Нашыя адносіны да агульнадзяржаўнага Сойму
| Нашыя адносіны да агульнадзяржаўнага Сойму Публіцыстыка Аўтар: Язэп Лёсік Крыніца: Упершыню — газ. «Вольная Беларусь», 30 лістапада 1917 г.; Лёсік Язэп. Творы. Апавяданні. Казкі. Артыкулы — Мінск: Мастацкая літаратура, 1994. — 335 с.— (Спадчына). |
Прапануем да спампаваньня!
Украінскі публіцыст Я. Маеўскі напісаў дужа цікавую брашуру на тэмат «Загальноросійскі Установчі Збори». Змест гэтай брашуры паслужыць нам матэрыялам для нашага артыкула. Сам аўтар скрозь кіраваўся інтарэсамі і патрэбамі сваёй бацькаўшчыны, Украіны, а мы з свайго боку, зрабіўшы дзе-якія ўласныя ўвагі, прыстасуем пагляды аўтара да патрэб нашага краю.
Апошні перапіс насялення Расійскай Дзяржавы адбыўся ў 1897 г. З таго часу агульнадзяржаўнага перапісу не было, але дзе-якія мясцовыя спробы перапісу рабіліся, і вось па гэтых спробах можна рахаваць, што за 20 год у Расіі пабольшылася людзей на 40 %; такім чынам, калі не рахаваць Польшчы і Фінляндзіі, то з 115 мільёнаў душ стала 161 мільён. Разумеецца, паказаную лічбу трэба рахаваць больш-менш пэўнай.
Калі ўзяць на рахунак лік людзей павэдлуг апошняга перапісу і дабавіць туды 40 % прыросту, то, мяркуючы, колькі ад якога народу Расіі пойдзе дэпутатаў у Сойм, саставіцца гэтакая таблічка. Невялічкія народнасці, як якуты, самаеды, тунгузы, на рахунак не йдуць.
| Народы Расіі | Лік у тысячах | Лік прадстаўнікоў у Сойме /1:200000/ |
|---|---|---|
| Велікарусы | 77942 | 390 |
| Украінцы | 31381 | 137 |
| Беларусы | 10240 | 51 |
| Жыды | 7088 | 35 |
| Кіргізы | 5717 | 29 |
| Татары | 5233 | 26 |
| Немцы | 2506 | 13 |
| Літоўцы і жмудзіны | 2321 | 12 |
| Башкіры | 2014 | 10 |
| Латышы | 2010 | 10 |
| Грузіны | 1892 | 10 |
| Армяне | 1 635 | 8 |
| Малдаване | 1570 | 8 |
| Мардва | 1 436 | 7 |
| Эсты | 1404 | 7 |
| Сарты | 1356 | 7 |
| Чувашы | 1181 | 6 |
| Узбекі | 1017 | 5 |
| Каўказск. горцы | 1528 | 7 |
| Разам | 159 368 | 778 |
Па рахунку камісіі па справах выбараў да Устаноўчага Сойму ўсіх дэпутатаў павінна быць каля 800 чалавек. Да гэтага ліку трэба дадаць душ колькі ад тых месц, якім (напрыклад, абедзвюм расійскім сталіцам) па тым ці іншым увагам будзе надана права паслаць лішняга дэпутата.
Для нас, беларусаў, як і для іншых недзяржаўных нацый, найбольшае значэнне мае пытанне пра тое, колькі дэпутатаў будзе абстаіваць федэрацыю і колькі за унітарную рэспубліку. Разумеецца, напэўна сказаць гэтага нельга, але, узяўшы пад увагу заявы, зробленыя нацыянальнымі арганізацыямі розных народаў Расіі і іх нахіл у бок федэрацыі ці проціў яе, паскольку ён выяўляўся ў друку — мы даем досыць грунту, каб размежаваць гэтыя народы і іх прадстаўнікоў на тры часткі: 1) народы, каторыя будуць дамагацца федэрацыі, 2) народы, каторыя будуць працівіцца федэрацыі і 3) народы, адносіны каторых невядомы. Працівіцца будуць велікарусы, жыды і немцы; да народаў, каторыя не выяснілі сваіх адносін да федэрацыйнага адбудавання Расіі, належаць мардва, чувашы і, наогул, усе невялічкія нацыі. Усе яны разам будуць мець дэпутатаў у Сойме каля 461 чалавека. Калі вылучыць адгэтуль дэпутатаў ад Сібіры і Казацтва, якія, як гэта цяпер выяснілася, будуць абстаіваць федэрацыю, то рэшта пакажа лік тых прадстаўнікоў, што будуць проціў федэрацыі. Трэба яшчэ дадаць, што не ўсе прадстаўнікі так званых недзяржаўных нацый будуць абстаіваць федэральны лад дзяржавы. Трэба яшчэ рахавацца з тым, што сярод гэтых дэпутатаў шмат знойдзецца такіх, каторыя разам з расійцамі стануць запэўніваць, што мы — не нацыя, а частка, адна столка маскоўскага народу, што ніякай у нас сваёй культуры няма і быць не можа, што мова наша — не мова, а мешаніна польскіх і маскоўскіх слоў, што ўсё нашае дабро патрэбна Расіі і што, адным словам, мы не маем права на самабытнае культурнае жыццё. І вось, калі ўсё гэта заўважыць і падрахаваць, то можам смела сказаць, што, на самы лепшы выпадак, у агульнарасійскім Устаноўчым Сойме прыпадзе З антыфедэралісты на 2 федэралісты. А калі так, то агульнадзяржаўны Сойм стане для нас латарэяй, у якой мы выйграем у залежнасці ад таго, якая зложыцца большасць — за ці проці федэрацыі. Паўстае пытанне, ці маем мы права вырашаць долю Беларусі на латарэях? Ці маем мы права наогул ставіць пытанне пра долю сваёй бацькаўшчыны ў залежнасць ад таго ці іншага настрою або ласкі маскоўскага грамадзянства і прыхільных да яго элементаў? Тагды, разумеецца, нам нічога не застанецца, як толькі, прызнаўшы сябе пакорлівымі, паслушнымі падданымі Масквы, паслаць да агульнадзяржаўнага Сойму душ колькі дэпутатаў і атрымаць ад маскоўскага народу тое, што ён захоча нам падараваць, і, атрымаўшы падарунак — нізенька ўкланіцца, падзякаваць добраму пану ды потым гоцкацца ўсё жыццё з панскім падарункам…
Дык не павінна ж гэтага быць! Сапраўдны беларус, шчыры прыхільнік свайго народу, адважны барэц за волю сваёй бацькаўшчыны мусіць шчыра, але цвёрда сказаць свайму брату-велікарусу, які так павабна і салодка заклікае нас да агульнадзяржаўнага Сойму:
— Да гэтага часу, мой братка, ты валодаў мной па праву штыка і нагайкі, а цяпер ты, скінуўшы з маёй дапамогай цара і маючы штык і нагайку, хочаш атрымаць у мяне яшчэ і вексель праз Сойм, які дасць табе новае права на маю зямлю і волю, — але я табе гэтага векселя не дам.
Ты сам абвясціў на цэлы свет, што ўсе народы маюць права на самаадзначэнне, што ўсе маюць права самабытна вырашаць сваю долю; ты прызнаеш, што чэхі, харваты, познанцы маюць права вольна выслаўляць свае вольныя бажанні на сваіх уласных Устаноўчых Соймах, дзе над імі ніхто не мае права рабіць ніякага прымусу. І толькі за намі і за нашымі братамі — украінцамі, літоўцамі і іншымі — ты гэтага права не прызнаеш; і заміж таго, каб даць спрамогу кожнаму з нас рашаць сваю долю ў сябе дома, у сваіх нацыянальных Устаноўчых Соймах, ты валаеш нас на агульнадзяржаўны Сойм, дзе ты будзеш у большасці і будзеш перамагаць усіх нас сваёй лічбай, сваёй воляй. Але мы не пойдзем да цябе ў падсуседзі, бо наўперад ведаем, што ты гатуеш для нас на сваём Сойме ў Маскве ці Петраградзе.
Да гэтага часу мы дзеля славы твайго народу аддавалі, не рахуючы, сваё нацыянальнае дабро і кроў сваіх лепшых сыноў. Ты браў нашае багацтва і па-дурному траціў яго, без карысці для каго б то ні было, нават для сябе. Ты браў нашых дзяцей і заваёўваў усё новыя і новыя землі дзеля «славы русскаго оружія» і для ўтварэння новых пасадаў для сваіх чыноўнікаў, настаўнікаў і іншых начальнікаў-русіфікатараў, для тваёй дэмакратычнай інтэлігенцыі і твайго мяшчанства. Мы, як рабы пад страхам смерці, прычыніліся да тваіх разбояў, мы, як катаржнікі, працавалі на цябе. І што ж мы бачым цяпер, што мы маем за ўсё тое? Гвалтоўства, штыкі, разню, бязладдзе й паругу! Мы былі самым бяспраўным народам у свеце — ты адабраў у нас усё, нават нашае імя, нашую школу, нашую мову. Ты сказаў, што ў гэтым вінават не ты, а правіцельства тваіх цароў. Так! Ну а што даў нам ты пасля таго, як мы дапамаглі табе прагнаць цара і яго кампанію, пасля таго, як ты стаў на Русі справаваць і камандаваць сам?..
Ты не даў нам роўна нічога ды стаў каваць для нас новыя, ямчэйшыя кайданы. Твае міністры-сацыялісты і нават твая лепшая дэмакратыя, сабраўшыся ў рады работніцкіх і салдацкіх дэпутатаў, сталі пагражаць братам нашым, украінцам, штыкамі, калі яны, паверыўшы слову твайму пра самаадзначэнне, сталі самі будаваць сваё жыццё. Мы чулі, мы бачылі, як ты трос кулакамі і запэўніваў нас, што рэвалюцыйная Расія «не откажется отъ своего достоянія». І цяпер ты дамагаешся, каб мы паверылі табе ды згадзіліся разам з табой вырашаць сваю долю ў тым сойме, дзе ты, згуртаваўшы каля сябе большасць, станеш гэтаксама трасці кулакамі і пагражаць нам штыкамі!..
Брат, брат — ты вельмі наіўны! Ты ўжо занадта паверыў ў сваё панаванне. Выбары мы зробім, і дзе-хто ад нас пойдзе ў Маскву ці Петраград, але, выбачай, не дзеля таго, каб аддаць на суд твой долю сваёй айчыны, будучыну Беларусі!
Мы мабілізуем свае сілы і праз нашую Вялікую Раду склічам сваіх абронцаў у сэрцы Беларусі і тут выкуем дзяр- жаўную волю свайго народу, а ты, наш любы браце, падбай пра тое, каб прыйсці з намі да паразумення. Мы потым стрэнемся з табой, ужо, дапраўды, як вольны з вольным і роўны з роўным, і падпішам наш палюбоўны дагавор а з нашым супольным, федэрацыйным жыцці, а покі што — да пабачэння.
Мы хочам самі быць гаспадарамі сваёй Зямлі і сваёй Волі.