным і грубаватым прастачком, якога не закранула вялікасьвецкае жыцьцё з усімі яго адмоўнымі ўласьцівасьцямі.

«Найяснѣйшій милостивый король и на меня ласкавыя паны братія!» — пачынае ён сваю прамову. — „Выѣхавши зъ дому, Богумъ ся помолилъ чтобы къ вамъ здоровъ пріѣхалъ, да вашу милость здоровыхъ огледалъ и прывиталъ. Прышло менѣ зъ вами радити, а я на гетакихъ зъѣздахъ николи не бывалъ и зъ королемъ его милостию николи не засѣдалъ. Тольки за покойниковъ князевъ нашихъ, которые королевали, что воеводами бывали, сентенцій гетакихъ не бывало: попросту правымъ сердцемъ говорили, политики не знали, а правдою въ ротъ, яко солію въ глаза, кидывали». Аўтар, мабыць, і сябе залічвае да гэтых людзей старога часу, які ня лічыцца з «палітычнымі» ўмоўнасьцямі і жадае гаварыць праўду ў вочы нават самому каралю, якога, як ён кажа, «нечого въ люди личить, бо той Подлясье и Волынь вынищилъ, ляхом мянуючыся». Ён вельмі ганіць нямецкі кірунак палітыкі Жыгімонта III, схіляўшагася да дружбы й хаўрусу з Аўстрыяй, і, наадварот, хваліць Жыгімонта Старога, які ня любіў немцаў. „Скоро ась короли больше нѣмцевъ, якъ насъ, улюбили, заразъ, што нашіе старшіе собрали, то все нѣмцомъ роздали нашіе господары, пручъ Зыгмунта короля Первого, солодкая паметь его: бо той нѣмцовъ, як собакъ не любилъ, и ляховъ зъ ихъ хитростьми ведьме не любилъ, але Литву и нашу Русь любительно миловалъ». Тады й старыя звычаі мацней трымаліся, і ўсім лепш жылося пры Жыгімонеце I: «гораздо: лучай за его мѣвалися, хотя въ такъ дорогихъ свиткахъ не ходивали: другіе безъ ногавицъ, какъ бернардыны, гуляли, а сорочки ажъ до костокъ, а шапки ажъ до самого пояса нашивали». Аўтар шкадуе, щто старая мода вывелася: «Дай Боже изновъ такой годины приждати! И теперъ и самъ коли по домову уберусь, то еимосць пани Мстиславска, малжонка моя, натѣшиться и насмотрѣть на меня не можеть».

Сатырык абураецца, з аднаго боку, супроць нямецкага ўплыву на вопратку, звычаі й абычайнасьць насяленьня, з другога боку — жаліцца на кепскі прыклад ляхаў, г. зн. польскай шляхты, якая імкнецца да роскашы, каб жыць на паказ, да бязьмерна выдаткаваньня, на шырокую ногу.

«Надто, — кажа ён, — уже насмотрыуся на все гето, милостивые паны братіе, и на тые нудные нѣмецкіе штуки, што на вряды^[3]. А коли жъ то бывало: въ сукняхъ перѣстыхъ ходять, то ни гугу!.. А коли самъ нѣмчина иде или жонка его поступае, то черезъ скурку скрыпить, шелестить и дорогимъ пижмомъ^[4] воняеть». Побач с роскашшу неразлучна распуста й сапсутасьць звычаяў.

«Коли ж до тебе паничыкъ прыѣде, частуй же іего достатком, да и жонку свою подле іего посади, а онъ сидить, какъ бѣсъ надувшыся, махаеть шапкою или капелюшемъ и зъ жонкою нашептываетъ, да и въ лодонь скребеть». Супроць гэткіх франтаў ня знойдзеш і ўправы. Застаецца, па думцы аўтара, адно: «Да коли жъ бы я гетого чорта кулакомъ въ морду, или по лицамъ, по хрыптѣ, такъ кобы король іего милость не слыхалъ. Нехай бы морды такой поганой не надымать».

Шмат былі ў гэтым вінаваты каралі, асабліва тыя, якія, паходзячы з чужацкага народу, апякаваліся гэтымі чужынцамі, не зважаючы на інтарэсы краю. Дзеля прыкладу прыводзіцца нядаўны кароткачасовы кароль Гэнрых I Валюа (1573—1575), які, пасьля быў каралём Францыі пад імям Гэнрыха III.

«Помню я короля Генрыха, — піша далей сатырык, — который зъ заморской стороны нѣмецкой былъ^[5] да зрозумѣвъ, што мы ему не много давали шыбинковати, а нѣмцы іего не вельми перекрывали, такъ и онъ, познавшы, што не шутка, да и сам, никому не оказавшися, прочъ поѣхалъ аж у свою сторону, аж за море скикнулъ»^[6].

Апрача каралёў, ня меншую шкоду дзяржаве робяць іх дарадчыкі, а найбольш крыўдна тое, што гэтымі нясумленнымі, „баламатумі“ зьяўляюцца свае-ж браты-аднапляменьнікі, здраднікі свайго народу. Кажучы аб іх, аўтар, мабыць, мае на ўвазе сучасныя яму здарэньні й парадкі ў часы панаваньня Жыгімонта III.

«Кажучы правду, — піша ён, — не такъ виноватъ король, якъ гетые радные баламуты, што пры нимъ сидять да крутять. Много тута гетакихъ есть, што хоть наша костка, однако собачымъ мясомъ обросла и воняетъ. Тые-то насъ дерутъ, и за ихъ баламутнями нашіе не пожывятся. Рѣчу Посполитую губять, и Волынь съ Подлясемъ пропалъ». І ў аўтара зноў паўстае жаданьне расправіцца па свойму з гэткімі панамі, каб не баяўся караля.

«Знаю — кажа ён, — намъ приступило, што ходимъ, какъ подвареные, бо ся ихъ боимо. А коли бъ гетакого бѣса кулакомъ въ морду, забывъ бы другый мутити».

Палякаў ставіць аўтар нараўне з г. зв. немцамі ў стасунку да свайго беларускага народу, заадно ня любіць іх і гатоў бы «такого чортополоха зъ нѣмцами выгнати, што до насъ влѣзли противъ праву нашему».

А тым часам і нашы беларускія паны, прызвычаеныя, як і польская шляхта, да роскашы, ня могуць абыходзіцца бяз польскіх слуг, канюшых, машталераў і г. д., якія ўносяць распусту у патрыархальнае жыцьцё.

«И то, милостивые панове, не мала шкода: слуги ховаемъ ляхи. Давай же ему сукню хвалендышовую,^[7] корми ж іего тлусто, а зъ нихъ службы не пытай. И только, убравшися, на высокихъ подковкахъ до дѣвакъ дыбле и ходить, а зъ великого кубка трубить^[8]. Ты, пане, за столъ, а слуга собѣ за столъ; ты борщикъ, а слуга за пукатую штуку мяса; ты за фляшку, а онъ за другую, а коли слабо держышъ, то онъ и ту зъ рукъ вырветъ. Только пильнуешъ: скоро зъ дому ты, то онъ мовчкомъ приласкается до жонки… И гетая немалая штука: кони-дрыганты на стайни держати. Давай же имъ въ лѣто и вь зимѣ овесъ и сѣно, подстелай-же што ночъ, ховай же для нихъ слугу — ляха, конюшню и маштелѣра, а зъ жадной службы не пытай. А коли жъ еще ляхъ, какъ жеребецъ, ржетъ коло дѣвокъ, какъ дрыгантъ коло кобылъ, прыйми жъ къ нему двохъ литвиновъ на стражъ, бо и самъ дѣдко^[9] не упильнуетъ». Пералічаюцца і іншыя з погляду аўтара панскія дурноты, як напрыклад, нашэньне і ўжываньне гадзіньнікаў. „И гетая на свѣтѣ дурнина: годинникъ мнѣ притрафилося на тандетѣ въ Кіевѣ купити. Далисьмы за іего тры копы грошы, а якосьмы послали до Вильна на направу, ажъ онъ на пятую копу крутилъ, злодѣй заморщыкъ. Добры то нашъ годинникъ-петухъ, што нехыбне о полночи какарѣкаетъ».

А ўспомніўшы аб пеўні, ён і далей высказвае свае думкі на гэтую тэму ў зьвязку з пытаньнем аб розных кепствах, аб якіх ня ведалі людзі добрага старога часу; затое ж яны былі багацейшыя, здаравейшыя, мацнейшыя й трывальныя:

«И то вельми страшная шкода: гологузые куры ховать, ихъ достаткомъ варыти. А за моей памети прысмаковъ гетыхъ не бывало: добра была гуска з грыбками, кашка зь перчыкомъ, печонка зь цыбулькою или зъ чосныкомъ, а коли на препышные достатки — каша рыжовая з шафраномъ. Вина венгерского не зажывали, передь тымъ малмызыю скромно піяли, медокъ и горѣлочку дзюбали. А грошы подостаткомъ мѣвали, муры муровали и войну славную крѣпко и лучей держали, какъ теперъ».

Асабліва ганьбіць сатырык кабет, іх франтоўства й злучанае з гэтым сапсуцьцё абычайнасьці.

«И то не до речы, — кажа ён: — въ богатыхъ сукняхъ нашые паны ходятъ. Не знали передъ тымъ португале или фортугале^[10]; а подолокъ рухается, а около подолка чепляется; а дворанинъ въ ножку, какъ соколъ, загледаетъ, штобъ гдѣ щипнути солодкого мяса. Я то же радилъ бы, нехай бы бѣложонки нашые въ запинаные давные убералися козакинки шнурованные, назади носили роспорки, а къ тому штобы зъ нѣмецка зажывали плюндрыки^[11], — не такъ бы скоро любительну скрадывали бредню. А теперъ хотя зъ рогатиною на вартѣ стой, въ жывые очы такого бѣса не упильнуешъ».

Усё, што выстаўляецца на паказ у гэтай сатыры, усё гэта, пэўна, ня выдумка. Усе гэтыя новыя парадкі ў паўсёдным жыцьці, якія пранікалі ў ціхі патрыархальны быт беларускага грамадзянства пад уплывам чужынцаў і суседзяў палякаў, абураюць нашага прастака сатырыка, які выказвае свае думкі проста, без абходаў, як аб чымсь набалеўшым, на што ён «надто уже насмотрыуся». А каб хто-колечы не папракаў яго ў тым, што ён маніць, аўтар запаўняе ў канцы сваёй «прамовы:»

«А што ж есмо сказали, до всіе правда».

Ян Мялешка ймянуецца кашталянам смаленскім, але быццам-то ён быў выбраны паслом на сойм не ад аднаго толькі Смаленску, але ад больш значнага абшару Беларусі, калі аб гэтым судзіць з заканчэньня гэтага твору:

«Давно, — чытаем там, — о томъ радилъ весь повѣтъ не только въ Смоленску, але и въ Мозыру, кого бъ мудрого до васъ на тотъ зъѣздъ выбрати и сентенцыи выправити», — і пастанавілі паслаць, заяўляе ён не без хвальбы, «мене вядомого до вашей милости, штобъ Господь Богъ помог?^[12] умѣти передъ королемъ іего милостію и вами, панове братія, одкрити нашые врады. Сказаль бы кто зъ васъ лутше, только не баламутячы, то я на томъ перестану». Гэтак закончывае аўтар сваю «прамову».

Ракамандуючы сябе ў замыкальных радкох прамовы, як дэлегата, аўтар мімаходам кінуў некалькі слоў дзеля сваёй характарыстыкі, выстаўляючы сябе «вядомымъ», г. зн. вядомым у соймавых колах, што знаходзіцца ў поўнай супярэчнасьці з пачаткам прамовы, дзе аўтар заяўляў, што ён ніколі на падобных зьездах ня бываў, і да жадных сэнтэнцыяў ня здольны. А тым часам выяўляецца, што ён ня толькі практычны ў прамовах, але што ён патрапіць дзе трэба сябе трымаць пасьвецку ня горш за іншых. Ён „и Аннульку королевну ея милость, миленко въ ручку поциловалъ, какъ другые младшые сенаторщыкі“. Мала гэтага, ён аб сабе гэтулькі высокага погляду, што мае адвагу публічна заявіць аб сваём пажаданьні: «штобы завсегда сколько сенаторов и пановъ литовскихъ при корон(л?)ѣ іего милости было, былъ бы и я», — хаця зноў прызнаецца у сваёй непрактычнасьці: «да бы о чомъ радити, не знаю». Ёсьць, нарэшце, адна фраза ў гэтым арыгінальным творы, якую вельмі цяжка зразумець. А іменна, лічачы сябе зусім адпаведным быць у ліку сэнатараў і паноў пры каралі яго міласьці, аўтар робіць агаворку тонам пашкадаваньня: «Только королевщины не маю, бо передъ другими не схопилъ». Што трэба разумець пад гэтай «королевщизной», цяжка сказаць. Быць можа, аўтар меў на ўвазе якія-колечы асаблівыя каралеўскія міласьці, якія лягчэй было «схапіць» тым, хто бліжэй стаяў да караля. А мо‘ „королевщину“ трэба разумець у сэнсе courtoisie, г. зн. прыдворнага этыкету, якога аўтар не пасьпеў «схопить», г. зн. усвоіць сабе ва ўсіх дэталях і не пайшоў далей таго, што «королевну Аннульку миленко в руку поциловалъ».

Пры параўнаньні гэтых супярэчнасьцяў мімавольна робіцца ўражаньне, што з гэтай «прамоваю» нешта няладнае: як бы яе папраўлялі, дапаўнялі й перайначвалі. Не выключаецца магчымасьць, што паміж дэпутатаў аказаўся нейкі арыгінал з правінцыялаў, які пажадаў пагаманіць, але бадай ці гэтая прамова ва ўсёй поўнасьці, як яна захавалася й надрукована, магла мець месца на паважным дзелавым сходзе. Магчыма, што якая-колечы выхадка дзівака-дэпутата паслужыла тэмаю для сатыры невядомага аўтара.

Ці трэба прызнаваць асобу Яна Мялешкі за запраўдную ці за выдуманую, для нас ня мае вялікай вагі. Як бы там ня было, апісаная намі сатыра зьяўляецца цікавым помнікам дзеля характарыстыкі панскага быту на Беларусі й Літве ХVІ веку.

На заканчэньне адзначым, што гэтая прамова напэўна карысталася папулярнасьцю, як літаратурны твор, і пашыралася ў рукапісных сьпісках, чым і тлумачацца некаторыя няяснасьці й супярэчнасьці. Апрача выкарыстанага намі варыянту паводле выданьня Археограф. Камісіі, ёсьць вядомы яшчэ сьпісак гр. Сяркоўскага, які быў пераложаны на польскую мову й выданы Нямцэвічам (Zbiór pamiętników o dawnej Polsce, II, 341—344) Гэтая рэдакцыя у ўкраінскім перакладзе Куліша была надрукована у «Основе» 1862 г. (VI, 13-16). Пры гэтым выяўляюцца такія розныя чытавьні, што іншы раз у адным адменьніку чытаецца зусім супярэчнае таму, што напісана ў другім; апрача гэтага, сьпісак гр. Саркоўскага ў некаторых мясцох паўнейшы, чымсь той, які надрукованы ў „Актахъ“.

---

---

1. Гл. т. 2 (1865 г.), № 158.
2. Гл. Н. Ф. Сумцова „Рѣчь Ив. Мелешки, какъ литературный памятникъ — у „Кіев. Стар.“ 1894, май м-ц.
3. вопраткі;
4. парфумай;
5. гэта зн. чужацкай наогул;
6. у гэтым выпадку аўтар гаворыць якбы пра сьвежыя ўплывы ганебнае ўцечкі Гэнрыха ў Францыю
7. з загранічнага сукна;
8. п‘е
9. чорт.
10. Португал — залатая манэта ў 10—30 чырвонцаў; іх насілі на пацерках, як на Ўкраіне «дукати»;
11. панталёны (жаноцкія).
12. Прапушчана непрачытанае месца пры друку гэтага дакуманту.