Наша сонца (1932)/I
| I. Кіраўнікі вятроў Аповесьць Аўтар: Барыс Мікуліч 1932 год |
II. Дваццаць адзін → |
Прапануем да спампаваньня!
Старамодны пакрой хмар —
над палямі, над лугамі, над лясамі, над імшарамі, над сыпучым пяском — (вецер павее — і сьцяной ідзе пясок, хіліць сухотны лазьняк, прыгінае да зямлі: і тады здаецца — на пясчаным целе набраклі крывёю вены-лазьняк), над балацьвяньнем, над густым хмельным чорназемам —
старамодны пакрой хмар нязьменны над зямлёй.
І нязьменнай — як хмары — была зямля: абяваў яе вецер — то пяшчотны, на крыльлі; пачвары ў раптоўных выкрунтасах кірункаў; то — ён павяваў з Поўначы — нёс гэты вецер, град, сьнег, дрэвы плацілі даніну — фэўдал-вецер! — (гэта па восенях); то ляксаваў земныя прасторы неадольнай гарачынёй (сухмень валацужыў па палетках) — ня стрымаеш нічым яго — гэты вецер!
І нязьменнай — як хмары — была зямля: у капальнях Вясны — і яна можа быць прамыслоўцам! — шмат дыямэнтаў, а куды больш малахітаў (непадроблены малахіт мае колер цыбулі ў сьмятане): — прыгожваліся дрэвы ў малахіты, а Вясна-прамыслоўца ўсё адно бяднела (час ішоў, мінула вясна, а за ёю і лета праходзіла).
І нязьменнай — як хмары — была зямля: на ёй не зьмяняліся вятры, кірункі вятроў — калі-б частымі былі зьмены, тым, чый хлеб мэтэоролёгія, ня было-б чым займацца, у навуку ня верылі-б іхную; на ёй не зьмяняліся вёсны — малахіты цьвілі, адцьвіталі, каб зноў — з новай вясной — расьцывітаць: — у сусьвеце цячэньне рэчаў няспынна.
1
І нязьменнай — як хмары — была тая восень: вецер ішоў з-за ракі, гнаў страмніну пяску і на пясчаным целе набракалі крывёю вены-лазьняк; гэты лазьняк хіліўся, а пясок ішоў
сьцяной, грабянямі асядаў на беразе ракі, шумеў, сыпячыся ў раку, — грабяні зьнікалі, каб праз колькі часу зноў зьявіцца, зноў шумець, сыпячыся ў раку.
Кірунак вятроў быў нязьменным усе гэтыя дні — ён гнаў пясок у раку, вецер пералётаў праз плынкасьць рачную і — нэрвова церабіў афішы на парканах гораду, біўся акеніцамі, атрасаў з каштанаў лісьце ў гарадзкім садзе, атакоўваў людзей — пясок калоў вочы, хрумсьцеў на зубах:
Нэрвовы вецер церабіў афішы на парканах, перашкаджаў чытаць гэтыя афішы праходжым, нешматлікім праходжым: адны, прытрымліваючы рукой аркуш, дачытывалі да «Білеты прадаюцца ў канцылярыі…», іншыя, раззлаваныя няўрымсьлівасьцю ветра, не дачытвалі афішы нават і да сярэдзіны, ішлі далей — сваёй дарогай.
На афішах было:
ЛЕКЦЫЯ ПРОФЭСАРА І. Д. ШАСТАКОВА |
А 8 гадзіне вецер пашоў на раку з гораду, адвячоркам ён зьмяніў кірунак. Заходзіла сонца, расставіўшы ў варотах сваёй місіі варту ў рубінавых панцырах — (сонца заходзіла так, як бывае перад сьцюдзёным, золкім днём. А 8 гадзіне каля Летняга тэатру прыпыніўся рамізьнік. Фаетон нахіліўся на бок ад цяжару чалавека, які вылазіў, крэхчачы і сапучы, з яго. Вецер падхапіў крылы крылаткі — пашарпанай гадамі крылаткі — і тады чалавек успомніў, што пакінуў ў фаетоне кій.
— Дайце мне палку, галубок мой… Яна там… з правага боку…
Чалавек пайшоў дарожкай саду да Летняга тэатру, на войстры канец кійка ўзьдзелася колькі пажоўклых каштановых лістоў. Ля тэатру стаялі людзі. Чалавек, не заўважаючы іх, прайшоў у тэатр, нешта шамкаючы пасінелымі
вуснамі, зьнясілена цягнуўся за ім ягоны спадарожнік — кій — і на войстры яго канец узьдзелася колькі пажоўклых каштановых лістоў.
— Профэсар, — ціха сказаў нехта.
— Васковы Бісмарк з паноптыкуму, — азваўся другі.
Тады далі сыгнал. Нешматлікія слухачы расьселіся па сваіх крэслах. Узьнялі заслону. Са сцэны пацягло цьвільлю і сьцюжаю. І сьцюжу адчулі яшчэ больш, бо на стале — на сцэне — стаяла шклянка чаю: віўся над шклянкай трыкутнік — войстрым кутом ўгару — віўся над шклянкай трыкутнік пары.
Профэсар Іларыён Даменікавіч Шастакоў вышаў у чорным фраку — у залі запахла нафталінам. Профэсар дакрануўся рукой да шклянкі, пакрывіўся ад гарачыні, пацёр палец аб палец.
— Наш народ, прыціснуты нацыянальным прыгнечаньнем, спакон веку намагаўся скінуць з сябе кайданы гэтага
нацыянальнага прыгнечаньня, якое…
Нехта ля ўваходу спрачаўся з білетэрам, які наважваўся захлопнуць дзьверы, але гэта ніяк не ўдавалася. Чалавек за дзьвярыма моцна навальваўся ўсім сваім тулавам, на дзьверы, тое ж самае з гэтага боку рабіў білетэр.
— … народныя казкі і паданьні, сабраныя нашымі графамі ў розных паветах, сьведчаць якраз аб гэтым-жа. Менавіта цяпер, калі наша нацыя набыла гісторычнае права на самавызначэньне, калі лепшыя сыны нашай нацыі змагаюцца за самавызначэньне… настаў час уважлівага, навуковага вывучэньня народных павер’яў, звычаяў для таго, каб і з гэтай недасьледаванай яшчэ крыніцы ўзяць дыямэнты для далейшага будаваньня і росквіту нашай роднай, нацыянальнай…
Недзе дзынкнула шыбіна. Уварваўся на сцэну вецер, затрэсьліся віттавай пляскай палотнішчы. Профэсар перадзёргнуў плячыма, яшчэ ніжэй адвісла губа, ён глытануў ахаладалага чаю.
І раптам: —
— Цссс!.. Што гэта?
— Гудзіць? Вэрнэр?
Прыхлуплены гуд лузаўся ў набракшую чаканьнем і хваляваньнем цішыню. А ўсьлед за гудам, нібы адказваючы на немыя запытаньні слухачоў, пачуўся трэск (ён быў, відаць, далёка, бо буфет у тэатры быў зачынены, дый корак вылётае з бутэлькі з іншым крыху трэскам).
— Страляюць?
Трэск зноў пачуўся. Яшчэ раз. Бліжэй. Гуд сьціх. А трэск рабіўся часьцей. І — апанавала залю цемра: пагасла электрычная жырандоля. Пагасла жырандоля, а людзі стаялі — прымарожаныя і прыслухоўваліся да трэску, да цемры.
Іларыён Даменікавіч Шастакоў, абмацваючы рукамі кант стала, пайшоў за сцэну. Узьбіўся на груд старое дэкорацыі, балюча выцяў калена аб сьцяну, дзьверы ў прыбіральню рыпнулі танклява, ён нават спужаўся гэтага рыпу. У прыбіральні доўга шукаў таго крэсла, на сьпінку якога павесіў крылатку. Нарэшце знайшоў. Апрануўся. Трымаючыся за сьцяну — вышаў у залю. Нехта сунуў у самы твар запалку.
— Гэта вы, профэсар?
Профэсар нездаволена адказаў плаксівым тонам:
— Ну, а хто-ж? Я і ёсьць. Пойдземце, грамадзяне. Лекцыю адкладзем на…
Тады ўсе пайшлі да выхаду.
Трэск пераростаў на вуліцы ў звычайныя стрэлы.
2
У вокнах было сьвятло.
Профэсар прыпыніўся на тротуары, зірнуў на вокны, убачыў незнаёмы махнаты цень на фіранцы — цень хістаўся, крывіў свой вырыс (у пакоі, відаць, палілі сьвячу).
Раней чым пазваніць, профэсар азірнуўся, — азірнуўся і ўбачыў профэсар: з боку рынку плыве хмара — цяжкая і няўхлюдная хмара, а край яе падплываў барвовым полівам: — над рынкам разгойдвалася полымя (гарэў, відаць, рынак). Сюды, у завулак, даносіўся лемант, рып і трэск — момантамі гэта ўсё заціхала і наступала жахлівая, нявыносная цішыня.
Профэсар націснуў званок. Ніхто не азваўся. Ён безразважна шпурнуў кійком дзьверы, яны ціха адрыпелі ў цёмны калідор, зьдзіўлены профэсар падняўся па ўсходцах.
У дзьвярох сустрэў яго Анатоль.
— Цішэй, татусь, з Лёвам няпрыемная гісторыя, — і ён паківаў выцягнутым угару пальцам, дакрануўся пальцам да вуснаў.
У суседнім пакоі былі людзі. Профэсар прайшоў да дзьвярэй, рукой адгарнуў порт’еру і застыў — здэтанаваны.
На канапе ляжаў Леў з перавязкай галавой — на перавязцы выступіла кроў, кроў была чорнай, — у пакоі чадзіла сьвяча, цьмяным было сьвятло. Так вось — а ў вачох: белы, амаль парцалянавы твар сына і чорная крывавая пляма на павязцы, на гэтай пляме нярухома застыў русявы кудзер — так вось застыў ля дзьвярэй профэсар.
Да яго падыйшла — зусім нячутна, нібы не дакранаючыся падлогі — высокая жанчына (абветралы твар, узьбітыя ўгару валасы) і ціха сказала:
— Добры вечар, профэсар!.. Лёву куды лепш, чым было раней, ён заснуў…
— Чым было раней?.. — мэханічна перапытаў профэсар, і тады ўспомніў, што яшчэ ня зьдзеў крылаткі.
Ён наважыўся выйсьці, павярнуўся і стрэўся позіркам з Анатолем. Той, прытаіўшы дыханьне, пазіраў на бацьку, меўся нешта сказаць, не адважваўся, здавалася.
— Ідзі, Толік, спаць, позна ўжо… — павесіў крылатку на цьвік пад портрэтам Бонапарта. — Ты вячэраў, Толік?
— Вячэраў, татусь…
— Вячэраў? Гм… А вось я яшчэ нічога ня еў, прыдзецца пачакаць на Лёву, ён зноў недзе забавіўся…
— Татусь!..
Профэсар успомніў. Ледзь асьвятлёны сьвечкай з суседняга пакою Бонапарт на портрэце крыва ўсьміхаўся ў профэсараў твар. Тады ён пайшоў зноў у пакой, дзе ляжаў сын,
але на гэты раз сказаў першым:
— Лёва сьпіць… А… вы… У чым, між іншым, справа, га?
Высокая жанчына (абветралы твар, узьбітыя ўгару валасы) адказала:
— Ля Паліцэйскага ў яго стрэлілі за крокаў дзесяць. Мы гэта ўсе бачылі. Тры кулі, адна за аднэй…
— Стралялі вэрнэраўцы? — чамусьці запытаўся профэсар.
Цень — незнаёмы махнаты цень, што быў кагадзе на фіранцы — хіснуўся па сьцяне, — жанчына адмоўна пакачала галавой.
— Стралялі салдаты…
Профэсар зразумеў. Ён цяжкімі, зморанымі крокамі — ад самага тэатру ён ішоў пешкам, рамізьнік некуды зьнік, на’т не чакаў на грошы — пайшоў з пакою. У сталоўцы, седзячы на крэсьле, спаў Толік. Профэсар пацалаваў яго ў лоб, прайшоў у габінет, прыпыніўся ля стала, пазьвягаў сухімі пальцамі, пачаў сьцягваць з сябе фрак — у габінэце запахла нафталінам.
— (Профэсар хварэў на бяссоньне). —
У вакно паўзьлі склізкія вусені золку; яны распаўзаліся па габінэце, залазячы ў самыя сукрытыя шчыліны. Паўзьлі ў вакно склізкія вусені золку, склізкім было няпэўнае сьвятло сьвітаньня.
3
Наступныя дні вецер зноў ішоў з ракі: — разносіў па горадзе навалу пяску, засохлага лісьця, патыхаў вецер лугавіньнем — чарнобыль, чарот, чабор, рута-мята (клясычныя
расьліны!), вецер настойліва дбаў ўсё пра адно і тое-ж: восень.
Новую забаву знайшоў сабе вецер на вуліцах гораду: крэмсаў, гайдаў, драпаў, ірваў ён каляровыя палотнішчы штандараў, — іх — штандараў — была безьліч, і, здавалася, што павеўная пэрспэктыва каляруецца, набракае крывёю.
І былі людзі пад каляровымі штандарамі.
Ля рынку — рынак гарэў уначы, і вось цяпер панорама яго была бязладнай: брук апудраны быў попелам ды вугольлем, мукой ды сольлю — ля рынку, на пляцы, пасярод якога стаяў бронзавы Аляксандр III («Император русский,
король польский, князь финляндский и проч., проч., проч.») без галавы, бо яе ў лютым ампутавалі без наркозу і нейкі салдат, узьдзеўшы галаву (пустую) на штых (трофэем пераможцы), дэмонстраваў з ёю па вуліцы, аж покуль яна не
звалілася ў вулічны бруд; тады гэтую галаву «самодержца» знайшлі галапузыя, гулялі ў лялькі, абвязвалі хусткай, пялюшкавалі (псыхіка дзеўчынкі спакон веку накіроўваецца людзьмі ў адзін і той жа бок); дык вось на пляцы зьбіраўся
народ са штандарамі, з шырокімі кавалкамі крамніны, густа ўмаляванымі літарамі (аб гэтых, напэўна, кавалках крамніны крышку раней тужыла бабулька з «Дванаццаці» Блока), голасна гаманілі людзі — сьвяточныя, чыста ды прыгожа прыбраныя.
З боку кашараў плыў на натоўп грузавік. І на ім былі каляровыя штандары, і на ім былі людзі — іх было няшмат, чалавек дзесяць. Твары ў дзесяці былі бледымі, з зялёнымі падцёкамі каля вачэй: — людзі забыліся на сон у гэтыя дні, — бледым, з зялёнымі падцёкамі каля вачэй быў і твар шофера; людзі на грузавіку выкрыквалі ў натоўп лёзунгі, размахвалі рукамі, а шофэр выціскаў з свае глоткі важкія і з гэтай прычыны — цяжкія, бы пах бэнзынавага перагару, зрыгі псямацьканьня на адрас хлапчукоў, якія мужна атакоўвалі грузавік.
Гэта тады паплылі горадам —
імем вялікай! беларускай рады,
імем часовай цэнтральнай беларускай рады,
імем беларускага спаўняючага камітэту
заходняга фронту,
імем беларускай соцыялістычнай грамады,
імем беларускай народнай партыі соцыялістаў
— паплылі горадам словы лістовак (іх уначы прывезьлі таварным, на скрутку быў надпіс: «Осторожно. Воспламеняется»):
«… Браты-беларусы, працоўны народ, сыны зямлі і абаронцы вольнасьцяў Бацькаўшчыны!..»
Плылі гэтыя словы горадам — мутнаю страмнінаю бульварных газэтак — плылі словы, і гэтае адно — Бацькаўшчына — няўхільна пачыналася вялікай літарай «Б».
— Прамоўнічалі людзі з бледымі тварамі, з зялёнымі падцёкамі каля вачэй:
— Вялікая! беларуская рада… верыць у сілу і мудрасьць беларускага народу, у руках каторага вялікая будучыня вольнай Беларусі, воля, зямля і згода.
Прамоўнічалі людзі, а натоўп бязудзельных зявак — шчыльным ланцугом наўкола прамоўцаў — крычаў, маўчаў, аплёдыраваў, і на тварах людзей, на абліччах нацягнута была ды глуха зашпілена на ўсе гузікі проформа ўрачыстасьці.
Прамова канчалася. Чалавек размахваў шапкай. Дзесяткі два людзей па камандзе крычалі — «гуррра!», зноў гэтае адно — Бацькаўшчына — няўхільна пачыналася вялікай літарай «Б».
З боку кашараў плылі на натоўп фаетоны. І на іх ужо былі звычайныя людзі — пульхнашчокія, ружовыя, — гэтыя людзі спалі ўсе ночы звычайным сваім сном. Людзі на гэтых фаетонах былі звычайнымі — у фрачных парах, накрухмаленых камізэльках, з пазлачанымі pence-nez, — яны ня ладзілі мітынгаў, а толькі памахвалі насоўкамі — белымі (накрухмаленымі), у гарошак, з пасачкамі, — людзі на гэтых фаетонах
толькі памахвалі насоўкамі — белымі (накрухмаленымі), у гарошак, з пасачкамі, — людзі крычалі на ўсіх вуліцах адно і тое-ж:
— Няхай жыве вялікая! беларуская рада!
— Віват вольнай бацькаўшчыне!
— Віват!..
Кашары маўчалі.
Вецер зноў ішоў з-за ракі: крэмсаў, гайдаў, драпаў, ірваў ён каляровыя палотнішчы штандараў, — іх — штандараў — была безьліч, і, здавалася, што павеўная пэрспэктыва каляруецца, набракае крывёю.
Гуляў вецер над натоўпам, разносячы акраўкі рэплік:
— — Нагарадзілі вэнь як!..
— — Майстры заліваць…
— — Дармо!
4
Профэсар, трымаючы ў руках тэлеграму, прайшоў у пакой сына. Леў павярнуўся ад сьценкі (на сьцяне быў машастовы дыван: сярод жоўтага каменьня пустэльні ляжаў леў, леў лагодна выскаліў зубы), зірнуў на бацькаў твар, позірк прыпыніўся на тэлеграме (тэлеграма дрыжэла ў руках — дробненька, дробненька).
— Лёва, ты ня сьпіш?..
Блёклая ўсьмешка папсавала стэрэотып твару.
— Не, татусь, я думаю… Вы прынесьлі нешта цікавае, вы чагосьці хвалюецеся?..
Профэсар падсунуў да ложку высокае крэсла (іх называюць дзедавымі: сядзеш і агорне мудры пакой), сеў на край яго, адказаў — неяк урачыста і па-маладому:
— Мяне прызываюць служыць бацькаўшчыне, мяне чакае крэсла міністра ў Мінску-Беларускім… Я прышоў пажадаць табе скорага выздараўленьня, Лёва…
Хацеў нешта дадаць яшчэ — нейкія дужа важныя словы, а мо’ бацькаўскае бласлаўленьне — хацеў нешта дадаць яшчэ, але прыпыўніўся, пачатак слова абарваўся на галоснай — галосная дзіка ўзьмятнулася ў паветры.
На Лёвіным твары была ўсьмешка.
Была ўсьмешка на Лёвіным твары — бледая, слабая, але дужа гіронічная — (а на сьцяне, на машастовым дыване выскальваў зубы, лена выцягваючы сваё тулава, леў).
— Ты, татусь, жартуеш мусіць?
Профэсар пакрывіўся, матануў тэлеграмай: тэлеграма дрыжэла ў руках дробненька, дробненька. Леў — так проста, каб не абразіць бацьку — узяў тэлеграму, прачытаў яе і… засьмяяўся ціхенька-ціхенька, але і ў рогаце домінавалі ноткі гіроніі: іх было больш, чым дабрадушнага гумару.
— Дык чым хужэй за цябе Тараймовіч, татусь?
Профэсар — (Тараймовіч, бібліотэкар музэю, быў пэдантычным чыноўнікам, працаваў «ад—да», праз усе гады сваёй службы пранасіў мундзір сіняватага колеру з пазлачанымі
гузікамі, і каўнер мундзіра падпіраў Траймовічаў твар) — любіў пацяшацца над бібліотэкарам, моцна, да фізычнага болю ня любіў яго. Вось чаму параўнаньне, ужытае Лёвам, расхістала хронічную нэрвовасьць: профэсар задрыжэў, векі ў момант пачырванелі.
— Леў, гэта дзяржаўная служба, гэта… гонар мне, старому этнографу, старэннаму працаўніку, а ты… Эх, Лёва! — Махнуў профэсар рукой і — дрыжэла ўсё цела — пайшоў да дзьвярэй.
Не абярнуўшыся, трымаючыся за порт’еру, сказаў абыякава, спакойна:
— За Толікам прыгледзіць Эна… А ты… як сам хочаш.
Колькі часу ніяк не маглі супакоіцца складкі порт’еры: бегалі па іх хіжыя цені.
5
У профэсаравай кватэры ўраз нарадзіліся — і так, нарадзіўшыся аднойчы, засталіся надоўга — новыя парадкі.
Парадкі-ж складаюцца: з сьвятла (афарбоўкі яго), гукаў, пахаў і рухаў. Гэта ўсё — сьвятло (афарбоўка яго), гукі, пахі і рухі — зьявіліся з новай гаспадыняй, намесьніцай профэсара — Энай Карлаўнай. Наўрад ці знайшоў-бы аматар выяўленчага мастацтва — жывапісі — постаць, ці хоць бы твар, на палотнах большай ці меншай славы майстроў, каб гэтая постаць, ці хоць-бы твар быў падобны на Эну Карлаўну. Яна
была апошнім — авохці, трагічным! — романам профэсара. Трагічным таму, што профэсар — цела друзьлела — ня здолеў як сьлед адказаць на гарачае каханьне Эны, яна была абражана нячульлівасьцю мужчыны (— а профэсару было за
пяцьдзесят), а ён чырванеў і пакутваў, абліваючыся потам, нібы сарамяжы падлетак.
Так ці інакш, а Эну Карлаўну суседзі — і па-за вугальлі і ў твар — называлі профэсаравай прыжывалкай, яна не зьвяртала на характарыстыку жаднай увагі, і па начох — тады
абуджалася похаць — яе саракагадовае цела аддавалася маладзенькім студэнтам, паштовым чыноўнікам, армейцам (звон шпораў і пушок над верхняй губой).
Эна — аб ёй Корын Міхоэліс сказала-б: небясьпечны ўзрост — ад усяе сілы хапалася за маладосьць, за гады, што праходзілі ў нябыт, а маладосьць — гэта былі: студэнты, паштовыя чыноўнікі, армейцы (звон шпораў і пушок над верхняй губой).
Два дні Эна не ўваходзіла ў пакой, дзе ляжаў Леў. Яна занялася выключна Толікам, і тры разы на дзень гаварыла яму:
— Схадзі, Толя, да Льва Іларыёныча, занясі сьнеданьне (абед, вячэру — гэта мяркуючы ад выпадку).
Два дні Эна не ўваходзіла ў пакой, дзе ляжаў Леў. Але вечарам трэцяга дня ён быў зьдзіўлены, калі ўбачыў выпудраны яе твар над сабой. Усьмешка — ёй пазайздросьціла-б нават Сакунтала — цнатлівая ўсьмешка ляжала на вуснах.
— Ну, Леў Іларыёныч, вам значна лепш… Я не памылілася?
Леў нават сеў ад цёплага тэмбру голасу Эны. Яна села на ложак, адгарнуўшы крыху прасьціну.
— Толя сьпіць, — сказала яна.
Леў адсунуўся няпрыкметна да сьценкі.
— І што далей, Эна Карлаўна?
Раптам яна пасунулася бліжэй, абхапіла яго рукамі, прыціснулася ўсім целам. Цела — вялікае, наліванае тлустасьцю, але добра, відаць, трэніраванае — калацілася дробнай, наднай дрыготкай: цела было блізка — нахабнае, пульхнае, вялікае, але ўсё-ж — вось гэтае ўсё-ж! — наднае.
— Лёва, ну…
Ён паспрабаваў вызваліцца ад цэпкіх Эніных рук, ад дурманячага водыру яе цела, але жаночае цела моцна навальвалася на яго, калацілася дробнай, наднай дрыготкай.
— Не гані, Лёва, мяне… чуеш? — і ўжо шаптала на вуха ціха-ціхенька спакусныя словы, выказвала жаданьні.
Ён ірвануўся ад усяе сілы, схапіў яе за рукі, хацеў адштырхнуць, але яна апусьцілася ціха на ложак, і тады Леў страціў развагу.
Ноч купалася ў водыры жаночага — вялікага, наліванага тлустасьцю, але добра, відаць, трэніраванага — цела, у непазнанай яшчэ дагэтуль жаночай ласцы. Цела ў Лёвіных руках выгіналася, білася, лена, у салодкай стоме выцягвалася, і Леў быў п’яны спрэс ад непазнанай ім дагэтуль жаночай ласкі.
Раніцай ён ціха прайшоў у пакой, дзе спаў брат. Як рыпнулі дзьверы, прачнуўся Толік, зьдзіўленыя заспаныя вочы ўтаропіў у брата. Леў быў апранутым у палітон, у руках быў маленькі чамайданчык.
— Толік, сьпі, яшчэ рана. Я прышоў, каб разьвітацца з табой… —
Толік — здэтанавана — пазіраў на брата, намацваючы рукой коўдру, якая падгарнулася ўначы пад тулава.
— Я, Толік, вярнуся… Ты ня бойся, з табой будзе Эна Карлаўна… Я вярнуся, Толік…
Браты пацалаваліся. Толік моцна абвіў рукой братнюю шыю, доўга трымаў яе, потым апусьціўся на пасьцель і сказаў:
— Татусь уехаў, ты ўходзіш, аднаго мяне з гэтай немкай пакідаеце…
Леў сьпехам пацалаваў Толіка, які ўваткнуўся тварам у ясік (ружовая насыпка была мокрай), гэтак-жа хутка вышаў з дому, унізе — на вуліцы — прыпыніўся, зірнуў на неба: яно было ў ружовых акраўках аблокаў, — узыходзіла сонца.
6
У Менску адбываўся «беларускі конгрэс».
На яго зьехаліся так званыя прадстаўнікі ад рабочых і сялян: члены беларускіх нацыянальных партый, дэлегаты розных нацыянальных камітэтаў, што былі ў Расіі, а беларускіх працоўных —
працоўных, што стагодзьдзі стагналі пад бярэмам нацыянальнага і соцыяльнага ўціску, што сьпіну гнулі на неўрадлівых палетках, што песьні складалі, і пелася ў гэтых песьнях пра бяду: бяда спаць ня хоча, чалавек ідзе шукаць
долі-волі сярод людзей, прыходзіць, змардаваны і зьнясілены, дахаты, і гэтая бяда ашчэрваецца зноў на яго: «Дзе гуляў, няцнота?» — а беларускіх працоўных замянілі прадстаўнікі… земскіх камітэтаў (— даніна Керанскаму).
Заля, дзе пасядаў конгрэс, купалася ў белых (з чырвоным нэрвам) сьцягох, і гэта было дужа дзіўным: дзьве-ж навальніцы адгрымелі ў былой Расійскай імпэрыі, дзьве-ж адгрымелі навальніцы гэтай першай вясной расійскай рэволюцыі.
І на адным з паседжаньняў раздаўся голас:
— Я прапаную замяніць белыя сьцягі чырвонымі!
Калі раздаўся ў залі гэты голас, тады адбылося тое, што запісана ў летапісах «бацькаўшчыны». Генэрал Кандратовіч — ён быў у прэзыдыуме конгрэсу — узьняўся з месца, бліснулі генэралавыя вочы бляскам гузікаў генэралавага мундзіру, ён падыйшоў да белага сьцягу і, схіліўшы галаву, пацалаваў гэты кавалак белае крамніны.
Заля захлынулася воплескамі: аплёдыравалі пярэднія шэрагі — гонар! «бацькаўшчына».
Тут быў і профэсар Шастакоў. За пярэднімі шэрагамі аплёдыравала і большасьць дэлегатаў.
— Няхай жыве рада, няхай жыве вольная бацькаўшчына! — крыкнуў профэсар Шастакоў.
Профэсара качалі, і сьмешна цялепаліся ў паветры фалды ягонага фрака.
Праходзілі дні. Абласны выканаўчы камітэт прыслаў у залю паседжаньня конгрэсу сваіх дэлегатаў. Заля шумела. Толькі жменька дэлегатаў — гонар! «бацькаўшчыны» — слухала профэсара Шастакова. Дзьверы расчыніліся з грукатам. Усе павярнуліся, каб паглядзець на прышоўшых, павярнуліся з нейкай захаванай надзеяй, што прышлі дэлегацыі, якія неразумна пакінулі конгрэс (частка дэлегатаў праз меру
разумна зьбіла прадстаўніка Віцебскага сялянскага зьезду, што прачытаў дэклярацыю аб адкліканьні віцебскіх дэлегатаў-сялян), павярнуліся і ўбачылі незнаёмых людзей.
Іх было няшмат. Яны былі ўзброенымі. Наперадзе гэтай няпрошанай дэлегацыі ішоў чалавек у пашарпанай дзяжурцы. Чалавек прайшоў проста на трыбуну — сьціхшая заля сачыла за ім — і адказаў на немыя запытаньні прысутных:
— Імем абласнога выканаўчага камітэту конгрэс распускаецца. Камітэт прапануе зараз-жа закрыць паседжаньне.
Сказаў чалавек і ледзь-ледзь усьміхнуўся, усьмешку стрымаць было цяжка — мізэрным быў гонар! «бацькаўшчыны».
Профэсар Шастакоў — рукі застылі ў паветры — сказаў ціха:
— Прыдзецца адкласьці паседжаньне на…
Ён ня скончыў, пайшоў з трыбуны, і сьмешна цялепаліся ў паветры фалды ягонага фрака.
Гэтае «на» прагучала праз пяць год у Бэрліне, каб больш ніколі ня гучэць.
7
Панадворак ляжаў, туга сьціснуты высачэзнымі — у плямах ад частых дажджоў і выпарэньняў памыйніц — сьценамі камяніцы. Сюды — на панадворак — выходзілі так званыя чорныя выхады, — і сапраўды яны былі чорнымі: выходзілі праз гэтыя шматлікія дзьверы пахі кухняў, клёзэтаў, чад і смурод перапрэлых парцянак, непераваранай стравы, нясьціранае і засьціранае бялізны.
Пасярод панадворку быў сонечны чатырохкутнік: над ім ляжала неба — сіняе, дымнае, празрыста дый-матава-белае. Сонечны чатырохкутнік — гэта царства хлапцоў: тут куды
мякчэйшая зямля — можна гуляць у ножыка, у арлянку, у каштаны; тут больш сонца — можна сядзець у адных штоніках, «ванны сонечныя» рабіць.
Толік доўга глядзеў з вакна на хлапчукоў, што за аддай-душу рэзаліся ў ножыка. Асабліва добра гуляў чарнявы худы хлапец, сьцізорык лётаў перад ім, нібы цыркач з трапэцыі на трапецыю. Толік ціха адыйшоў ад вакна, на дыбачках прайшоў у сталовую, знайшоў у шуфлядзе вялікі срэбраны нож. Сонечны прамень наблукаў на гэты срэбраны нож, на сьценцы нарадзіўся вёрткі «зайка». Толік сачыў за тым, як аббягаў сонечны «зайка» сьцяну, столь, стрымгалаў падаў на падлогу, і праз колькі сэкунд зноў дробненька рагатаў — так здавалася — ён на столі.
«Зайку» злавіць было немагчыма, і гульня неўзабаве абрыдзела. Толіка зноў пацягло да хлапцоў. Ён абыйшоў усе пакоі. Эны Карлаўны ня было. Тады ён борзда зьбег па прыступках і апыніўся на панадворку. У нерашучасьці прыпыніўся ля дзьвярэй, трымаючы ў руках нож. Пучкі сонца разьбягаліся радыюсамі.
— Гэта профэсараў сын, — заўважыў адзін з гульцоў.
— Хадзі да нас.
Толік падыйшоў бліжэй.
— Давай тваім ножыкам згуляем. Будзеш гуляць?
Няўмелымі рукамі Толік зрабіў «вілачкі». Нож бліснуў на сонцы, царапнуў зямлю і лёг на ўсё лязо.
— Двух пальцаў няма, — падставіўшы пад нож пальцы, сказаў чарнявы. — Мая чарга цяпер.
— А на што вы гуляеце? — запытаўся адзін з гульцоў. У яго не хапала пярэдніх чатырох зубоў.
— На што мы гуляем? Ай, праўда, мы-ж ня ўмовіліся.
Толік маўчаў, толькі міргаў вачыма: ён не разумеў, прасьцей ня ведаў, што гуляць трэба нашто-небудзь.
— Я на сьвісток буду гуляць. А ты?
Толік аж пачырванеў.
— Ня ведаю…
Бяззубы тады прапанаваў:
— Гуляйце на ножык.
Чарнявы ўжо вёў партыю, нават ня спытаўшы, ці згодзен Толік гуляць на нож. За «вілкамі» ішлі «каленка», «зубкі», «барада», «галава» і толькі на апошнім ходзе чарнявы прамазаў. Бяззубы скрывіў рот усьмешкай.
— Што-ж ты паддаешся?
— Бывае абмах. Адгуляюся, — сур’ёзна адказаў чарнявы.
Праз колькі часу гульня скончылася: прайграў Толік. Чарнявы бяз лішніх слоў забраў у яго нож, схаваў у кішэню і наважыўся было ісьці. Толік раптам запротэставаў:
— Аддай нож. Эна Карлаўна будзе сварыцца.
Чарнявы засьмяяўся.
— Як гэта аддаць? — А вось так, аддай і ўсё. Я першы раз гуляю ў ножыка…
— Гэта, брат, не адгаворка. Мала што, але-ж прайграў… Мусіш аддаць ножык, — уставіў сваё аўторытэтнае слова бяззубы.
Толік пачырванеў. У галаве ўжо малявалася тое, як Эна Карлаўна — гэтая «немка» — будзе сварыцца з-за ножыка: дый мала таго, што пасварыцца, чаго добрага і на вуліцу больш ня пусьціць. Вочы падплывалі сьлязьмі.
— Аддай мой ножык.
— Ён мой, я яго выйграў.
— Аддай, кажу, — ледзь ня плачучы паўтарыў Толік.
І тады замест чарговай рэплікі чарнявы даў здаравенную поўху. Толік ледзь устояў на нагах. Чарнявы наступаў.
— Яшчэ адну маеш!
Толік павярнуўся і пайшоў да дзьвярэй свае кватэры. Сьлёзы засьцілалі вочы, нешта саланаватае плыло ў рот, — ён ішоў і ня бачыў дарогі.
Толік тады яшчэ ня ведаў, што парадкі складаюцца: з сьвятла (афарбоўкі яго), гукаў, пахаў і рухаў (няхай сабе нават і поўх).
Толік плакаў, схаваўшыся ў парт’ёры, а разам са сьлязьмі ў маленькай істоце нараджалася адчуваньне крыўды, і крыўда гэтая была не на чарнявага, а — чамусьці — на бацьку, на Лёву і — больш за ўсё, мацней за ўсё — на Эну Карлаўну: гэтую «немку».
8
Па краіне веялі вятры.
Старамодны пакрой хмар —
над палямі, над лясамі, над імшарамі, над сыпучым пяском — (вецер павее — і сьцяной ідзе пясок, хіліць сухотны лазьняк, прыгінае да зямлі: і тады здаецца — на пясчаным целе набраклі крывёю вены — лазьняк), над балац вяньнем, над густым хмельным чорназемам —
старамодны пакрой хмар нязьменны над зямлей.
І нязменнай — як хмары — была зямля: на ёй не зьмяняліся вятры, кірункі вятроў, — калі-б частымі былі зьмены, тым, чым хлеб — мэтэоролёгія ня было-б чым займацца, у навуку ня верылі-б іхную; на ёй не зьмяняліся вёсны: малахіты цьвілі, адцьвіталі, каб зноў — з новай вясной расьцьвітаць — у сусьвеце цячэньне рэчаў няспынна.
Па краіне веялі вятры.
І тады — у тыя гады (дзевятнаццаты і дваццаты) людзі забыліся на навукі, на мэтэоролёгію: вецер веяў у невядомых
кірунках, непазнаных яшчэ дагэтуль, і пад гэтым ветрам зьмяняліся абрысы зямлі (закон аб рацыяналізацыі сусьвету аказаўся нявечным!), старамодны пакрой хмар ня вечным быў — былі новыя хмары — дымавыя заслоны, — нявечнай была і зямля — яна цьвіла — цьвіла, хоць і не малахітамі, а рубінамі, караламі: — рубінамі і караламі ХХ стагодзьдзя: выбухамі, крывёю, агнём з гарматных жоралаў.
Цяжка было зразумець — дый гэтага ў тыя гады (дзевятнаццаты і дваццаты) ніхто і ня важыўся зразумець — цяжка было зразумець, дзе нараджаўся вецер, і, раз нарадзіўшыся, куды трымаў ён кірунак. Адно толькі лёгка было зразумець: усе вятры аднолькавыя — і з поўначы, і з поўдню, і з захаду, і з усходу прыносілі гэтыя вятры адно і тое-ж — выбухі, кроў, агонь з гарматных жоралаў[1].
Вятры нараджаліся раптоўна: каля любога мястэчка, каля любога гораду. І гэтак-жа раптоўна нараджаліся на парканах местачковых і гарадзкіх вуліц плакаты. Крычаў з плакатаў чалавек — стандарт чалавека:
„СТОЙ! ТЫ ЗАПИСАЛСЯ ДОБРОВОЛЬЦЕМ?!“
І як вятры — раптоўна ўзьнікаў голад, — і ён (голад) ня меў адмысловых кірункаў. Быў голад і была: сыць. Сыць пачыналася пры пачатках эвакуацый: разьбівалі склады, рассыпалі па бруку (па гразі) — муку і соль, — гэта сыць была зьвярынай, вокамгненнай і — з гэтай прычыны, з гэтых дзьвюх прычын — хімернай.
І была яшчэ сыць, сыць другога гатунку, сыць крыві. Набракала зямля крывёю, набракала ропай (— добра расьце трава на ўгноенай чалавечымі целамі зямля —): зямля стагнала, паварочвала свае няўхлюдыя бакі, стагнала зямля ад крывяной сыці. Усё зьмянілася на зямлі, засталіся толькі нязьменнымі: вятры, кірункі вятроў; вёсны і малахіты (— праўда, малахіты ператварыліся раптоўна ў рубіны, і гэта не таму, што адрадзілася алхэмія, а толькі таму, што пажары надоўга асталяваліся на зямлі —); голад і сыць (— крывяная, сыць зямлі).
На парканах местачковых і гарадзкіх вуліц — тых вуліц, што ствараліся спачатку інстынктыўна, а потым, падпарадкаваўшыся чалавечаму рацыяналізатарскаму розуму, тых вуліц, дзе жылі людзі, і гэтыя людзі жывілі крывёю зямлю, — на парканах раптоўна нараджаліся плакаты. Крычаў з плакатаў чалавек — стандарт чалавека:
„СТОЙ! ТЫ ЗАПИСАЛСЯ ДОБРОВОЛЬЦЕМ?!“
І людзі (людзі, а не стандарты) ішлі па вёсках, па сёлах, па паселішчах, па мястэчках і гарадох аддаваць свой розум, сваё цела рэволюцыі, ішлі людзі сотнямі, тысячамі, сотнямі тысяч рабіць рэволюцыю, бараніць рэволюцыю, паміраць за рэволюцыю (— праз дзесяцігодзьдзі хай помняць герояў: ім слава! —), перамагаць імем гэтай рэволюцыі, бо
людзі-ж гэтыя створаны былі — а сказаць больш выразна: набылі сваё бытаваньне — рэволюцыяй!
Было ім: васемнаццаць, дзевятнаццаць, дваццаць.
Быў ён: камітэт КСМ (райком, павятком, валком).
І была мобілізацыя комсамольцаў:
— На фронт, таварышы!
— Вырваць краіну з кіпцюроў драпежнага белага арла!
І была вайна: за творчую ідэю станаўленьня соцыялістычнага грамадзтва, і тысячы юнакоў паміралі за права жыць і сьпяваць, за права ствараць тое, што потэнцыянальнай энэргіяй сьпела стагодзьдзямі.
Тысячы юнакоў паміралі, памерлі — праз тысячагодзьдзі хай помняць герояў: гэтымі радкамі пяю ім славу!
9
З цемры голас і цемра густая, нібы каламазь, і неба цемрашаліць (аматарам вобразаў: ноч — манах-францысканец — і доля, і бог, і жыцьцё чорныя ў яго), і ня відаць за
крокі тры — такі жаласьлівы, амаль дзіцячы і — гэта зусім нечакана! — па-жаночаму цёплы:
— Эх, таварыш родны мой, не разумею, не разумею гэтага — бог сьведкай… Сядзім тут нямаведама праз чыю ласку, чакаем. Спаць няможна, курыць няможна, сьпяваць няможна. Вось табе і вайна!
— Так, таварыш, вайна.
Перапынак. А у ім: рака трызьніць (вада ў вірлівых вірох), шуршыць дробнае каменьне, сыплецца яно ў ваду, і аер шуршыць; у другой купцы чырвонаармейцаў пануе таксама цішыня, толькі нехта — як і гэты з гэтай купкі — пэўне тужыць аб нечым: ён ціха — зусім, зусім — сьпявае журботную сялянскую песьню, — дый, уласна кажучы, песьні ня чуваць, толькі асобныя словы яе, прапетыя шэптам, але гэтыя словы, прапетыя шэптам, гэтая песьня, недасьпеваная чырвонаармейцам, усё-ж пяецца, аформляецца — бяз слоў, у душах, як кажуць, усіх чырвонаармейцаў.
— Гахнуць-бы па апошняму разу дый дахаты. Там жыты высьпяваюць, жней трэба шукаць… — (у цішыні чуваць выразна, як уздыхае чалавек, у цішыні гэты уздых — глыбокі (— А ведаеш, як сьпяваюць жанкі ў жніво? Ня ведаеш
мусіць, дзе табе ведаць гэта.
„Ой, багат, багат наш пан“…
— Цішэй, таварыш, не забывай…
— Ды я што, я так, — напэўна чалавек махае з дакорам рукой.
… Цішэй, таварыш, не забывай: за вадой у вірлівых вірох, за ракой, на тым беразе — вораг. Цішэй, таварыш, не забывай: вораг не павінен ведаць пра сілы на гэтым беразе — (на гэтым беразе — так павінна быць — толькі алешнік, толькі каменьне, толькі цемра). І яшчэ таварыш, не забывай: ты — салдат рэволюцыі — першай у сьвеце пролетарскай, — твая тактыка павінна быць максымальна выразнай, вар’іраванай (мяркуючы ад выпадку), матэматычна дакладнай. І не забывай яшчэ, таварыш: золкам — бой, не апошні бой, іх будзе шмат, таварыш!..
— Хоць-бы дахаты ліст напісаць… Хто ведае, чым гэта ўсё скончыцца…
— Ну, ну!..
— Прычакаеш раніцы, напішаш.
Лагчына, дзе разьмясьціліся часьці, мяжуючы адным бокам з ракой, другім адагнала лес. За лагчынай, у лесе, засталася жменька людзей: штабісты — (будзе бой і яны першымі пойдуць — гэта факт). Тут — склерознае сьвятло дарожнага ліхтара, тут — карта: крыжыкі, кружочкі, рысачкі, плямы танцуюць уваччу, але — —
На тым беразе, напэўна, таксама тужаць аб жытах, аб маладых жонках, чырвонашчокіх пазнанках. Мо’ які-небудзь Стась — малады жаўнер — на грудзі схаваў аркушык паперы,
нязграбна замусолены алаўком, нязграбна пачаты:
„Moja kachana Bóg da będziemu żywy“…
— — але трэба сьціснуць рукамі скроні, сьцяць зубы і вырашаць, вырашаць, вырашаць задачу, якой ня вучылі ў сельскай школе, задачу пераправы, задачу абходу ў тыл,
задачу наступленьня. І задачу гэтую вырашыць трэба зараз-жа.
Лес цёмны, і кашлатыя дрэвы ў ім. Сьвятла мала — яно склерознае — дрэвы адыйшлі ў цемру, іх ня відаць, на іх-бы забыліся: толькі шумы дый гуды, што на шпацыр выйшлі па верхавіньні, напамінаюць людзям аб дрэвах, аб лесе, аб тым — што за лесам: лагчына, рака.
— Гэта месца прыкрыта добра, сюды можна перасунуць кулямёты.
— Яно і выгоднае.
— Так, я-ж і кажу
Ледзь чуваць: крокі. Правільней — дэталі чалавечых крокаў: хрумст і шум; галіны рассунуліся чалавечымі рукамі.
— На беразе па-ранейшаму.
Чалавек — у яго даўгая барада (а каб пагаліўся гэты чалавек — дваццаць восем, ня больш, гадоў яму (— адрывае вочы ад карты, узіраецца ў цемрыва, адчувае: стаміліся вочы (цемрыва пайшло агністымі акружынамі).
— Ты, Шастакоў, адпачні.
Але той, што прыйшоў, ужо сеў побач з барадатым, прасачыў рух алаўка па карце, адказаў, счакаўшы хвіліну:
— Потым, Сьцяпан, адпачываць будзем.
Трэба сьціснуць рукамі скроні, сьцяць зубы, сачыць за рухам алаўка па карце (крыжыкі, кружочкі, рысачкі, плямы танцуюць уваччу).
— Выведчык сказаў, што — —
Трызьніць рака (вада ў вірлівых вірох); недасьпеваная песьня чырвонаармейцам усё-ж пяецца, аформляецца — бяз
слоў, у душах, як кажуць, усіх чырвонаармейцаў; а недзе — на родных гонях — высьпяваюць жыты, а яны — жыты — што тое мора! — эх-бы песьню жніўную грымануць, журботную сялянскую песьню; у паходах, пераходах даўгіх пяюць жніўную песьню чырвонаармейцы — лягчэйшымі тады пераходы, паходы робяцца дый цела — струджанае — наліваецца моцаю. Эх-бы песьню жніўную грымануць, дый так грымануць, каб гахнула песьня гэтая куляй, шрапнэльлю!..
І цемра густая, нібы каламазь (аматарам вобразаў: ноч — доля сухотніка), і ў густаце гэтай цемры: людзі. Будзе раньне і тады грымане песьня жніўная, інструмантаваная на
партытуру куляў, шрапнэлі.
— — што ніжэй па рацэ ёсьць брод, вярсты чатыры адсюль.
— Цяжка?
— Дарога чыстая — грунт.
— Дай загад, каб Цімашэнка сваіх людзей зараз-жа перакінуў на брод. Біць трэба з тылу.
— Ёсьць, таварыш камандзір, Цімашэнку сваіх людзей зараз-жа перакінуць на брод. Біць трэба з тылу.
Ёсьць, камандзір.
10
Вось дакуманты. —
I
Рада Беларускай Народнай Рэспублікі як выбраная прадстаўніца Беларускага Народа зьвяртаецца да Вашай Імпэратарскай Вялікасьці са славамі глыбачэйшай падзякі за асвабаджэньне Беларусі Нямецкімі вайскамі з цяжкага ўціску чужога пануючага зьдзеку і анархіі. Рада Беларускай Народнай Рэспублікі дэкляравала незалежнасьць цэльнае і недзялімае Беларусі і просіць Вашую Імпэратаркую Вялікасьць аб абароне ў яе кіраваньнях дзеля ўмацаваньня гасударственнай незалежнасьці і недзялімасьці края ў зьвязі з Германскай Імпэрыяй.
Толькі пад абаронай Германскай Імпэрыі бачыць край сваю добрую долю ў будучыні.
Прэзыдэнт рады: Іван Серада,
Прэзыдэнт Сакратарыяту: Язэп Варонка,
Сябры Рады:Раман фон-Скірмунт,
Антон Овсянік,
Паўлюк Алексюк,
Пятро Крэчэўскі,
Язэп Ліосік.
II
| Б. Н. Р. Вайскова- |
Камандзіру асобнага атрада Беларускай Народнай Рэспублікі генэрал-Маёру Булак-Балаховічу. У дадатак № 62 ад 15-ХI-19 г. гэтым маю гонар паведаміць Вас, што Старшыня Рады Міністраў Б. Н. Р. адносінай ад 26-I-20 г. за № 31 паведамляець, што пратакольным пастанаўленьнем Рады Міністраў ад 22 студзеня 1920 года Ваш Атрад прыняты ў склад войска Б.Н.Р. Прыміце завярэньне ў вялікай да Вас пашане, Шэф Місыі, Палкоўнік Езавітаў. Сакратар Казячы. |
III
| № 122 6. I. 20 г. Рыга. |
Камандзіру Асобнага Атраду Беларускай Народнай Рэспублікі ў Эстыі генэрал-Маёру Булак-Балаховічу. |
| Павялічэньне Атрада мяне вельмі радуе, але ў зьвязку з тым, што эсты ўздумалі мірыцца, гэта вельмі таксама дае клопату. Чуў, што ў Вас некаторыя сынкі ўшлі да палякаў, але гэта нічога, няхай уходзе ўсё ненадзежнае, няхай астаюцца толькі свае, беларусы. Справа ня ўліку, а ў дабраце. Няхай будзе сто добрых, чым дзесяць тысяч плахіх. На ваш атрад пакладаю вялікія надзеі. Пачынайце патроху налажываць добрыя адносіны з латышамі: можа прыдзецца працаваць з імі разам. Памятайце, што Вам трэба будзе спускацца пабліжэ да Дзьвіны. Вельмі быў недаволен наш Пасол, калі яму нехта сказаў, што афіцэры Асобнага атраду дужа п’янствуюць у Рэвеле, Дорнаце і Марыенбурге. Ці гэта праўда? Калі праўда, дык — трэба крута спыніць. Будзьце ласкавы паведаміць, чаму да гэтага часу ня прышоў да Вас брат з коньнікамі і „Міцька“. Дзьвінск ужо ўзят. Трэба думаць аб Віцебску і Полацку. Аб Вас ведае ўжо ўся беларуская, латышская і нямецкая прэса. Все спатыкаюць вельмі прыхільна. Хутка будзе трубіць фрацуская, ангельская і амэрыканская. Крокі ўжо зроблены. Моцна трымайцеся, як-бы цяжка ня было. Ваш атрад павінен прыйсьці на бацькаўшчыну з такім-жа трыумфам, як атрад Галлера ў Польшу. Прывет ад сэрца. Генэрал-маёр Вэнт П. Вайсковы райца Вайскова-Дыплёматычнай Місыі Б. Н. Р. у Эстыі і Латвіі. | |
І тое, што не запісана ў дакумантах. —
Голад. І сыць (— крывяная, сыць зямлі).
І было: —
За вокнамі навісла ноч. Навісалі хмары. Навісаў дождж. Навісала трывога. І вось у гэтай трывозе начы, хмар, дажджу прыкархнула на адзін бок вёска, каб ад першага-ж шолаху прачнуцца, заюрліць, засьпяшацца.
У хаце ціха. Цішыня-ж формуецца сумай гукаў — вярней: дэталяў гукаў — і гэтыя гукі ў спалучэньні даюць агульны фон: цішыню. Сьпяць дзеці, змораныя за дзень. Яны сьпяць сном лёгкім — дзяцінства-ж бясклопатнае! — і дужа глыбокім — як глыбока ў дзіцячую сьвядомасьць уядаюцца ўражаньні.
Нічыпар сьпіць на лаве. З дзецьмі спаць горача, на лаве вальней. Ён шырака раскінуў рукі, адна — левая — аж дакранаецца падлогі. Няпрыемна глядзець, калі сьпіць змораны
чалавек. Чалавек вялікі, ляжыць на сьпіне, галава неяк скрывілася на бок, разяўлены рот, а губы такія бледыя! — няпрыемна глядзець на чалавека — зморанага — калі ён сьпіць.
Яна ляжыць з шырака расчыненымі вачыма. Яна ня сьпіць. Яна позна хадзіла за драбязой хатняй, яна вячэру ладзіла — нямудрую — дзяцей карміла, і каб мужык хаця крыху адпачыў — сама каню аўса ўсыпала, хай конік паесьць, жвавейшым будзе: раньне прыдзе, нямаведама куды пагоняць і яго — канягу — і гаспадара.
Яна ня сьпіць. Ня першую ноч. Ды ці можа спаць беларуская жанчына ў такія ночы? — думаць яна будзе доўга, аж за поўнач, а сон заснуў, сон не ачнецца: думы-ж мацнейшыя! — —
— (Васіль Каваль! Ты ў сваёй «Крыніцы» пісаў: «О, вялікая, пакутная, беларуская маці-сялянка. Вечна хадзіла ў лапцях, з вечным клопатам аб другіх, блізкіх табе. Чым я цябе ўшаную? Ты — вялікая і ў сваёй любові да жыцьця не апетая на працягу дзён чалавецтва. Ты даеш пачатак новаму жыцьцю, што доўга будзе жыць і ў гэтым ты — бясьсьмертная».
Васіль Каваль! Ты сказаў тое, што сказаць няможна словамі, ты ўшанаваў беларускую — працоўную — жанчыну ня словамі, а душой слоў, бо: «ня ў слове справа, а для чаго слова гаворыць», як сказаў-бы горкаўскі Лука).—
— — Думы-ж мацнейшыя, да таго-ж — горныя. Яна зірнула на вакно: цемнач. Цемная цягнецца ценкай цыратай, палахлівым павоем агортвае горнасьць, гора, горач чаканьня.
Цвыркун цырлікае — бы цурчыць цурок — (і вобразы могуць асоцыявацца: цемнач — цвыркун, цвыркун — цішыня).
І было: — сьвітаньнем сьлізотным (сонца схавалася за сопухай хмар) — сьлёзы салоныя, сурэпка слоў — адчайных.
— А божухна мой, маці заступніца, прачыстая дзева!
— А людзюхны-ж мае, што гэта парабілася, што-ж гэта сталася!
— Галубочак-жа мой! На каго пакідаеш мяне з дзеткамі дробнымі!
— Авохці-ж мне, няшчаснай!
Так: сьлёзы салоныя сьцелюцца, і сьлёзы сьлепяць вочы: зыркія зоры зьнікаюць. Так: словы суцешныя — сурэпка, адчайныя.
— Вярнуся, маці. Далёка не пагоняць — (а ў душы: хто-ж ведае, куды выпраўляюць абоз).
— Ня плач, Адарка, дапаможам панам выбрацца жывымі. Вернемся.
— Жывы будам.
Коні — адзін за адным — пайшлі, спаважна матляючы вялізарнымі галовамі (аб чым думаюць коні? якія думы ў галовах — вялізарных — песьцяць яны?).
І было: —
Гоняцца. Ужо чуваць: капыты па бойнай дарозе такату граюць.
— Эх, вынасі, сівы, ратуй! — Нічыпар аж устаў на возе, сьцяў зубы.
Калёсы па карчох скачуць, таго і глядзі — воз абернецца. Парай сьпіна каня ахутана, пена камамі падае.
— Аэх! —
Стрэл. Конь — вынасі, сівы, ратуй! — вылузнуўся з пастронкаў, шарахнуў у бок, неяк урачыста матануў галавой і ўпаў на пярэднія ногі. Стрэл. Нічыпар застыў на возе. Пазіраў — няўпрыцям — на каня: парай сьпіна ў каня ахутана, а на вачох конскія: сьлёзы.
За сьпіной: ляцелі жаўнеры.
І было: —
Ой, у полі вярба! Скрыпіць яна.
Пад вярбою ў полі конь ляжыць[2].
… Ды аб чым гаварыць багата!
Аджа-ж: не прычакала Адарка Нічыпара. Магілай ягонай была: вярба.
11
Ён прыпыніўся за дзьвярыма.
У сталовай чуліся вясёлыя галасы мужчын, візгляватыя ўскрыкі жанчын, барабаньканьне роялю, звон посуду, чаўканьне.
Ён прыгнуўся і зірнуў у шчыліну. У тым кружочку, што быў полем ягонага позірку, ён убачыў расчырванелую Эну Карлаўну. Яна сядзела на каленах спрэс п’янага афіцэра, афіцэр важыўся пацалаваць яе ў губы, яна — са сьмехам — ухілялася ад пацалункаў, — афіцэр люцеў. Навокал-жа: рагаталі, крычалі, сьпявалі, лаяліся, чокаліся, а ў гэты гармідар лузаўся танклявы голас маладога паручніка:
— Панове! Панове!
Яго ня слухалі, ён пастаяў колькі хвілін, чакаючы на цішыню, потым перакуліў чарку і, зьвесіўшы галаву, засьпяваў напаўголаса:
|
Jeszcze Polska nie zginęła, |
Адняў вока ад шчыліны. Ціха — на пальцах — прайшоў у кухню, асьцярожна адчыніў дзьверы і стрымгалаў спусьціўся па прыступках.
— Hу?
— Тпру.
— П’юць?
— І нам не даюць.
Ляконічныя адказы Толіка ня дужа спадабаліся таварышам і яны настойлівей узяліся за допыт.
— А немка твая што робіць?
— У паляка на каленах сядзіць.
— Б…е, — зьняважліва заўважыў адзін з хлапцоў.
— Гэта якраз і лепш. Пройдзем у габінет. Яны не заўважаць. Што трэба возьмем — і гайда.
Адзін за адным падняліся наверх. Толік ішоў наперадзе, паказваючы дарогу астатнім. Двое засталіся на варце: адзін ля дзьвярэй, другі на кухні, схаваўшыся паміж шафамі. Толік з Рубанам прайшлі ў габінет, нажом ускрылі шуфлядку ў пісьмовым стале, доўга абмацвалі рукамі. Засоўвалі ў кішэні. Рыпнула палавіца. Яны прыслухаліся. Нехта ішоў у габінет. Рубан шмыргнуў за высокае крэсла. Толік здэтанавана застыў на месцы.
Трымаючыся за порт’еру, у дзьвярох стаяла Эна Карлаўна. Яна ўтаропілася ў Толіка, важачыся добра разглядзець яго.
— Так, так, малады чалавек. Надзвычайна добрыя вашы паводзіны прымушаюць мяне ўжыць больш строгія мэтоды выхаваньня.
Толік расшавяліўся. Ён, нечакана для самога сябе, звонка плюнуў.
— Гэта ня вашая справа.
Эна Карлаўна разьвяла рукамі. У габінэце мацней запахла жаночым — церпкім — потам, парфумай і віном.
— Наогул я-б ня раіла табе прыходзіць дахаты тады, калі ў мяне госьці. Ты — брыдкае стварэньне, ты абрыдзеў мне, ты мне перашкаджаеш… — Яна нават захвалявалася, голас афарбаваўся злосьцю (фарба-ж жаночай злосьці
цьмяная, густая). — Ідзі, ідзі на вуліцу, там твае таварышы, а я рукі абмываю, вось што.
Толік усьміхнуўся. Было цёмна, а хацелася, каб гэту ўсьмешку ўбачыла Эна Карлаўна: для гэтага ён проста чмыхнуў — атрымалася соліднае «ха!»
— Сьмейся, сьмейся, нягодны мальчышка. Столькі часу змарнавала, каб зрабіць з цябе чалавека.
— А сама б…ш, — гіронічна кінуў Толік.
Эна Карлаўна была разьбіта ўшчэнт. Абураная яна ўскочыла з крэсла, падбегла да Толіка, учарэпілася за валасы, дзёрнула.
— Вось табе, вось табе! Паспрабуй крычаць толькі, дык яшчэ горш будзе.
Толік адбіваўся. А яна — вялізарнае тулава — ішла на яго, біла, тупа паўтараючы адно і тое-ж:
— Вось табе, вось табе!
Раптам яна крыкнула. Дзіка. На ўвесь пакой. У гэты-ж момант каля Толіка вырас Рубан.
— Уцякай!
Толік паімчаўся да дзьвярэй (бачыў: Эна Карлаўна грузка асела на падлогу), праз калідор, кухню, па прыступках — на двор.
Наверсе быў пярэпалах.
12
Ехалі.
Тарахцелі колы па даўна нячыненым шляху (каменьне павыварочана, тэлеграфныя слупы ўпоперак дарогі) — рытмічна хадзілі пад скурай конскай рэбры, дымілася сьпіна конская.
Паабапал шляху — курганы сьвежыя, не пасьпела зямля патрэскацца на сонцы, паабапал шляху — магілы невядомых, нятутэйшых, з чужадальняй стараны.
Ехалі.
Потым-жа ня было пэўнае надзеі: даедуць да шчасьця, стрэне гэтае шчасьце ў дарозе (аджа — хто ведае, дзе блудзіць-ходзіць гэтае шчасьце), і не адзін чалавек, напэўна,
думаў: можа шчасьце ў сьвежых курганкох закапана?
Ехалі.
Абагрэтыя сонцам (прымруж вочы і зірні так на сонца: крывёю налілося яно), абвеяныя пяском (пясок на бойнай дарозе — белы) і ветрам, абамытыя дажджамі (тымі, кірунак
якіх войстрым кутом вызначаецца, — дажджы пад войстрым кутом бываюць дынамічнымі, войстрымі, як і кірунак, дажджы такія колюць цела, сякуць яго).
Як адпачывалі коні (тут-жа, пры дарозе), сядзелі моўчкі, унурыўшы ў плечы галовы, маўчалі ўпарта, бо перагаворана-ж было нямаведама колькі, бо ніхто-ж ня ведаў, якая
наперадзе будзе дарога — ці скора канец ёй, ці не.
Як адпачывалі коні (тут-жа, пры дарозе), тады жанчыны ціха ўспаміналі тое, што пакінулі, ад чаго адарваліся, успаміналі ў соты, у тысячны раз.
— Потым неяк ажыліся на новым месцы…
— Жыць пачалі…
— Лепшага каня набылі…
— Кароўка ацялілася…
І аднойчы — прыстанкам — хваляй пайшоў па вазох жах. Было-ж вазоў няшмат — дванаццаць-трынаццаць — і хваля (яна ішла ад ззаду) неўзабаве дакацілася да пярэдняга:
— ЧОРНАЯ ВОСПА!
На шасейнай дарозе (можа пад Магілевам, ці Бабруйскам, а мо’ пад Баранавічамі — гэта ўсё адно) узьнік новы курганок, на якім невядомая рука зрабіла з вецьця крыж. Чалавека з задняга возу — (быў гэты чалавек ростам з сажань, дужасьцю раздаліся ў бакі плечы, барада ў чалавека расла густая, нібы шчыр-бор, дый колер яе быў колерам зямлі) — абвярцелі ў посьцілку, посьцілка закрыла твар (чалавека няможна хаваць з адкрытым тварам), а ногі засталіся неабверчанымі. Нязграбнае цела чалавека апусьцілі ў магілу, а яе — магілу — рылі сьпехам, вырылі няроўнай: чалавек нібы сеў адпачыць, так яго і засыпалі.
Людзі пайшлі да вазоў, не азіраючыся на сьвежую магілу, на хлапца, што застаўся ля гэтай магілы: вецер церабіў русыя валасы, лізаў твар, рукі і ногі. Пэўна таму, што быў вецер, ня было на вачох сьлёз — (а вочы былі празрыстымі, нібы вецер). Стаяў хлапец ля магілы, камячыў у руках шапку (пылам і дажджом беленую), раз-по-раз адганяў шапкай мушыну, а мушына — буйная, зялёная — важылася зноў сесьці
на губу.
Людзі пайшлі да вазоў, паднапяліся коні — пыл закурэў (— пясок на бойнай дарозе белы). Задні конь матануў галавой — лейцы аслабла цялепаліся па бакох — пасігаў таксама, каб не адстаць ад вазоў. Людзі ехалі моўчкі, глядзелі пад ногі каню, не азіраліся — адзаду застаўся жах — чорная воспа! — застаўся жах, закапаны ў курганок: хто гэта ведае, ці можна жах закапаць, пахаваць, у зямельцы? — пэўне-ж няможна.
Хлапец — нібы спаў — узьняў галаву, зірнуў на дарогу, ірвануўся, пабег. Не дабегшы да тэлеграфнага слупа (шмацьцём на ім драты паабвісалі), прыпыніўся, абцёр рукавом
успацелы лоб, павярнуўся.
Пясок па магіле засыхаў, засыхаў крыж з вецьця.
Хлапец пастаяў, шырокім узмахам рукі перахрысьціўся, як маці вучыла калісьці, бязрупатліва пабрыў уздоўж дарогі.
13[3].
Неяк людзі надумаліся — солідныя людзі ў замежных гарнітурах, купленых у часе навуковых падарожжаў у Нямеччыну ды іншыя краіны цывілізаванай Эўропы — каб вынайсьці культурныя каштоўнасьці, наладзіць так званую экспэдыцыю.
Чалавек, што ўздумаў заняцца гэтай справай, меў на мэце знайсьці ў курганох продкаў сучаснага чалавека, а адкапаўшы нябожчыкаў — як кажуць вучоныя людзі — адкапаеш што-кольвек і з рэштак старадаўняе культуры. Яно-ж зразумела. Няможна-ж чалавеку сучаснаму бяз продкаў абыйсьціся, бо продкі грамадзян Савецкай Беларусі — нейкія адмысловыя продкі. Да ўсяго даходзіць чалавечы розум. Прыкладам, адзін на дзіва вучоны чалавек дайшоў сваім розумам да таго, што палявы васілёк — (гл. тэрмінолёгію) — даўней, за старым часам, быў сымболем прыгажосьці, дый такой прыгажосьці, якая магла быць толькі тутэйшай, беларускай.
Спрытны вучоны разважаў так:
На слуцкіх паясох васількі красуюцца (нават Багдановіч уславіў іх: слуцкія ткачыхі, бач, не аб хлебе чэрствым думаюць, а аб тым, як вока песьціць сіняя кветка).
У часе дажынак плятуць дзяўчаты вянкі з каласоў дый васількоў (што-якое пра гэта, напэўна, знойдзем у працах Шэйна дый у пасьлядоўцаў ягоных — сьветлай памяці апосталаў этнографічнае катэдры БАН).
Нават на Рызе «беларускага дзеяча» архімандрыта Пчолкі панашываны васількі.
Ну, а калі ўзяць поэзію (ці як
казаў — прыгожае пісьменства)… Дайце рады! Што ні поэт — васількі. Што ні дзяўчына ў гэтага поэта, дык таго і чакай, што вочы дзяўчыніны васілёчкамі сінімі зьяюць (каб паўней у радку было, дык на эпітэт не забываюцца, хоць кожнаму вядома, што чорным васілёк не расьце). Нават да россыпаў васільковых дайшло, і, здаецца-ж, поэт гэты яшчэ не дажыў да таго, да чаго дажыў вар’ят Апухціна…
Так ці інакш: васілёк — гэта нешта сымболічнае.
На тым часе, як наважыліся ў экспедыцыю выбірацца, у Менску на гасьцей замежных чакалі: мелася быць конфэрэнцыя па пытаньях канчаткаў розных — абы галава не балела. Пасьля таго, як гасьцей вазілі не адчыненьне тэатру ў Віцебску, пасьля таго, як банкеты там ладзілі, (рыбак рыбака здалёк бачыў, наш вучоны прапанаваў замежнаму гасьцю:
— Праедземся разам з намі, даўно, пэўне, ня бачылі беларускіх загонаў.
Замежны госьць згадзіўся і экспэдыцыя распачалася.
Аднаго разу замежны госьць успомніў пра сымболіку васілька, і гэта было якраз у той момант, калі, яны пад’яжджалі да вёскі.
— Вы заўважылі, панове, на полі амаль ня відаць васількоў.
— Так, я гэта заўважыў… Прыкрае, ведаеце, зьявішча…
Ля плоту стаяў хлапец і, захінуўшы рукою вочы ад сонца, пазіраў на прыехаўшых.
— Як завуць гэтую вёску?
— Дзямідкавічы, — адказаў хлапец, зьдзівіўшыся, што людзі прыехалі ў вёску і ня ведаюць, у якую.
— А чаму гэта ў вас у жыце васількоў няма?
Тут ужо хлапец ня сьцерпеў: усьміхнуўся.
— Сартаваным засеена.
Пасьля гэтай размовы — вечарам — госьць пісаў артыкул аб тым, як зьнікаюць рэшткі самабытнай беларускай культуры, аб тым, што трэба як мага хутчэй вывучаць беларушчыну, бо яна гатова зьнікнуць зусім (рэдактар соліднай
краязнаўчай часопісі гасьцінна прапанаваў адмысловы гонорар за гэты артыкул).
Неўзабаве дайшлі мэты экспэдыцыі — да раскопак.
Гэта быў вялізарны курган: нічога на ім не расло — пясок адзін, залізаны ветрам. Рыхтаваліся да раскопак шмат, а прышлося капаць — дакапаліся хутка.
Было крыўдна этнографу: апрача напоўзгніўшых трупаў, накіданых бяз жаднага парадку адзін на адзін, нічога не знайшлі.
Праціраючы акуляры, этнограф сказаў у роспачы:
— Нават няможна ўстанавіць час пахаваньня…
Маўчаў і замежны госьць, — у кургану ён знайшоў кавалак
крамніны, на якім быў зьбялены ад часу васілёк.
Доўга стаялі вучоныя над разрытым курганом і мерказалі, да якое эпохі беларускай культуры трэба аднесьці гэты курган.
Дарагі чытач! Я ня ведаю, да чаго дайшлі гэтыя вучаныя людзі, дый — нарэшце — ня ў гэтым справа.
Адно я ведаю:
засяваем поле сартаваным зернем;
у курганох — вялікіх і маладых — тлеюць косьці тых, хто пакутваў, хто біўся, за волю нашу, за ўладу нашу, за сонца наша.
14
Тады Рубан цьвёрда сказаў:
— Пойдзем у Менск. Кажуць, калі пайсьці па Скобелеўскай, раз завярнуць, другі, трэці, дык акурат у Менск патрапіш.
— А дзе ты будзеш заварачваць?
— Тут Рубан не знайшоў, што адказаць, а наступнае запытаньне зусім зьбіла з панталыку:
— Каля таго самага месца, дзе пазнанец з дзеўкай гуляў?
Рубан сьвіснуў. Гэтае азначала, што ён не здаволены скептычнымі распытамі Толіка, не здаволены тым, што ён — Толік — не разумее прапановы Рубана. Сядзеў Толік, спусьціўшы галаву паміж каленаў, рысаваў пальцамі на мяккай зямлі дзівосныя нейкія рэчы: рысы сяклі адна адну, вілаваціліся, круціліся. Рубан сьвіснуў у другое.
Толік адарваў вочы ад мудраватага рысунку, зірнуў на таварыша (твар Рубана быў смуглявым, тонкія русыя бровы
адцяняліся на твары дужа выразна — бровы былі зьведзены ў адну — даўгую), усьміхнуўся бяз дай прычыны.
— Ты не кіпяціся, Рубан… Я мяркую, што калі мы застанемся тут, дык ліха ня міне. — Толік ўздыхнуў — (так уздыхаюць толькі дарослыя людзі, — адно: хто ведае, якімі гэта гадамі мерыць жыцьцё чалавечае трэба?). — Ці прасіцца зноў у немкі, каб хаця паесьці дала, ці шукаць брата… А дзе ты яго знойдзеш цяперашнім часам?
— А ты, Талалайка, разваж сур’ёзна. Ці ў дарозе паміраць, ці тут — адзін смак.
Вочы Толікавы прымружыліся — (сьвятло ў прымружаных вачох ходзіць спэктрам) —ён адкінуў назад галаву, рукамі абхапіў калены і гэтак застыў на момант.
— Хіба ты думаеш, што мы памром, Рубан? Мне некалісь бацька казаў… — Вочы
шырокімі зрабіліся: успомніў бацьку… — што людзі памруць тады, калі сонца пагасьне. Вось, прыкладам, пойдзем мы ў Менск, а сонца па дарозе
возьме дый пагасне. Што ты скажаш тады, га?
Рубан толькі цяпер заўважыў, што на зямлі Толік намаляваў шырокае сонца — сонца гэтае было падобна на сонечнікі, што расьлі за каменнай сьцяной, у гародчыку.
— Што я магу сказаць? Я вось мяркую, што мы ўсё-ж пасьпеем да Менску дайсьці. Пакуль яшчэ тое сонца…
— А чаму канешне ў Менск? — запытаўся Толік, і па гэтаму запытаньню Рубан зразумеў, што таварыш ужо не супярэчыць яго ідэі. — Пойдзем брата шукаць. Ён недзе на фронце.
Рубан працягнуў руку і сур’ёзна сказаў:
— Давай руку, сламшчыкамі будзем. Брата дык брата. Абы адсюль выбрацца.
— Заўтра за пераездам чакай. Дый у слабодку не хадзі, пойдзем удвох.
— Не шманай, хлапец, са мной не прападзеш, — і Рубан выкаціў грудзі, надзьмуў шчокі.
Яны разышліся.
Над панадворкам стаяла сонца, гарэла на сонцы дробнае каменьне ды аскеп’е шкла, зямля гарэла сонцам, а на зямлі было старанна выведзенае пальцамі сонца, сонца гэтае было падобна на сонечнікі, што расьлі за каменнай сьцяной, у гародчыку.
І былі на зямлі — на сонцы — сьляды босых ног.
15
Былі перапынкі, а ў іх: няма адпачынку ўсё адно — майткі падраліся, залатаць трэба; чаю згатаваць ня шкодзіць; вошы заядаюць — паміж складак густым напластам; ліст да жонкі, да мацеры, да радзімы напісаць трэба: «Жывы і здаровы, чаго і вам жадам. Бяспрыменна ворага адолеем, патаму як мы ёсьць — Чырвоная Армія першая ў сьвеці».
Былі перапынкі, а ў іх: баліць струджанае цела; марыць чалавек соладка аб пругкіх дзявочых грудзях, і ў пераходах, паходах даўгіх мае чалавек права марыць аб жаночай пяшчоце, — у марах гэтых гартуецца надзея, а калі чалавек мае надзею — ён зробіць усё, ён пройдзе лясы і рэкі, твань і чвыр; пройдзе разам з чалавекам надзея; чалавек умее пераўзбройваць надзею, мару, а пераўзброеная надзея, мара
робіць такое, якога ня зробіць іншы час чалавечы розум.
Былі перапынкі, а ў іх: прыбывалі на франты новыя тысячы тых, якім няма імя, аджа імя адно ўсім гэтым тысячам:
комсамол.
І было так: —
Стаялі пад Барысавам. Пад Барысавам лясы густыя, а праз тыя лясы шлях-пуціну праклала, адагнаўшы па бакох дрэвы, Бяроза. У Бярозе — віры (ванцаковыя калодзежы).
На беразе скамандавалі на прывал: заходзіла сонца, крывёю абліваючы вяршаліны дрэў; коні і людзі змарыліся: пахне зямля потам.
У атрадзе былі навакі: адзінаццаць маладых хлапцоў — комсамольцаў — нагнала ў дарозе атрад; чырвонаармейцы стрэлі іх дружна — у сям’ю сваю прынялі.
На прывале заняліся сваімі справамі. У той час як мылі парцянкі, стаўлялі лапікі, пяклі на вугольлі бульбу (хлапцы нажылі недзе) і вошы, чынілі збрую, купалі коняй — у той час да навакоў — яны трымаліся разам — падышоў камандзір.
— Змарыліся, хлопцы?
Маладзейшы — вочы калолі камандзіраву постаць — адказаў за ўсіх:
— Дармо, таварыш камандзір, прывыкнем.
Камандзір прачысьціў саломінкай мундштук, скруціў цыгарку, лёдзь прыкметная ўсьмешка нарадзілася — каб наступнай хвілінай сканаць — па куткох губ.
— Прывыкайце, хлопцы. Наша справа такая, што прывыкаць нахаду трэба. Мы нават да сьмерці прывыкаем.
Хлопцы словы камандзіравы прынялі за жарт — адказалі маладым рогатам (зубы паблісквалі, — моцныя зубы, з такімі зубамі век пражывеш — яны на’т не пажаўцеюць).
Камандзір падыйшоў да другой купкі чырвонаармейцаў, каб прыкурыць. Але ён не дайшоў да іх. — Перад ім вырас конь. Хваляваўся на кані чалавек: высака ўзьнімаліся грудзі, буйнымі кроплямі поту блішчэў пот.
— Таварыш…
Але камандзір яго папярэдзіў — мундштук быў моцна зацяты зубамі — працадзіў спакойна праз зубы:
— Не хвалюйся, таварыш, ты — баец. — Потым махнуў рукой, паказваючы кірунак. — Пройдзем вось туды, там і раскажаш, у чым справа.
Коньнік зьлез з каня, пайшоў з камандзірам, і постаці іхныя праважалі сотні цікаўных позіркаў.
Сонца зайшло.
І тады — у напаўзаючую вячэрнюю волкасьць, у купарваснасьць зьмярканьня, у прыхлупленасьць чалавечага чаканьня, — была каманда:
— Быць гатовымі да бою:
Сапёры прайшлі да ракі — залеглі ў купаўі, чакаючы на поўнакроўную цемру: праз раку перакінуць пантон.
Навакі праверылі вінтоўкі. Камандзір яшчэ раз трапіў ім на вочы. Папыхкваў цыгаркай: лёдзь асьвятлялася ніжняя частка камандзіравага твару.
Ішла на зямлю глухая ноч, а ў глухаце ночы былі: мандалінныя гукі ракі, сонны гогат качак, ціхае ірзаньне коняй, гамана — даведзеная да мінімуму, пярэклікі там, унізе, ля
ракі.
— Будзь гатовы…
Шугануў змрок і цёмра захвалявалася ценьмі.
— На пераправу.
Бераг стрэў чаканай нечаканасьцю: ахнула цішыня — нібы бліскавіцай усё навакольнае асьвяцілася — залемантавалі прасьцягі: шалелі шрапнэлі, картавіў кулямёт, кіпела вада ў рацэ, гайдала пантон.
З адзінаццаці навакоў застаўся адзін — маладзейшы. Ён, відаць, першым выбраўся на бераг, наважыўся бегчы, але ў гэты самы момант яго прысьпела куля. Распластаўшы рукі, ляжаў ён на беразе тварам у зямлю, тонкім струмочкам сьцякала ў раку кроў.
Яго паднялі. Рукі сударгава драпанулі зямлю. Яго паклалі на сьпіну, разрэзалі вопратку, падплыўшую крывёю. Хлапец
драпаў рукамі зямлю, прагна глытаў паветра, у горле булькатала кроў — (куля трапіла ў лёгкае).
— Давай сюды насілкі.
Яго несьлі да санітарнай павозкі (на ёй — на гэтай павозцы іншым часам кулямёт вазілі; вочы раптам шырака-шырака расчыніліся, рука ўзьмятнулася ў паветры і ён
ціха — праз крывяное булькатаньне — сказаў:
— Нават да сьмерці прывыкаем.
Ён усьміхнуўся — (вы бачылі калі-небудзь, як сьмяецца чалавек у вочы сьмерці?), — усьмешка і боль назаўсёды акамянілі твар.
16
Так вось ішлі каторы дзень: была белая бойная дарога, старанна абрысаваная полем, лесам, вёскамі і мястэчкам. Удзень ішлі, адыходзячы ад дарогі ў глыб прастораў, каб
пажывіцца чым-хаця, а ўначы — дбаючы аб начлезе з вечару — спалі моцным сном, які можна прыдбаць толькі ў шляху мулкім ды колкім, які можна прыдбаць у малады — стомлены — век.
Яны — Рубан і Толік — ішлі, не распытваючы стрэчных, праходжаных і праежджых (а іх — праходжых і праежджых — было шмат: абшарпаных, абтрапаных, скалечаных, зьнядоленых), ішлі наперад: наперадзе (яны гэта ведалі) была нейкая (якая-ж?) мэта.
Аднаго разу іх засьпеў у дарозе дождж. Наўсьцяж ляжала поле, наканаванае сонцам, лес быў далёка, а хмара ішла валавянай аграмадзінай (казачным волатам), ручаіны бліскавічныя сачыліся з хмары (волат сьцякаў крывёю).
— Шанцуе потым нам, Толік. З учорашняга ў роце ані каліва ня было, а тут яшчэ дождж. Кішкі прамыць, ці што?
— А ты не гавары лішняга, — заўважыў Толік, узіраючыся ў валавяную (хмары фарбуюць зямлю) далеч. — Ці бачыш, Рубан, там нешта стаіць.
— Стог?
— Стог.
— Ну, дык давай прыўдарма, пасьпеем дабегчы.
Рубан з разгону бабахнуў у стог, і раптам прыстыў на сене.
— Хто тут?
З сена вынырнуў чорны твар, буйныя кроплі дажджу трапілі на яго, па твары паплылі каламутныя раўчучкі. Мальцы зарагаталі.
— Прымай у суседзі, мармыль.
Неўзабаве яны сядзелі ў сене і распытвалі новага знаёмага па ўсіх правілах судавога допыту.
— Адкуль ты?
— Даўно ходзіш?
— Чый ты?
— Дзе бацькі?
«Мармыль» на усю гэту безьліч запытаньняў адказаў адно:
— Бацьку закапалі на шашы, на чорную воспу хварэў.
Дождж ішоў і тарахцеў гром — візгляваты і, разам з тым, адчайным лемантам адзываліся прасторы нязьлічонымі водгульлямі, і, здавалася, канца-краю нямашака густой хмары.
Яны спалі. Бачылі сны. Рубан імчаўся на цягніку, навокала лёталі кулі, адзаду ляцела полымя, і трэба было абавязкова выратаваць цягнік ад агня, сябе ад навалы куляў.
«Мармыль» сьніў зусім іншае: сваю хату, родную матку… — і ўсё блыталася: маці, бацька падалі некуды ў прадоньне, а заставаўся толькі шлях дый бясконцыя прасторы, выглянцаваныя сонцам.
Толіку сьніўся брат. Ен ляжыць з перавязанай галавой у сваім пакоі (на сьценцы, на машастовым дыване, лена выцягваецца леў), кроўю набрыняла павязка. Раптам усё зьнікае.
Толік ідзе па шляху, балюча ісьці босымі нагамі па гарачым каменьні, а сонца пячэ неміласэрдна, нявыносна. Перад Толікам выростае — на дарозе — брат. Ён на кані; конь ня можа ўстояць на месцы; брат нахіляецца, бярэ Толіка да сябе на сядло, і яны імчацца: вецер сьвішча, гудзіць, галосіць.
Адбуяў буякамі дождж.
Першым прачнуўся Рубан. Ад ягонага таўхаля прачнуўся Толік.
— Час вылазіць адсюль. Што з ім будем рабіць? Возьмем?
— Бяры, калі пойдзе.
Ішлі ўтрох.
Наперадзе быў горад.
17
Шматтысячны натоўп плыў вуліцамі, рос гэты натоўп, і пакуль дайшлі да пляцу — разбушавалася мора. Гайдала паветра рытмічны рух — сымфонію — натоўпу, а над галовамі натоўпу гайдаліся штандары. Былі штандары — крывавілася паветра — і былі: дваццаць чатыры труны. Ураньні іх прывезьлі таварным, былі яны сьпехам змайстраваны з негабляваных сасновых дошак: пахла смалой і мёртвымі чалавечымі целамі. Пакуль прыбыў таварны на станцыю — (ён ішоў лясамі і пералескамі, над пляцформамі сьвяціла — буяніла — сонца, на дошках выступіла смала) — горад жыў нэрвовым жыцьцём, горад поўз да станцыі, і ўжо тут, на станцыі, нэрвовасьць будняў пераўзброілася ў адзін, монолітны рух жальбы і помствы.
Мітынгі былі кароткімі.
А на пляцы — натоўп, бяз шапак, маўчаў, і маўчалі прамоўцы.
Вецер ірваў штандары.
Гэты вецер ішоў на горад з-за ракі, ён гнаў пясок у раку, вецер пералётаў праз плынкасьць рачную і — нэрвова церабіў афішы на парканах гораду, біўся акеніцамі, атрасаў з каштанаў лісьце ў гарадзкім садзе, атакоўваў людзей — пясок калоў вочы, хрумсьцеў на зубах.
А людзі на пляцы стаялі і маўчалі і было гэтае маўчаньне мацней за ўсякую іншую ўрачыстасьць, прамовы былі непатрэбнымі над натоўпам быў транспарант, што сьвідраваў розум, пачуцьці мацней за словы тысяч прамоўцаў: труна за труной, дваццаць чатыры.
Брацкую магілу даўгую і глыбокую вырылі ў гарадзкім садзе. Як пахавалі, насыпалі ўзгорак жоўтага пяску: на ім — на пяску — засыхалі на сонцы вянкі — кляновае, альховае вецьце. А над магілай — у галовах — укапалі калочкі з дашкой:
| ВЕЧНАЯ ПАМЯТЬ БОЕВЫМ ОРЛАМ |
І далей ішоў сьпіс — дваццаць чатыры прозьвішчы пахаваных.
— Пойдзем на пляц, — прапанаваў Рубан. — Там нейкія хаўтуры вялізарныя.
Пакуль прыйшлі яны на пляц, ён апусьцеў, людзі разыйшліся рабіць свае справы — жыць напружаным жыцьцём рэволюцыйных будняў.
Яны прайшлі ў сад — да магілы, прыпыніліся… Раптам халодны пот выступіў на Толікавым твары. Упяўшы позірк у дошку, ён застыў — ураз згорбіўшы свой хлапечы стан.
Ён прачытаў:
| ЛЕВ ШОСТАКОВ — ПОМКОМБАТ |
Сьлёзы — буйнымі кроплямі — пакаціліся па шчоках, заказыталі нос, губы.
Рубан і «Мармыль» моўчкі пазіралі на таварыша, — яны былі здэтанаванымі.
А вецер ішоў на горад з-за ракі, ён гнаў пясок у раку, вецер пералётаў праз плынкасьць рачную і — нэрвова церабіў афішы на парканак гораду, біўся акеніцамі, атрасаў з каштанаў лісьце ў гарадзкім садзе, атакоўваў людзей — пясок калоў вочы, хрусьцеў на зубах.
Людзі сьпяшаліся рабіць свае справы — жыць напружаным жыцьцём рэволюцыйных будняў.
18
«Мармыль» здрадзіў.
Праходзілі праз мястэчка, занятае палякамі, напоўзруйнаванае гжэчнымі пераможцамі: дзе-нідзе тырчэлі сіратлівыя коміны сярод нагруяджанага каменьня і абгарэлага бярвеньня.
Трэці дзень лютаваў польскі разьезд у мястэчку.
Белатварыя маладыя яўрэйкі былі згвалчаны ў першую-ж ноч. Дачка старага шаўца Цывеля, вырваўшыся з рук пазнанца, кінулася з другога паверху на брук, — на белым твары застыла назаўсёды грымаса, нечаканая для
мерцьвяка: грымаса радасьці і нейкай урачыстай гордасьці. Уначы вуліцай ехалі пазнанцы: труп шаўцовае дачкі зьбілі капытамі.
«Мармыль» здрадзіў у гэтым мястэчку.
Яны засталіся начаваць, атайбаваўшыся ў старой лазьні. Рубан з «Мармылём» пайшлі на росшукі. Толік, чакаючы іх,
заснуў. Раптам ён усхапіўся ад трывожнага Рубанавага голасу. Той штырхаў яго за руку і крычаў:
— Гэты паршывец аказаўся здраднікам!
— Хто гэта?
— «Мармыль»! Яго палякі паклікалі да катла, ён — сьвіньня — пачаў убіраць кашу за абедзьве шчакі. Я яго зваў, зваў — нічога, аглох.
— Hу?
— Набіўшы трыбух, прыходзіць да мяне. «Добра зьеў», кажа. — А што з сабой узяў? «Нічога», кажа, «забыўся». Ну, ня сьцерпеў я гэткае абразы, ды як садану яму кулаком у пысу. Ён у гвалт. Учулі пазнанцы. Нехта крыкнуў, што яўрэй хлапца лупцуе. Ну, брат, траха што ногі прынёс. Трэба адсюль зараз-жа выкатвацца.
— Я шамаць хачу, — у роспачы сказаў Толік.
Рубан маўчаў. Потым ён сьвіснуў. Гэта азначала, што ён нешта надумаў.
— Ну? — запытаў Толік.
— Пойдзем на хутары. Тут недалёка, вярсты дзьве. Помніш — праходзілі паўз іх. Там пад’ямо.
Толік узьняўся з зямлі, глыбака ўздыхнуў: затхай патыхалі сьцены лазьні; у пабітае вакно пазіраў змрок; дрынчэла мушына, заблытаўшыся ў павуціньні.
Шалёнымі гукамі (— лемантам, крыкамі, песьнямі, рогатам, стрэламі, конскім ірзаньнем —) пенілася мястэчка, і, здавалася — гукі гэтыя зьліваліся ў адзін шматгранны гук, акорд — акорд роспачы.
Ішлі аселіцамі, выбіваючыся на дарогу.
І ішло — без дарог — небам полымя, аднатаванае трэскам, рымстам, стрэламі, лемантам, галошаньнем, рогатам і плачам.
Ішоў Толік і маўчаў. Ён думаў пра тое, што няможна асуджаць «Мармыля», што Рубан жорстка з ім абышоўся, але — (балелі ногі, балела цела, смылела дробнымі струпамі, жывот падводзіла пад грудзі, у горле салоным камяком стаяў голад) — Толік ведаў, што ён-бы не зрабіў так ніколі, але Толік ведаў: касьцёр цёпла награе схаладалае цела, цёплая каша награе кроў, а чалавечая ласка — запаляе сэрца.
Рубан сьвістаў «яблычка».
19
У цемры вырас агеньчык. Ён міргнуў — ідзі! ідзі! — дый зьнік за ўзгоркам, каб зноў міргнуць зазыўна і прыветна, каб зьнікнуць. — Хутары былі блізка.
За крокаў шэсьць хісталася постаць Рубана. Ен сьвістаў. Раптам ён спыніўся, выцягнуў у ляноце — лянота пайшла сударгамі па целе — рукі і сказаў:
— Напіцца-б, у горле перасохла…
Пад нагамі танцаваў грунт, ногі мякка загразалі ў балацьвяньні. Яны ішлі заліўным лугам, — пахла паветра: чарнобыль, чарот, чабор, рута-мята (клясычныя расьліны! —).
— Тут, напэўна, ёсьць крыніца.
Рубан падаўся ў бок, праз колькі часу сьвіснуў. Сьвіст нарадзіў водгульле.
— Ідзі сюды, напіся.
Толік, падыходзячы, убачыў: ляжыць Рубан на жываце, жменяй ваду чэрпае і з прыхлёбам п’е яе. Крыніца малая — «акенца».
— Адно дрэнна — вада цёплая, а так — што піва!..
Толік здрыгануўся. З цемры — адтуль, дзе былі хутары, — пачуўся сковыт — нудны, адчайны, ён разьдзіраў душу — гэты плач.
— Сабака?
— Цётка мне некалі сказала, як жывой была, што сабакі выюць так на нябожчыка. — І ён зноў нахіліўся да вады.
У цішыні сковыт набываў сілу. Здавалася, што не адзін сабака вые, а сотні, тысячы. Плакала цішыня безьліччу водгульляў, на зьмену аднэй хвалі стогнаў нараджалася новая,
яшчэ больш нудная, больш адчайная.
— Пі, Толік, — абціраючы аб порткі рукі, сказаў Рубан.
— Нешта расхацелася. Пойдзем.
Рубан засьмяяўся.
— За сэрца ўзяў сабачы плач? Кінь, Талалайка, нудзіцца! Прывыкай.
— Пойдзем.
На дарозе іх стрэла нечаканасьць. Упоперак дарогі ляжаў конь: набухла конскае чэрава. З брэхам разьбегліся сабакі. Яны пасталі на краі дарогі і цікавалі — відаць — прышоўшых.
— Праходзь, не азірайся, — сказаў ціха Рубан.
Конскае — пагрызанае — тулава засталося адзаду. Яны падыходзілі да хутара. Вароты былі расчынены. Навокала было пуста. Недзе ў полі выў, плакаў сабака.
Рубан пастукаў у шыбу. Цішыня дзвынкнула.
— Зойдзем у хату. Нехта-ж павінен быць.
Абагнуўшы хату, яны падыйшлі да дзьвярэй, стукнулі ў другое. Недзе ў полі выў, плакаў сабака. Рубан шпурнуў нагой дзьверы. Яны зарыпелі — танклява, нібы заплакала цялё. Рубан зрабіў крок і крута спыніўся.
— Бачыш?
У парозе ляжаў мярцьвяк. З вакна ішло бляклае — сухотнае — сьвятло: твар мерцьвяка ашчэрваўся цёмным правалам роту.
— Пойдзем адсюль, Рубан.
Выў, плакаў у полі сабака. У цішыні сковыт набываў сілу. Здавалася, што не адзін сабака вые, а сотні, тысячы. Плакала цішыня безьліччу водгульляў — на зьмену аднэй хвалі стогнаў нараджалася новая, яшчэ больші нудная, больш адчайная.
20
Спустошаныя палі сьпявалі ночнай прахалодай — гарачы дзень прамінуў; запыленая трава пакрылася расой, буйной, нібы сьлёзы мацеры.
Наўпрост ляжала дарога. Яна патанала ў змроку: змрок ліўся лілёвай ракой, змрок заліваў неба — і небам тады плылі далёкія — здалёк чараўніча-залатыя — караблі-сьветы.
Ужо колькі дзён чулася страляніна. Недзе з правага боку — быў гасьцінец: сюды, на прасёлкавую дарогу, даносілася тарахценьне колаў, ператрушчаныя адлегласьцю галасы і песьні, а наперадзе — далёка (і здавалася часам: зусім блізка) — быў: фронт.
Цяпер яны ня спыняліся на начлег, а спалі тут-жа, пры дарозе, у траве. Цэлымі днямі ня елі. Ішлі наперад. Ні Рубан, ні Толік ня ведалі, што будзе на фронце, але ў галовах было шмат думак, што прымушалі ісьці наперад, і самай большай, самай галоўнай думкай было:
перацярпеўшы холад, гарачынь, голад і сыць,
падмяўшы нагамі палі, балаты, нязьлічоныя дарогі,
кінуўшы выклік сьмерці —
яны здолеюць дапамагчы там, на фронце.
Была ноч.
На гэты раз ішоў наперадзе Толік. Рубан маўчаў ужо шмат часу, нават не насьвістваў традыцыйнага свайго «яблычка». Толік ішоў і думаў пра тое, пра што думалася ўсе
гэтыя дні, пра што думалася з таго моманту, калі да слыху пачалі даходзіць цяжкія ўздыхі гармат.
— Толя! —
Толік схамянуўся. Ня можа быць каб клікаў гэта Рубан: ён ніколі так не называў яго, дый голас быў нейкім нязвычайным. Ён павярнуўся: твар-у-твар з Рубанам. Гарачае дыханьне абдала Толікаў твар.
— Што ты?
— Не магу ісьці, ногі адзервянелі.
Голас быў чужым, дзіцячым — чуліся ў ім нявыразныя яшчэ, але глыбокія ноткі тугі, болю і плачу.
Рубан апусьціўся на зямлю — проста ў дарожны пыл. Толік сеў каля яго.
— Цісьне нешта, Толя, вось так — усю галаву…
Навокал была багатая аксамітная ноч: прахалодай павявалі прасьцягі, дарога патанала ў лілёвым — празрыстым — змроку.
Рубан часта дыхаў, грудзі пад кашуляй уздымаліся высака, пальцы церабілі кашулю. Толік паклаў сваю руку на Рубанаў лоб. Ён быў мокрым і гарачым.
— Табе горача Рубан?
Маленькае цела выгіналася на зямлі ад неадольнага нутранога болю. Рот крывіўся, бліскацелі — пустым бляскам — вочы.
— Піць, братцы, ой, як піць хочацца… Цісьне, Толя, вось тут… галава…
Толік адцягнуў Рубана ў траву,
пабег шукаць вады. Адыходзячы ён чуў, як стагнаў, як скардзіўся на боль Рубан.
Была багатая аксамітная (лілёвай афарбоўкі) ноч, яле такія ночы. — —
— — Мне хочацца расказаць два факты. Папераджаю: яны — абодвы — мелі месца ў нас, у Савецкай Беларусі у 1931 годзе. Майце гэта на ўвазе, слухаючы мяне.
У адным з лістоў я прачытаў:
«Што рабіць мне ў гэтай справе (а справа: марна маладосьць мінае! — Б. М. ) — ня ведаю, наперад заглядаць баюся, і таму ня хочу. Няхай жыцьцё паклапоціцца аб гэтым, а я і так вельмі заняты: трэба-ж і выпіць, і закусіць, а ўсё гэта патрабуе часу. Дзе там ужо нам наперад заглядаць і намагацца зьмяніць цячэньне рэчаў: няхай яно будзе само па сабе, а мы самі па сабе»…
Быў такі выпадак. У габінет псыхіятрычнай клінікі ўвайшла маладая жанчына. Доктар наважыўся было агледзець яе, але жанчына раптам схапілася за галаву і — з жахам у вачох — сказала:
— Доктар! Я чытала сёньня вершы поэта Пошчак-Бурава.
— Выпіце валер’янкі, — параіў оптыміст-доктар.
І для вас, таварышы, і для мяне — вынік зразумелы.
Ня мець пэрспэктывы — сьмерць.
Няхай не біолёгічная, а моральная, але што ёсьць больш жахлівага, больш трагічнага за моральную сьмерць!
Доктар-псыхіятр! Я веру ў медыцыну. Але я не памыліўся: вы не давучыліся.
Ня мець пэрспэктывы — сьмерць.
Валер’янка — ня ёсьць пэрспэктыва.
Гэта аповесьць напісана для тых, хто верыць у мэту, верыць у свой шлях, верыць у свае сілы, у сілы свайго колектыву.
Хто ня мае гэтай веры — прэч рукі ад напісанага мною! — Той няхай ня чытае гэтай аповесьці, аўтар якой — я, і сааўтар мой — наша сонца.
— — але такія ночы скора блякнуць, няпрыкметна прыходзіць золак.
Толік прынёс у шапцы вады. Падняў Рубанаву галаву, уліў у рот. Вада палілася па твары, па шыі, пад кашулю.
Рубан ня кратаўся.
Толік асьцярожна паклаў таварышову галаву на траву, тады ўбачыў: твар быў земляным, войстрым — прасьвечвалася скура.
Ішло сьвітаньне.
Тады было: сьпёртае паветра са сьвістам вырвалася вонкі — Рубан уздыхнуў лёгка.
Толік устаў. Узьняў цяжкую галаву і ўбачыў: ішло сьвітаньне.
Над зямлёй было хворае на воспу сонцавага ўсходу неба. Наперадзе быў юр. На канце юру — на памеранцавым фоне — стаяў сабака. Яго сьпіна выгіналася войстрымі хрыбецінамі (чорны сілуэт нагадваў Цян-Шань). Сабака, аблізваючыся, глядзеў на неба.
Неба было размалявана майстрамі Палеха.
- ↑ Былі людзі, яны разумелі: гэты вецер нарадзіўся на Захадзе, у Эўропе.
- ↑ Набухла конскае цела. З вачэй, з вушэй, з раны — чмурая жыжка (ропа). Чырваточыны на конскім целе.
- ↑ Разьдзел 13 не патрэбен для аповесьці ў гэтым месцы. Але аўтар мяркуе, што чытач не адмовіцца прачытаць гэтае „лірычнае адступленьне“ менавіта цяпер, бо аўтару нявыгодна, каб яго палічылі за схолястыка і містыка.