На два франты
| На два франты Артыкул Аўтар: Тамаш Грыб Крыніца: pawet.net |
Прапануем да спампаваньня!
Галоўныя засады вызвольнай праграмы беларускага народу
УСТУП
правіцьПадзеі апошняга часу, якія адбываюцца па ўсім абшары беларускай зямлі — ад Ловаці да Мухаўца, аплоджаны ёсьць далёкаасяглымі мажлівасьцямі: наяўна сьведчаць аб стыхійным нарастаньні бураломнае сілы руйнацыі і новага будаўніцтва; нават ужо чужы грукат руйнацыі старых і будаўніцтва новых падвалін і формаў супольнага жыцьця.
Поўна-ж, тыя падзеі, якія адбываюцца на Беларусі, ня ёсьць ізаляваныя ад падзеяў, якія адбываюцца на вагромістым абшары ўсяго Усходу Эўропы, але не зьяўляюцца іх водгукам — стыхійна выныраюць у агульным хаосе судэраў розных супольных сілаў, як самастойная супольная зьява; а яна вось і трывожыць супакой ляніваё думкі, выклікае страх і зьбянтэжанасьць у тых, хто ў маральна-псіхічнае бязраднасьці і ў прыстасаваньні да вонкавых абставін шукае зьдзейсьненьня свайго чалавечага прызначэньня і сэнсу жыцьця, і, наадварот, спрычыняецца да ўздыму актыўнасьці і творскае дзеяльнасьці ў тых, хто ня можа знайсьці этычнага прымірэньня з насільствам і патварствам істнуючых вонкавых абставін, хто не ў прыстасаваньні, а ў змаганьні шукае поўнага выяўленьня і рэчаіснага ўцелаішчаньня свае самаістае індывідуяльнасьці.
Але што сталася, што дзеіцца, у чым палягае сутнасьць тых падзеяў, якія адбываюцца на Беларусі? — БЕЛАРУСКАЯ НАРОДНАЯ РЭВАЛЮЦЫЯ!
Беларускі працоўны народ, узварушаны грукатам гістарычнага поступу ўсяго чалавецтва, у напружаным змаганьні скідае кандалы няволі, імкнецца зьдзейсьніць свае права на вольнае самаўладаньне — стварыць вольную і незалежную беларускую дзяржаву.
Але ці зможа? Ці дасягне свае мэты? Што знача быць вольным і дзяржаўна-незалежным народам?
ДЗЯРЖАВА ЯК ФОРМА АРГАНІЗАЦЫІ СУСПОЛЬСТВА
правіцьУзьнікае пытаньне: на што і дзеля чаго патрэбна беларускаму народу свая самастойная дзяржава? Што ёсьць дзяржава? Што знача быць вольным і дзяржаўна-самастойным народам?
Каб адказаць на гэтыя пытаньні, мусімо зьвярнуцца да разгляду аснаўных падвалін жыцьця і дзеяльнасьці людзкага суспольства.
Першай і аснаўной падвалінай жыцьця і дзеяльнасьці людзкога суспольства ёсьць арганізацыя. Без арганізацыі няма і суспольства; натоўп ня ёсьць суспольства. Толькі арганізацыя стварае тую суцэльнасьць, якую мы называемо суспольствам.
Людзкое суспольства, такім чынам, ня ёсьць арганізм, як дзе-хто думае,- гэта ёсьць арганізацыя, вельмі складная сыстэма арганізацыі. Словам арганізацыя азначаемо трывалую сувязь узаемачыннасьці паміж асобамі, гурткамі, трупамі і грамадамі, калі паступоўваньне адных знаходзіцца ў функцыянальнай залежнасьці ад паступоўваньня іншых.
Істнуе вагромністае мноства розных формаў наяўнага выяўленьня міжлюдзкой узаемачыннасьці — столькі, сколькі можа быць розных акцый і рэакцый, столькі можа быць розных спосабаў наяўнага выяўленьня ненаўмыснае, наўмыснае і наўмысна-ўсьвядомленае дзеяльнасьці; у залежнасьці ад гэтага і вагромністае мноства розных формаў арганізацый, або сацыяльных вытвараў — гурткоў, групаў, грамад.
Усё вагромністае мноства розных формаў наяўнага выяўленьня міжлюдзкой узаемачыннасьці можна падзяліць на дзьве асноўныя групы: непасрэдныя і пасрэдныя, простыя і складныя. Найпрасьцейшыя формы ўзаемачыннасьці ёсьць непасрэдныя, калі стыкі і ўзаемаадносіны паміж людзьмі адбываюцца ў спосаб дзеяльнасьці органаў цела. Больш складныя формы ўзаемачыннасьці — пасрэдныя, калі стыкі і ўзаемаадносіны паміж людзьмі адбываюцца ў спосаб выкарыстоўваньня розных рэчаў, прыладаў, сымбаляў і нават жывых бытасьцяў. І найскладнейшыя, калі стыкі і ўзаемаадносіны адбываюцца паміж гурткамі, групамі, грамадамі
Гэтаксама і паводле зьместу: усё вагромністае мноства розных спосабаў міжлюдзкой узаемачыннасьці могуць быць або ўзаемна спрыязьлівыя, або ўзаемна варожыя, салідарыстычныя або антаганістычныя, што зьяўляецца наяўным выяўленьнем няўхільнае заканамернасьці ўсеагульнага прыроднага дзейнічаньня — да сябе і ад сябе, інтэграцыі і дыфэрэнцыяцыі.
Пытаньне аб тым, чаму людзі ўваходзяць між сябе ва ўзаемныя стыкі і ўзаемаадносіны, з чаго выныраюць тыя або іншыя спосабы ўзаемачыннасьці, а ў прыпадку трывалае сувязі ўзаемачыннасьці — узьнікаюць сацыяльныя вытвары, гэта пытаньне з даўнейшых часоў займае пільную ўвагу дасьледчыкаў людзкога суспольства. Наш адказ ёсьць гэткі: таму людзі ўваходзяць між сябе ва ўзаемныя стыкі і ўзаемаадносіны, што фактам свайго нараджэньня змушаны жыць у суспольстве. Толькі ў суспольстве і праз суспольства людзі могуць з найбольшаю ўдачаю зьдзяйсьняць уроджамае імкненьне да захаваньня і ўдасканаляньня свайго жыцьця. Людзкая асабістасьць і суспольства ня ёсьць працілежнасьці — узаемна сябе працінаюць і дапаўняюць. інстынкт сябезахаваньня ёсьць тая магутная сіла, што змушае людзей уваходзіць між сябе ва ўзаемныя стыкі і ўзаемаадносіны, устанаўляць тыя або іншыя спосабы ўзаемачыннасьці; на вышэйшай ступені разьвіцьця гэнай сілаю зьяўляецца воля да жыцьця, як усьвядомляны інстынкт сябезахаваньня, як наўмысная і ўсьвядомляная дзеяльнасьць у дасягнаньні супольнае мэты. Воля да жыцьця — гэта ўжо не сьляпы інстынкт, гэта ўсьвядомляньне рэальных падвалін і мажлівасьцяў удасканаляньня жыцьця.
Людзкая сьвядомасьць ня ёсьць нейкая надпрыродная зьява, узьнікае з наўмыснасьці, а наўмыснасьць — з тых перашкодаў, якія сустракаюцца на шляху ненаўмысна-інстынктыўнае чыннасьці. Калі што-небудзь усьвядамляемо, то заўсёды ўсьвядамляемо нешта, маемо канкрэтна-рэчаісты зьмест таго, што ўсьвядамляемо; гэта нешта — заўсёды канкрэтна-рэчаістае, рэальнае — усьвядамляемо падваліны рэальнага істнаваньня. Таму нельга ўважаць, што інстынкт сябезахаваньня зьяўляецца адзінай рухаючай сілаю, якая змушае людзей уваходзіць між сябе ва ўзаемныя стыкі і ўзаемаадносіны, устанаўляць тыя або іншыя спосабы ўзаемачыннасьці; на вышэйшай ступені разьвіцьця мае вагромністае значэньне наўмысная і ўсьвядомляная дзеяльнасьць, воля да жыцьця.
Але як ненаўмысна-інстынктыўная чыннасьць, так сама наўмысная і наўмысна-ўсьвядомляная дзеяльнасьць заўсёды ёсьць дэтэрмінаваны тым асяродзьдзем, у якім наяўна выяўляюцца і ў рэчаістасьці зьдзяйсьняюцца. Гэтым асяродзьдзем зьяўляецца прырода і людзі — сілы касьмічныя, біолёгічныя і сацыяльна-псыхічныя. Істнуе шэраг чыньнікаў, якія ўжываюць на наступоўваньні людзкіх асабістасьцяў у суспольстве, на ўстанаўленьне тых або іншых спосабаў узаемачыннасьці. І толькі інтэгральна-сынтэтычнае іх усьвядомляньне, усебакова-суцэльнае ўсьвядомляньне рэальных падвалін і мажлівасьцяў захаваньня, прадоўжаньня і ўдасканаленьня жыцьця, воля да жыцьця, зьяўляецца галоўнаю рухаючаю сілаю ўсяго сацыяльнага працэсу.
Каўзалізм і тэлеолёгізм такім чынам, ня ёсьць супярэчнасьць: няма вынікаў бяз прычыны і няма прычыны бяз вынікаў. Чалавек, зьяўляючыся вытварам стыхійнага дзейнічаньня сілаў прыроды, на ўзвышшы свайго разьвіцьця падымаецца аж да роўнядзі сілаў прыроды, засягае сваей сьвядомасьцю ў вір стыхійнага дзейнічаньня прыроды, выкарыстоўвае, зьмяняе і рэгулюе стыхійны цяг прыроднага дзейнічаньня; людзкая сьвядомасьць становіцца роўназначнаю сілаю прыроды. Мэта, як усьвядомляньне таго, што мае быць, ня можа сягаць за межы прыроды, за межы рэальных мажлівасьцяў; як усьвядомляная … разьвіцця падзеяў, ня можа не зьяўляцца вынікам тых прычын, якія абумоўліваюць яе рэчаістае зьдзейсьняньне.
Імкненьне да зьдзейсьняньня супольнае мэты двух або некалькіх людзкіх асабістасьцяў, як вынік усьвядомляньня рэальных падвалін захаваньня, прадаўжаньня і ўдасканаленьня жыцьця, волі да жыцьця, зьяўляецца найгалаўнейшым чыньнікам узьніку сацыяльных вытвараў — гурткоў, групаў і грамад.
Найбольш просты і элемэнтарны сацыяльны вытвар, які стаіць на рубяжы біолёгічных і сацыяльных зьяваў, ёсьць сямья. Пашыраная сямья — радня, некалькі спародняных семьяў — род. Злучэньне і аб’яднаньне родаў стварае племя. Злучаньне і аб’яднаньне пляменьняў стварае народ, як этнічнае суспольства. Гэткі ёсьць шлях узніку пляменьняў і народаў.
Пэўна ж, нельга ўважаць сяньня істнуючыя народы за чыстыя этнічныя суспольствы. У цягу іх гістарычнага разьвіцьця, а пераважна на ўсьвеце гісторыі, адбываліся розныя скрыжаваньні — злучаліся, зьмешываліся і зьліваліся з іншымі па крыві родамі і пляменьнямі. Таму суспольнасьць крыві ў сучасных народаў ёсьць хімэра. Ня кроўная спародненасьць, а жыцьцёвая зацікаўленасьць стварыла сучасныя народы. І ў першую чаргу — зямля, закон зямлі, аднолькавасьць прыроднага краявіду: клімат, глеба, абводняньне, расьліннасьць, наяўнасьць або адсутнасьць тых ці іншых выкапнікаў.
Народ, як этнічнае суспольства, ёсьць вельмі складная сацыяльная зьява: складаецца з шэрагу розных гурткоў, групаў і грамадаў, якія, як сацыяльныя вытвары, зьяўляюцца вылікам разьмеркаваньня працы ў суспольстве. Нераўнамернае разьмеркаваньне працы ў суспольстве, выробнай працы, якая зьяўляецца аснаўной падвалінай істнаваньня людзей і народаў, яшчэ ў далёкай мінуўшчыне спрычынілася да ўзьніку розных гурткоў, групаў і грамад, якія ў цягу стагодзьдзяў не аднолькавае займаюць становішча ў суспольстве — упрывіляваныя і бяспраўныя, уладарна-кіруючыя і падуладныя, заможныя і бедныя, працоўныя, што з уласнае працы здабываюць сабе пражыцьцё, і непрацоўныя, што жывуць з выніку чужое працы; у сваей сукупнасьці яны ствараюць вельмі складную структуру арганізацыі суспольства. Словам структура азначаемо заканамернае ўзаемаадношаньне частак, якія ў сваей сукупнасьці ствараюць адзіную суцэльнасьць.
Самаарганізацыя народу ёсьць прыкмета яго жыцьцяздатнасьці. Форма самаарганізацыі залежыць ад структуры, знаходзіцца Ў функцыянальнай залежнасьці ад структуры — якая структура, такая і форма арганізацыі.
Арганізаваны і сябесьведамы народ ёсьць нацыя.
Найбольш пашыранаю формаю самаарганізацыі народу зьяўляецца дзяржава. Мае шэраг асаблівасьцяў, найгалоўнейшыя з якіх — утварэньне прымусовае ўлады і трывалага праўнага ладу. Істнуе спрадвеку. Узьнікла прыродным шляхам з інстынкту сябезахаваньня, як спосаб забясьпечаньня найбольшае мажлівасьці салідарыстычных узаемаадносін паміж людзьмі і народамі. Але з бегам часу, у залежнасьці ад зьмены сацыяльнае структуры, значна мяняецца, эвалюцыянуе, маючы агульную тэндэнцыю ў недагляднай будучыне зусім адпасьці, як перажытак сівое мінуўшчыны.
У сучаснасьці дзяржава ёсьць няўхільная форма арганізацыі людзкога суспольства. Народ, як этнічнае суспольства, толькі праз сваю самастойную дзяржаву дасягае ўзвышша поўнага і ўсебаковага разьвіцьця і наяўнага выяўленьня свае самаістае індывідуальнасьці: забясьпечвае сабе права міжнароднага прызнаньня і належнае праўнае становішча ў міжнародных узаемаадносінах.
Але ня кожны народ мае сваю самастойную дзяржаву і ня кожная дзяржава ёсьць народная. Аж па сяняшні дзень істнуюць недзяржаўныя народы! Аж па сяняшні дзень істнуюць многанародныя дзяржавы, у якіх адзін народ зьяўляецца дзяржаўна-пануючым, а іншыя — прыгнецяныя і панявольныя народы!
А згэтуль і вынырае вялікае ліха на сьвеце: жорсткая міжнародная варажнеча і бязупынныя войны.
Тыя народы, якія пад уплывам вонкавых абставін страцілі сваю самастойную дзяржаўнасьць або і зусім яе ніколі ня мелі, гэтым самым яны пазбаўляны першай і асноўнай падваліны свайго прыроднага разьвіцьця выключаны з сістэмы міжнародных узаемаадносін, абернуты ў аб’ект панаваньня дзяржаўных народаў і зьяўляюцца ў вонках гістарычнага працэсу разьвіцьця ўсяго чалавецтва.
Сёньня ўсё чалавецтва падзеляна на дзьве часьці: на дзяржаўна-пануючыя народы і недзяржаўныя паняволеныя народы; недзяржаўныя народы зьяўляюцца калёніяльнымі нявольнікамі дзяржаўна-пануючых народаў.
Недзяржаўныя народы, як народы неарганізаваныя, уважаліся і аж на сяняшні дзень уважаюцца за малакультурныя, адсталыя і прымітыўныя, за народы, якія не маюць свае мінуўшчыны — гістарычнае традыцыі, а тым самым пазбаўляны і свае будучыні. Такіх народаў ёсьць пераважная большасьць усяго чалавецтва, і ўсе яны засуджваюцца ідэолёгамі калёніяльна-грабежніцкага панаваньня на нямінучую асыміляцыю — быць толькі этнаграфічным гноем для буйнага ўзросту і росквіту вялікадзяржаўнасьці пануючых народаў, якія, маўляў, зьяўляюцца носьбітамі вышэйшых формаў цывілізацыі.
Але ці ёсьць такія народы, якія б не хацелі падняцца на ўзвышша поўнага і ўсебаковага выяўленьня свае самаістае індывідуальнасьці? Ці ёсьць такія народы, якія б не жадалі на сваей зямлі жыць па сваей уласнай волі і самастойна распараджацца сваей доляй — сваім адумам ствараць лад новага жыцьця, што забясьпечаецца выключна дзяржаўнаю формаю самаарганізацыі; войска, каб не жадалі свае самастойнае дзяржавы? Ці ёсьць такія народы, у якіх бы ня было волі да жыцьця, якія б самаахвотна жадалі свае сьмерці? ЦІ ёсьць такія народы, якія б самаахвотна імкнуліся да свайго поўнага гістарычнага нябыцьця — сябезьнішчаньня, асыміляцыі свае самаістае індывідуальнасьці? Не, такіх народаў няма і быць ня можа!
Жы’цьцё народаў, як жыцьцё кожнае чалавечае асабістасьці, складаецца ня толькі з мінуўшчыны і сучаснасьці, але і з будучыны. Народы — гэта міліёны былых сучасных і будучых пакаленьняў. Імкненьне да захаваньня патомства ўласьціва ня толькі паасобным жывым арганізмам, а і людзкім каляктывам — народам; гэта ўласьцівасьць зьяўляецца наяўным выяўленьнем заканамернасьці прыроднага дзейнічаньня — інстынкту сябезахаваньня, захаваньня і прадоўжаньня жыцьця ня толькі асабістага, але і жыцьця каляктыву, жыцьця народу. Таму поўнай немажлівасьцю зьяўляецца жаданьне самаахвотнае сьмерці людзей і народаў. Поўнай немажлівасьцю зьяўляецца і жаданьне самаахвотнае асыміляцыі народаў. Такія прыпадкі, як няпрыродныя зьявы, у гісторыі яшчэ не сустрачаліся, ды і быць не маглі. У гісторыі людзкасьці дзейнічае тая ж няўхільная заканамернасьць разьвіцьця, што і ў прыродзе — закон трываласьці: інэрцыя ў неарганічнае прыродзе, інстынкт сябезахаваньня ў арганічнае прыродзе, воля да жыцьця ў людзкім суспольстве. Прыпадкі самагубства — змушаныя суспольныя зьявы, але ніколі самаахвотныя. Не іначай і ў прыпадках асыміляцыі народаў. Толькі ў выніку жорсткага прымусу, гнёту і паняволяньня народы падлягаюць свае сьмерці — асыміляцыі!
Асыміляцыя народаў можа адбывацца і ў выніку нападабленьня. Але трэ мець на ўвазе пры гэтым, што нападабленьне можа быць вольнае і прымусовае.
Псыхічны тэрор, які ўжываецца дзяржаўна-пануючымі народамі ў адношаньні да недзяржаўных народаў, выклікае аднабокае нападабленьне, як вынік аднабокага прыстасаваньня слабейшых недзяржаўных народаў да сільнейшых ад іх гнабіцеляў; пэўна ж, не без належнага адпору, але ўрэшце падлягаюць насільству. Гэта ёсьць прымусовае нападабленьне. Адбываецца прымусова-аднабокая асыміляцыя. Але ў прыпадку вольнага нападабленьня, як самаахвотнага ўспрыняцьця і ператварэньня найбольш дасканальных асаблівасьцяў сацыяльнага ўкладу жыцьця адных народаў ад іншых, пры адсутнасьці ўсялякага прымусу, — гэта ёсьць узаемнае нападабленьне, як вынік узаемнага прыстасаваньня. Адбываецца ўзаемная асыміляцыя народаў зьверху ўніз і зьнізу ўверх, у выніку чаго ствараецца новае суспольства, узьнікае новы народ.
Узаемная асыміляцыя народаў, як вынік вольнага ўзаемнага прыстасаваньня і ўзаемнага нападабленьня, можа адбывацца толькі ў абставінах поўнае волі і роўнасьці, этычнае роўнавартнасьці народаў. Гэта ёсьць шлях узьніку новага чалавецтва, як арганізаванае суцэльнасьці вольных дзяржаўна-самастойных народаў. Толькі ў такім прыпадку чалавецтва перастане быць абстрактным паняцьцем і стане фактам жывой рэчаістасьці. А пакуль гэтага няма — усе гутаркі аб чалавецтве застануцца ўсёчяшчэ толькі добрымі пажаданьнямі і лятуценьнямі.
Чалавецтва, як арганізаваная суцэльнасьць вольных людзей і народаў, вымагае зьнішчаньня істнуючага ладу зьдзірства і прымусу, вымагае зьнішчаньня істнуючай няроўнасьці паміж людзьмі і народамі.
Гуманізм — гэта ня ёсьць рамантычнае лятуценьне, гэта ня ёсьць пачуцьцёвая лірыка любові да бліжняга; гэта ёсьць лёгіка фактаў жывой рэчаістасьці!
Напружанае змаганьне прыгнецяных і паняволяных народаў за сваё вызваленьне, так характэрнае для апошняга стагодзьдзя, знайшло сваё маральнае апраўданьне ва ўсеагульным прызнаньні права на вольнае самаазначаньне. Уцелаішчаньне гэтага права — стварэньне самастойнае дзяржавы. Гэткі ёсьць сэнс прызнаньня права народаў на вольнае самаазначаньне. Гэтым прынцыпова-тэарэтычна вырашаецца адно з найскладнейшых пытаньняў сучаснасьці: кожны народ — вольны і дзяржаўна самастойны!
Аднак тэарэтычнае вырашэньне пытаньня ёсьць толькі ўступ да яго практычнага вырашэньня. У жывой рэчаістасьці істнуе шэраг абцяжкасьцяў, якія перашкаджаюць зьдзейсьняньню права народаў на вольнае самаазначаньне. Патрэбна змаганьне, вострае і напружанае змаганьне, каб перамагчы спадчыну мінуўшчыны. Толькі той ёсьць годны волі, хто кожны дзень у змаганьні яе здабывае!
Уся людзкасьць сяньня знаходзіцца ў працэсе вялікага перараджэньня. З грукатам адбываецца руйнацыя старых і будаўніцтва новых падвалін і формаў суспольных узаемаадносін. Адраджаюцца і вызваляюцца ў цягу стагодзьдзяў прыгнецяныя і паняволяныя народы; на руінах свайго нявольніцтва ствараюць лад новага жыцьця. і наш беларускі народ, вядучы змаганьне за сваю волю і дзяржаўную самастойнасьць, прыймае чынны ўдзел ва ўсеагульным гістарычным працэсе стварэньня новага чалавецтва — вядзе змаганьне за волю і роўнасьць усіх людзей і народаў!
ЗМАГАНЬНЕ БЕЛАРУСКАГА НАРОДУ ЗА ВОЛЮ і ДЗЯРЖАЎНУЮ НЕЗАЛЕЖНАСЬЦЬ У СЬВЕЦЕ ФАКТАЎ ГІСТОРЫІ
правіцьеларускі народ, як этнічнае суспольства, узьнік на рубяжы XII—XIII стагодзьдзяў шляхам інтэграцыі наступных пляменьняў: Крывічоў, Радзімічаў, Северан, Дрыгвічаў і Люцічаў (Ліцьвінаў). Гэтыя пляменьні спрадвеку засялялі вагромністы абшар тэрыторыі ад Ловаці аж да Мухаўца ў вадазборніку рэкаў Дзьвіны, Дняпра, ІНёману і Прыпяці з іх прытокамі; яны ў цягу стагодзьдзяў знаходзіліся між сябе ў сталых стыках і трывалых узаемаадносінах, маючых тэндэнцыю спрыязьлівага супрацоўніцтва і салідарнага выступленьня проці супольных ворагаў, што абумоўлівалася еднасьцю прыроднага асяродзьдзя.
Змагарна абараняючы сваю волю і самастойнасьць ад бязупыннага нападу вонкавых ворагаў, беларускі народ стварыў на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў найвышэйшую форму свае самаарганізацыі — незалежную дзяржаву, межы якой сягалі далека за прыродна-этнаграфічныя межы сучаснай Беларусі — ад усходняга ўзьбярэжжа Балтыкі і аж да Чорнага мора. Сваімі карэньнямі гэта новаўтвораная дзяржава сягала ў глыбядзь сівой старасьветчыны — у часы Полацкага, Смаленскага, Севера-Чарнігаўскага і Турава-Пінскага князьстваў; вырастала на соках спрадвечнае цаліны аж да часу ўзьніку дзяржаўнага цэнтру ў Наваградку, які ў наступным часе быў перанесяны ў Вільню, наўкола якога і распачалося аб’еднаньне ўсіх іншых цэнтраў гаспадарнага, культурнага і палітычнага жыцьця плямянных угрупаваньняў. Асаблівае значаньне ў новаўтворанай дзяржаве мела гістарычная традыдыя Полацкага князьства, якое ў цягу стагодзьдзяў (IX—XI ст.) захоўвало сваю волю і самастойнасьць ды заўсёды было першым і наперадзе ў змаганьні з супольнымі вонкавымі ворагамі, гэта змаганьне, абароннае змаганьне, адбывалася на два фронты: проці захватніцкай экспанзыі Кіяўскай Русі — з паўдзеннага ўсходу і проці націску Немцаў — з захаду.
Гэтак, пад уплывам фізычна-географічнага чыньніку — адзінства прыроднага асяродзьдзя — і супольнасьці ў змаганьні з вонкавым ворагам — сацыяльна-псыхічнага чыньніку — злучаліся, аб’еднываліся і зьліваліся ў адно суспольства — беларускі народ — розныя плямянныя ўгрупаваньні, ствараючы ў цягу гістарычнага разьвіцьця адну магутную дзяржаву — Вялікае Князьства Літоўскае, Рускае, Жамоіцкае.
Хай нас ня блытаюць розныя найменьні дзяржавы, утворанай на рубяжы XIII—XIV стагодзьдзяў на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, найменьні, якія ўжываюцца ў сучаснай гістарычнай літаратуры — Літва, Русь, Западная Русь, Літоўская Русь, Вялікае Князьства Літоўскае, Вялікае Князьства Літоўска-Рускае, Вялікае Князьства Літоўска-Беларускае, Вялікае Князьства Беларуска-Літоўскае, а таксама: Западная Русь пад уладаю Літвы, Беларусь пад Літоўскім панаваньнем ды інш. Усё гэта ёсьць выплад надзіву годнага непаразуменьня і зблытаніны паняцьцяў. Трымаймося фактаў гістарычнае рэчаістасьці: мова і культура беларускага народу былі пануючымі ў гэнай дзяржаве. Вось жа: гэта была беларуская дзяржава!
Пакідаемо збоку аж на сяняшні дзень спрэчнае пытаньне аб паходжаньні вялікакнязяўскага роду і дзе-якіх родаў вызначаных магнатаў — літоўскае, крывіцкае ці мо яшчэ якое-небудзь іншае. Гэта ня мае значэньня. Не паходжаньне, а рэчаістая дзеяльнасьць азначае іх мейсца ў гісторыі беларускага народу — стваралі і рэпрэзантавалі de facto беларускую дзяржаўнасьць.
Трэ мець на ўвазе пры гэтым і адрознасьць паміж Ліцьвінамі (старадаўнымі Люцічамі, Велетамі або Волатамі) і Жмудзінамі. Асабліва сяньня трэ мець на ўвазе гэну адрознасьць, калі Жмудзіны, прыняўшы старадаўнае найменьне Літва, імкнуцца прыўласьніць і гістарычны зьмест гэтага слова — гістарычную мінуўшчыну беларускага народу. Ня іначай і ў справе найменьня рускі. істнуе сяньня слова рускі, якое ўзьнікла ў сівой старасьветчыне, але канкрэтна-рэчаісты зьмест гэтага слова ўжываецца ў розным значаньні, з чаго вынырайэць розныя непаразуменьні. Трэ мець на ўвазе, што словам рускі азначаліся ў цягу стагодзьдзяў зусім адрозныя сацыяльныя зьявы.
Узьнік беларускае дзяржавы, на разлеглым абшары ўсходня-эўрапэйскае раўніны ад Балтыкі аж да Чорнага мора, адбываўся ў абставінах нябывалага катаклізму на Усходзе Эўропы; саправаджаўся грукатам руйнацыі і заняпаду дзяржаўнае самастойнасьці Кіяўскай Русі, татарскае навалы ды ўзмоцненай нямецка-крыжацкай экспансыі на Усход.
У агульным хаосе судэраў двух розных сьветаў — Усходу і Захаду, на рубяжы якіх распаложана Беларусь, толькі ў змаганьні на два фронты: проці татарскіх наездаў — з усходу і проці нямецка-крыжацкіх нападаў — з захаду, беларускі народ, перамагаючы іх стыхійны націск, абараніў сваю волю і самастойнасьць, стварыў незалежную дзяржаву.
А згэтуль і назва — Беларусь, што азначала ў той час — вольны, незалежны. Толькі беларускі народ на разьлеглым абшары Усходняе Эўропы абараніў сваю волю і незалежнасьць ад ханска-татарскага гнёту і паняволяньня!
Пэўна ж, беларуская дзяржава раньняга і пазьнейшага сярэднявечча мела ўсе адзнакі і асаблівасьці таго часу — гэта была фэодальна-абшарніцкая дзяржава. Толькі вышэйшыя замежныя станы — зямельная арыстакратыя, буйныя зямляўласьнікі — мелі ўсе правы і вольнасьці, забясьпечаныя ў так званых граматах і прывілеях. У цягу XVI стагодзьдзя (1529; 1566—1588) усе гэныя граматы і прывілеі старанна сабраны і кодэфікаваны ў асноўным і галоўным зборніку законаў дзяржавы, які вядомы пад назваю — ЛІтоўскі Статут. Аж па сяняшні дзень зьяўляецца гэны збор законаў адным з найвялікшых помнікаў старога беларускага пісьменства, наяўным сьведчаньнем панаваўшага ў той час на Беларусі палітычнага, гаспадарчага і культурнага ладу. Гэта ёсьць помнік аб вагромністай сацыяльнай няроўнасьці ў асяродзьдзі беларускага народу.
Сацыяльная структура беларускага суспольства складалася з гэткіх асноўных элемэнтаў: былі два працілежныя станы — упрывілеяваныя і беспраўныя. З аднаго боку — вольныя і ўпрывілеяваныя князі, магнаты, шляхта і аўтарніцтва, так званы «шляхэцкі народ»; а з другога боку — беспраўныя, прыгнецяныя і паняволяныя сяляне, вясковыя і мястачковыя рамесьнікі, так званы «чорны люд», «просты народ». Паміж імі — патрыцыямі і плябеямі — знаходзілася напоўпрывілеяванае мяшчанства: гандляры, домаўласьнікі, мястовае рамесьніцтва; мяшчанства хаця ж і карысталася самдўрадаваньнем большасьць местаў на Беларусі мела так званае магдэбурскае права,- але ня мела мяшчанства права голасу ў дзяржаўна-палітычных справах.
Непасрэдны ўдзел у дзяржаўна-палітычных справах Беларусі забясьпечаны быў толькі гэрбавай шляхце. Уладаньне гэрбам было адэнакаю ня толькі радавога паходжаньня — знатнасьці роду, але і адзнакаю гаспадарчае магутнасьці: неразлучна было зьвязана з пэўным абшарам зямляўладаньня ды з уладаньнем пэўнае колькасьці асобаў запрыганянага сялянства і намесьніцтва. Гэта ўладаньне, прыватнае ўладаньне, большым ці меньшым абшарам зямлі з належнаю колькасьцю асобаў запрыгонянага сялянства і рамесьніцтва, азначала большую ці меньшую суму дзяржаўных павіннасьцяў (грашыма, збожжам, мілітарнаю сілаю колькасьць узброеных ваякаў), а разам з тым большую ці меньшую суму рэчаістага права ў дзяржаўна-палітычных справах: займаньне кіраўнічых пасадаў у дзяржаве, што выклікала значныя антаганізмы ў асяродзьдзі «шляхэцкага народу»; узьнікала аткрытая варажнеча аж да ўзброеных забурэньняў, аб чым наяўна сьведчаць факты гэткіх паўстаньйяў: узброенае паўстаньне старадаўняга баярства на чале з Сьвідрыгайлам у XV стагодзьдзі, паўстаньне дробнае шляхты на чале з Глінскім у XVI стагодзьдзі ды інш.
У адрознасьць ад старадаўняй Кіяўскай Русі, дзе панавала ўспрынятая з Бізантыі культурна-палітычная традыцыя вялікадзяржаўнцкага цэзарапапізму, улада вялікага князя абапіралася выключна на ўзброеную сілу дружыны; у адрознасьці ад Масковіі, якая ўзьнікла на руінах ханска-татарскаб арды і ў агульных рысах прадоўжывала атрыманую ў спадчыну культурна-палітычную традыцыю ханска-татарскага самадзяржаўя, аздоблянага праваслаўна-бізангыйскім цэзарапанізмам з часоў Кіяўскай Русі, з усімі адзнакамі і асаблівасьцямі азыяцкае жорсткасьці і сваволі вялікага князя, прыняўшага ў наступным часе тытул цара ўсяе Русі, які разглядаў дзяржаву нібы сваю прыватную маёмасьць, самаўладна распараджаўся дзяржаўна-палітычнымі справамі, раздаючы Азяржаўныя пасады на карьістаньне служылых людзей — баярам, якія ня мелі права голасу ў дзяржаўнапалітычных справах, былі халопамі і паданымі цара, на Беларусі панавала самаістая культурна-палітычная традыцыя, паступенна вырастала і разьвівалася на глебе старадаўняга веча: ня князь з дружынаю, а вольныя станы мелі рашаючы голас у дзяржаўна-палітычных справах Беларусі.
У сярэднявечнай беларускай дзяржаве, як і ў часы старадаўняга веча ў Полацку, вялікакнязяўскі пасад ня быў спадкаберны. Вялікі князь выбіраўся вольнымі станамі. Пры ўступленьні на вялікакнязяўскі пасад ён павінен быў складаць прысягу вернасьці — старыны ня рухаць і павінен ня ўводзіць бяз ведама і згоды вольных станаў, захоўваць усе іх правы і вольнасьці, усе набытыя імі ў мінуўшчыне прывілеі. Гэта была дзяржава заможных і ўпрывілеяваных станаў беларускага суспольтва, якія, праз свае соймікі, вальныя соймы, дзяржаўную раду і праз дзяржаўны апарат урадаваньня — вялікага князя, дзяржаўных маршалкаў, ваяводаў і старастаў, зьдзяйсьнялі сваю ўладарна-кіруючую зьверхнасьць у палітычным, гаспадарчым і культурным жыці Беларусі. Гэта была рэспубліка «шляхэцкага народу» — шляхецкая алігархія ў адношаньні да «простата народу».
Запрыгонянае сялянства і вяскова-мястачковае рамесьніцтва, а ня іначай і так званыя «вольныя людзі» — з абяднеўшых баяр і вольнаадпушчаныя, якія хаця ж і ня былі ў прыгоне, але ня мелі прывілеяў, каб прыймаць чынны ўдзел у дзяржаўна-палітычных справах, адно толькі мелі права — выконваць загады ўпрывілеяваных станаў, сваей працаю ўзбагачаць іх скарб. Працоўнае жыцьцё гэтых нявольнікаў знаходзілася ў поўнай залежнасьці ад панска-шляхэцкага самаўладзтва.
Глыбокая прорва сацыяльнае няроўнасьці ў асяродзьдзі беларускага суспольства выклікала вострыя антаганізмы; адбываліся стыхійныя забурэньні ды ўзброяныя паўстаньні «чорных людзей» і «простага народу» — рамесьніцтва і сялянства. Наяўна аб гэтым сьведчаць ня толькі помнікі дзяржаўных актаў, але і вусная народная традыцыя — казкі і песьні народныя.
Запрыгонянае сялянства і рамесьніцтва, ня маючы змогі разарваць кайданы сацыяльнае няволі, грамадамі ўцякалі на паўдзённы ўсход, на Украіну, на вольныя землі. Злучачыся там з мяйсцовым насельніцтвам, стваралі грамады вольнага казацтва.
Вольнае казацтва, вядомае пад назваю лесаўшчыкі, было і на Беларусі. Лесаўшчыкі — гэта грамады ўзброеных сялян і рамесьнікаў, якія паўставалі на аткрытае змаганьне проці паншчыны,
Асаблівае мейсца ў сацыяльнай структуры беларускага суспольства займала мяшчанства. Знаходзілася ў залежнасьці ад магнатаў, якія былі дзяржаўцамі местаў. Вяло напружанае змаганьне за свае правы, вольнасьці, дамагалася прывілеяў. Здабываючы самаўрадаваньне (магдэбурскае права), мяшчанства імкнулася да чыннага ўдзелу ў дзяржаўна-палітычных справах Беларусі. Гаспадарчы ўзрост местаў умацоўваў эканамічнае становішча мяшчанства ды яго значаньне ў дзяржаве. Але шляхта, вольная і ўпрывілеяваная шляхта, напорыста бараніла сваё неабмежанае самаўладзтва. і ня рэдкія былі прыпадкі, калі мяшчанства аткрыта салідарызавалася з паўстаўшым сялянстэам — шэраг местаў расчынялі свае вароты беларускаму казацтву.
Апрача вострых сацыяльных антаганізмаў, якія адбываліся ў асяродзьдзі беларускага суспольства, ня меньш вострымі былі антаганізмы рэлігійныя. Яшчэ з X стагодзьдзя скрыжоўвалі свае мячы ўзаемнага спаборніцтва на беларускае зямлі баеўны каталіцызм і ня меньш баеўнае праваслаўе — Рым і Бізантыя. У гэтым змаганьні двух рэлігійных светаадчуваньняў зьнішчаліся здабыткі самаістае беларускае культуры — жыцьцёвы досьвед шэрагу пакаленьняў яшчэ з часоў сівое старасьветчыны.
У плашчыне дзяржаўна-палітычнай Рым і Бізантыя на Беларусі был і пераможаны ў пачатку XV стагодзьдзя: Рым — пад Грунвальдам (1410 год), Бізантыя — у Наваградку (1416 год).
Аж да канца XVI стагодзьдзя Беларусь захавала сваю дзяржаўна-палітычную і культурную незалежнасьць ад Рыму і Бізантыі. Гэта быў час найвялікшага культурнага ўздыму, гаспадарчае і дзяржаўна-палітычнае магутнасьці Беларусі!
Сацыяльныя і рэлігійныя антаганізмы — гэтыя дзьве найгалоўнейшыя спружыны гістарычнага разьвіцьця сярэднявяковае людзкасьці, стварылі на Веларусі маральна-псыхічную атмасферу, у якой зрадзілася ды ўзрасла беларуская рэлігійная рэфармацыя.
Прынцыпова-тэарэтычнае ўзасадняньне беларускае рэфармацыі, як можна прасачыць, знаходзімо спачатку ў так званае «гэрэзіі» сэкты жыдоўствуючых, а затым — у бліскучай і вельмі пладавітай літаратурна-друкарскай дзеяльнасьці Францішка Скарыны, Васіля Цяпінскага і Сымона Буднага.
Дзеячы беларускае рэлігійнае рэфармацыі, асабліва Сымон Будны, найвыдатнейшы прадстаўнік Сацыніянізму, як узвышша рэфармацыі, высока паднялі сьцяг змаганьня за праўду жывой рэчаістасьці проці касьцёльна-царкоунаму навучаньня аб надпрыроднае, зьяўлянае праўдзе, проці аўтарніцкіх забабонаў. Яны рашучае вялі змаганьне проці касьцёльна-царкоўнае тэалёгіі, проці сьляпога дагматызму і струхлелае аўтарытарнасьці айцоў каталіцкага касьцёлу і праваслаўнае царквы, што вялікім цяжарам прыгнятала вольную самастойную думку, нівэчыла крытычна думаючую асабістасьць. Нё касцёльна-царкоўная дагматыка, а жыцьцёвая праўда, праўда чалавечая і для чалавека — вось аснова таго новага сьветапогляду, за які змагалкя Скарына, Цяпінскі і Будны.
Сваім навучаньнем яны засягалі і ў Справы суспольных узаемаадносін. Імкнуліся перабудаваць міжлюдзкія ўзаемаадносіны на аснове этыкі і гуманізму. Яскрава аб гэтым сьведчыць іх напорыстае дамаганьне волі чалавечае асабістасьці і дабра паспалітага люду -так званага ў той час «чорнага люду», «простага народу». Гэта былі першыя беларускія народнікі. Яны рубам ставілі пытаньне аб немажлівасьці для этычна-сьвядомае асабістасьці прыймаць ва ўладзе зьдзірства і насільстэа; рашуча выступалі проці ўлады чалавека над чалавекам.
Два поклічы: воля чалавечае асабістасьці і дабро паспалітага люду -гэта ёсьць наяўнае выяўленьне асноўных падвалін ідэйнага мэтаімкненьня дзеячаў беларускага гуманізму.
У запрыгоняным нявольніку яны першыя ўбачылі жывую чалавечую асабістасьць, этычна роўнапраўную і роўнавартную у суспольстве. Напроці касьцёльна-царкоўнаму касмапалітызму з яго мёртвымі мовамі — латыняй і стара-славяншчынай, яны ўбачылі жывую народную мову і паднялі яе на ўзвышша літаратурнае творчасьці; разам з моваю знайшлі народ і бацькаўшчыну. Гэта былі першыя беларускія адраджэнцы і патрыоты. Во, бо нават і зьвяры, як кажа Скарына, зьвяры ад свае прыроджанасьці, якія ходзяць у пушчы, знаюць ямы свае; птушкі, якія лётаюць у паветры, ведаюць гнёзды свае; рыбы, якія плаваюць у моры і ў рэках, чуюць віры свае; пчолы ды ім падобныя бароняць вульлі свае, — так сама і людзі, дзе яны зрадзіліся і ўскормляны, да таго мейсца вялікую ласку маюць. і гэна ласка, гэна любоў да роднага краю паднята ў творах Скарыны, Цяпінскага, Буднага ды іншых дзеячаў беларускага адраджэньня і гуманізму аж на ўзвышша этычнае павіннасьці, — бо ня толькі самі для сябе на сьвет нараджаемся, кажа Скарына, але больш для дабра паспалітага: размнажэньня і пашырэньня добрых звычаяў і навукі.
А гэтым ужо ёсьць вызначана мейсца кожнае этычна-сьвядомае асабістасьці ў суспольстве: праца, асьветная праца над падняцьцем культурнае роўнядзі народу.
Рэфармацыйны гуманістычна-адраджэнскі рух на Беларусі, узьнікшы на рубяжы XV—XVI стагодзьдзяў у асяродзьдзі асьвечанага мяшчанства, у палавіне XVI стагодзьдзя захапіў і пераважную большасьць сярод вышэйшых упрывілеяваных станаў беларускага суспольства — магнатаў і шляхты.
Першая беларуская друкарня ў Вільні, якую заснаваў Францішак Скарына ў 1525 гаду, распачала сваю працу пры дапамозе выдатнейшых прадстаўнікоў віленскага мяшчанства Багдана Онкава і Якуба Бабіча.
Літаратурна-друкарская дзеяльнасьць Сымона Буднага адбывалася ў палавіне XV і стагодзьдзя ў Несьвіжы, пры значнае падтрымцы і дапамозе выдатнейшага магната князя Міколы Радзівіла, які займаў пасад дзяржаўнага маршалка Беларусі.
Шэраг друкарняў і школаў на Беларусі засноўваўся заможнымі мяшчанамі і буйнымі магнатамі; засноўваліся беларускія культурныя асяродкі, скуль пашыраліся ў друку і вусным словам ідэі рэфармацыі і гуманізму.
Пэўна ж, спрыязьлівае адношаньне да рэфармацыі і гуманізму заможнага мяшчанства, буйных магнатаў і шляхты не магло не адбіцца на арганізацыйным афармленьні гэтага вагромністага культурна-сацыяльнага руху.
Рэлігійная рэфармацыя, па прыкладу Заходняе Эўропы, прыняла арганізацыйную форму так званых кальвінскіх збораў. Кальвінізм на Беларусі стаў пануючай рэлігіяй.
Гуманізм, як этычнае зусільле да перабудаваньня міжлюдзкіх узаемаадносін на падвалінах волі і роўнасьці, прыняў канкрэтна-рэчаістыя формы арганізацыйнага зьдзейсьненьня ў набыцьці новых прывілеяў мяшчанствам — пашырэньне самаўрадаваньня па магдэбурскаму праву на шэраг местаў Беларусі і ўдзел мяшчан сталіцы Вільні ў дзяржаўных справах Беларусі; у набыцьці новых прывілеяў дробнаю шляхтаю — ураўнаньне ў правох з магнатамі, замацаванае ў Статуце; а люд паспаліты — «чорныя людзі», «просты народ» — атрымаў так званую валочную сыстэму, дзеякія палёгкі ў адбываньні паншчыны, палёгкі кары за розныя праступкі, што замацована ў Статуце апошняе рэдакцыі 1588 году, складзенай Львом Сапегаю пад значным уплывам гуманізму, і, урэшце, ухіленьне дзе-якіх абцяжнасьцяў пры ўтварэньні рамесьніцкіх цэхаў.
Далейшы наступ у разьвіцьці рэфармацыйнага гуманістычна-адраджэнскага руху на Беларусі быў затрыманы і зусім спыняны настаўшаю ў канцы XVI стагодзьдзя каталіцка-праваслаўнаю рэакцыяй.
Беларускі рэфармацыйны гуманістычна-адраджэнскі рух быў зьнівэчаны і задушаны ў Любліне 1569 году і ў Берасьці 1596 году.
Каталіцкі Рым, узмоцняны езуіцкім ордэнам, атрымаў у Берасьці поўную перамогу; гэта быў яго рэванш за атрыманае паражэньне пад Грунвальдам, дзе беларускімі ваякамі быў разьбіты крыжацкі ордэн мечаносцаў. Адносна меньшую перамогу атрымала праваслаўная Бізантыя, але затое наяўна вызначыўся з таго часу кірунак яе рэакцыйнае дзеяльнасьці на Беларусі.
Дзьве рэакцыйныя сілы — каталіцкі Рым і праваслаўная Бізантыя, нібы ў жалезныя абцугі сьціскаўшыя Беларусь з двух бакоў — з захаду і ўсходу, знайшлі сабе спрыязьлівых саюзьнікаў у Польшчы і Масковіі.
З аднаго боку, каталіцкі Рым, узмоцняны езуіцкім ордэнам і ўзброены сьвятой інквізыцыяй, пераможна зьнішчаючы здабыткі рэфармацыі і гуманізму ў Эўропе, заўладаў Польшчаю і абярнуў яе ў прыладу свайго баёўнага наступу на ўсход — проці «гэрэзіі» і схызмы; з другога боку, праваслаўная Бізантыя, значна заняпаўшая ў абставінах турэцкага панаваньня, высока ўзьняла сваё значаньне ў Масковіі, дзе праваслаўны цар, абапіраючыся на апрычніну, уявіў сябе памазаньнікам божым і найвышэйшай зьверхнасьцю над усім праваслаўем, распачаў баёўны наступ на захад у імя зьдзейсьняньня ў Масковіі трэцяга Рыму — проці гэрэзіі і струхнелага латынства.
Беларусь вяла гэраічнае змаганьне на два фронты. Але ўрэшце падлегла, заняпала…
Пэўна ж, паміма культурна-рэлігійных супярэчнасьцяў, якія рубам стаялі перад вонкавай палітыкай беларускае дзяржавы, былі яшчэ супярэчнасьці эканамічныя.
Польшча і Масковія, каб забясьпечыць сабе больш шырокія мажлівасьці замежнага гандлю, імкнуліся да заўладаньня ўсходнім узьбярэжжам Балтыкі і паўночным узьбярэжжам Чорнага мора. і ў той час, як Масковія ў аткрытай вайне наяўна выяўляла свае захватніцкія імкненьні — узброены захват Наваградчыны, якая была ў саюзе з беларускаю дзяржаваю, бязупынныя ўзброеныя напады на Смаленшчыну, Віцебшчыну і Пскоўшчыну. Польшча, аўладаная айцамі езуітамі, у скрытным дыплёматычным шахрайстве падрыхтоўвала захват украінскіх земляў, напоўсурвітутнае ўладаньне Інфлянтамі ды так Званую Люблінскую вунію.
Гэнэза Люблінскай вуніі — гэта ёсьць гэнэза паступеннага ўзмацаваньня польскае экспанзыі на ўсход і асуднае для беларусаў непрадбачаньне далёкасяглага значаньня гэнае экспанзыі.
Трэ мець на ўвазе, што ўзаемаадносіны Беларусі з Польшчаю ў цягу стагодзьдзяў мелі свае спэцыфічныя асаблівасьці.
Пачынаючы з 1385 годутак званае Крэўскае вуніі, калі на пасад караля Польшччы быў выбраны Ягайла, вялікі князь Беларусі, у цягу XV і XVI стагодзьдзяў захоўвалася традыцыя выбіраньня караля Польшчы і вялікага князя Беларусі з аднаго і таго ж самага ягайлаўскага роду; на некалькі разоў зьмяняліся, касаваліся ды ізноў падпісываліся розныя вуніі паміж Беларусяй і Польшчаю, вуніі-саюзы для супольнае абароны ад вонкавае небясьпекі. Умовы гэных саюзаў залежалі ад непасрэдна пагражаючай вонкавай небясьпекі, ад няўхільнае патрэбнасьці супольнае абароны.
Але ўсе гэныя вуніі-саюзы абярталіся ў больш цеснае аб’еднаньне тым фактам жывой рэчаістасьці, што кароль Польшчы і вялікі князь Беларусг, за вельмі рэдкімі выннткамі, быў адна і тая ж самая асоба; de facto стваралася, такім чынам, пэрсанальная вунія — аб’еднаньне двух самастойных дзяржаваў праз асобу караля і вялікага князя.
Гэта мела асуднае значаньне ў гісторыі Беларусі. Польскія вяльможы і шляхта разглядалі Беларусь як правінцыю Польшчы, злучаную і аб’еднаную з Польшчаю на вечныя часы актам Крэускае вуніі, беларускія магнаты і шляхта трымаліся таго пагляду, што Беларусь — самастойная дзяржава, вольная сваім адумам у кожны час разарваць вунію. Згэтуль шэраг непаразуменьняў ды бязупынныя перагаворы ў справе іх палагоджаньня, што, урэшце, дасягалася інтэрвэнцыяй карал я і вялікага князя.
У жывой рэчаістасьці адбывалася так: беларускія магнаты і шляхта зрывалі вунію, калі яе ўмовы аказываліся у наступным часе абцяжнымі і выстаўлялі новыя больш прыдатныя ўмовы, на што хоцькі-нехацькі пагаджаліся польскія вяльможы і шляхта, сьцьверджаючы гэтым дачаснае значаньне такіх вуній-саюзаў.
Але адно, што заўсёды захоўвалася ва ўзаемаадносінах Беларусі з Польшчаю — гэта амаль бязупынная сувязь іх праз асобу караля і вялікага князя.
А ў гэтым і хавалася вялікая небясьпека для Беларусі.
Небясьпеку пэрсанальнае вуніі добра цямілі яшчэ ў канцы XIV стагодзьдзя, хутка пасьля падпісаньня Крэўскае вуніі, тыя беларускія князі і баяры, якія паднялі ўзброенае паўстаньне і прымусілі Ягайлу адмовіцца ў 1392 гаду ад пасады вялікага князя Беларусі на карысьць Вітаўта, галоўнага правадыра паўстаньня, мудрага палітыка, найвыдатнейшага будаўніка самастойнае беларускае дзяржавы. Вітаўт імкнуўся здабыць для Беларусі каралеўскую карону, каб і ў гэтым Беларусь не ўступала Польшчы. Але сквапна-прагавітыя польскія вяльможы, устрывожаныя такой мажлівасьцю аслабленьня іх уплыву на Беларусі праз асобу караля і вялікага князя, перашкодзілі Вітаўту стаць каралём Беларусі. Беларусь засталася без каралеўскае кароны, гэтага найвялікшага сымбалю поўнае самастойнасьці дзяржавы ў сярэднявеччы.
У гэтым факце наяўна выяўляецца ўзапраўднае імкненьне Польшчы ў адношаньні да Беларусі: абярнуць у правінцыю, у калёнію Польшчы.
Але, міма гэтага, па сьмерці Вітаўта, найвыдатнейшага прадстаўніка дзяржаўна-незалежніцкіх імкненьняў Беларусі, узноўлена была пэрсональная вунія Беларусі з Польшчаю; яна трывала, з нязначнымі перарывамі, і ў далейшым цягу гісторыі.
Пэрсональная вунія Беларусі з Польшчаю давала мажлівасьць польскім вяльможам, якія моцна трымалі ў сваім асяродзьдзі караля, утручацца праз яго, як вялікага князя Беларусі, ва ўнутраныя справы беларускае дзяржавы, сквапна чакаючы таго спрыязьлівага часу, калі ім пашанцуе у дыплёматычным шахрайстве зьдзейсьніць свае захватніцкія імкненьні — інкорпорацыю Беларусі ў склад дзяржаўнае тэрыторыі Польшчы.
З усёй яскравасьцю гэта выявілася падчас даўгалетніх лівонскіх войнаў Беларусі з Масковіяй.
Масковія, захапіўшы Наваградчыну, імкнулася далей на захад, да ўзьбярэжжа Балтыцкага мора. Прыбалтыцкія дзяржавы, Лівонскі ордэн і Рымскае эпіскапства, каб абараніцца ад маскоўскае навалы, шукалі сабе моцнага саюзьніка ў Беларусі, Швэцыі і Даніі. У 1559 гаду прызналі над сабою пратэктарат Беларусі, а ў 1561 гаду быў падпісаны ў Вільні акт аб поўным далучэньні Лівоніі да Беларусі.
Далучэньне Лівоніі ставіла Беларусь перад вялікім гістарычным заданьнем абароны ўсходняга ўзьбярэжжа Балтыкі і вымагала вялікага напружаньня ўсіх сілаў дзяржавы.
Маскоўскія войскі ў гэты час нападалі на ўсходня-беларускія землі і стаялі ўжо пад сьценамі старадаўняга Полацка.
А Польшча, саюзьніца Беларусі, карыстаючы з абцяжнага становішча вайны Беларусі з Масковіяй, спадцішка падрыхтавала ды зьдзейсьніла інкарпарацыю ўкраінскіх земляў, што ўваходзілі ў склад беларускае дзяржавы, адцінаючы, у гэткі спосаб, шлях Беларусі да Чорнага мора, чым значна аслабіла дзяржаўную магутнасьць Беларусі і змусіла пайсьці на шэраг уступак у падпісаньні новых умоваў вуніі.
У гэтых вельмі цяжкіх абставінах й адбывалася падпісаньне так званае Люблінскае вуніі 1569 году.
Беларусь і Польшча, згодна Люблінскай вуніі, злучаюцца і аб’еднываюцца на вечныя часы ў адну супольную Рэчпаспалітую; беларускі і польскі народы зьліваюцца ў адно суспольства пад уладаю аднаго караля, які супольна выбіраецца на элекцыйным сойме Рэчыпаспалітай. Устанаўляліся супольныя беларуска-польскія соймы — так званыя каронныя соймы, на якіх мелі вырашацца ўсе дзяржаўныя справы супольнае Рэчыпаспалітае. Мейсцам для скліканьня супольных соймаў вызначалася Варшава, новая сталіца аб’еднанае Рэчыпаспалітае.
Польскія вяльможы з шляхтаю ды каталіцкім аўтарніцтвам дапялі свае мэты. Беларусь de jure была інкарпаравана ў склад дзяржаўнае тэрыторыі Польшчы. Заставалася замацаваць гэта праўнае становішча de facto.
Але права, як вынік шахрайства і насельства, гвалтоўна пакінутае права, — гэта ёсьць найвялікшае бяспраўе; гэта ня ёсьць права, а самаўпраўства, расправа. Такое права этычна ня можа быць абавязковым для таго, хто яго з мусу прыймае, хто яго з мусу прызнае, хто яго з мусу падпісывае, як няўхільнае ў істнуючых абставінах зло. Толькі прыроднае права, права, як вынік этычнае сьвядомасьці чалавечае асабістасьці, можа быць і мае быць агульна абавязковаю нормаю паступоўваньня людзей і народаў.
і, пэўна ж, для беларускіх магнатаў і шляхты не магла быць этычнаю павіннасьцю дзеяльнасьць у зьдзейсьняньні de facto пастановаў Люблінскае вуніі, якая гвалтоўна была пакінута Беларусі. Наадварот, этычная сьвядомасьць вымагала актыўнае дзеяльнасьці ў зьнішчаньні Люблінскае вуніі de jure, як насільства над прыродным правам Беларусі.
і неўзабаве жывая рэчаістасьць наяўна выявіла, што нядоўга трывалі тыя «вечныя часы», аб якіх марылі польскія вяльможы і шляхта з аўтарніцтвам, гвалтоўна змушаючы Беларусь да падпісаньня ганебнае Люблінскае вуніі.
Беларускія магнаты і шляхта, карыстаючыся ўзьнікшым міжкаралеўствам у Рэчыпаспалітай, калі ўжо ня ў сойме, а ўзброенаю сілаю вырашалася пытаньне аб кандыдаце на каралеўскі пасад — фактычна змаганьне адбывалася між двума ўжо выбранымі каралямі: Жыгімонтам Вазаю і Максыміліянам Габсбургам — не прамінулі спрыязьлівых абставін, каб, не засягаючы ва ўнутраныя справы Польскае Рэчыпаспалітае, наяўна выявіць сваю самастойную волю і абараніць дзяржаўна-палітычнае становішча Беларусі. У лістападзе 1587 году быў скліканы ў Вільні сойм, на якім, паміма супольнага сойму, як бы так вымагала Люблінская вунія, ад імя ўсяе Беларускае Рэчыпаспалітае пастаноўлена: запрапанаваць новаму польскаму каралю прыняць пасад вялікага князя Беларусі, скласьці прысягу захоўваць у цэласьці межы беларускае дзяржавы ды зацьвердзіць у новай рэдакцыі Статут, які раней ужо быў апрацаваны і прыняты на соймах беларускае шляхты.
У 1588 гаду Жыгімонт Ваза, уступаючы на каралеўскі пасад Польскае Рэчы Паспалітае, прыняў прапазыцыю беларускае шляхты заняць пасад вялікага князя Беларусі. Гэтым касавалася засада Люблінскае вуніі аб адным супольным каралі аднае супольнае дзяржавы. Жыгімонт Ваза, паміма супольнага сойму, як бы таго вымагала Люблінская вунія, зацьвердзіў і Статут, у якім выразна падкрэсьліваецца дзяржаўная самастойнасьць Беларусі — захоўваецца пасад вялікага князя, асобная дзяржаўная рада і асобная прысяга вялікага князя захоўваць у цэласьці і незачэпнасьці межы беларускае дзяржавы.
Гэтак быў прыняты і зацьверджаны Статут 1588 году — трэці збор законаў беларускае дзяржавы, і Леў Сапега, дзяржаўны канцлер Беларусі, галоўны рэдактар гэтага Статуту, напісаўшы да яго выданьня векапомную прадмову, прасякнутую высокім гуманістычным зьместам, з дастойнасьцю мог сказаць: «І гэта ёсьць наша вольнасьць, якою мы паміж іншымі народамі карыстаемся, што не маемо над сабою пана, які б не паводле правоў нашых панаваў, а як славы пачэснае, так жыцьця і маемасьці вольна ўжываемо!».
Люблінская вунія, як нягодная спроба польскіх вяльможаў, шляхты і каталіцкага аўтарніцтва зьдзейсьніць інкарпарацыю Беларусі ў склад дзяржаўнае тэрыторыі Польшчы, была скасавана актам прыняцьця і зацьверджаньня Статуту 1588 году, які захаваў сваю дзяржаўна-праўную моц аж да канца XVII стагодзьдзя ды, як збор законаў Беларусі; ужываўся яшчэ з дзе-якімі зьменамі аж да 40-х гадоў XIX стагодзьдзя.
Але, міма гэтага, Люблінская вунія пакінула значную спадчыну ў гісторыі Беларусі і ў гісторыі беларуска-польскіх узаемаадносін: захавалася пэрсанальная вунія Беларусі з Польшчай, захаваліся супольныя соймы і супольная дзяржаўная рада (сэнат), ды захаваўся на Беларусі езуіцкі ордэн, які распачаў сваю дзеяльнасьць у Вільні ў час падпісаньня ўмоваў Люблінскае вуніі.
Пэрсанальная вунія — праз асобу караля і вялікага князя — моцна зьвязывала Беларусь з Польшчаю; як і раней, польскія вяльможная шляхта і аўтарніцтва маглі засягаць праз асобу караля і вялікага князя ва ўнутраныя справы беларускае дзяржавы, хаця ж і захоўвалася на Беларусі асобная дзяржаўная рада і асобныя соймы, якія склікаліся ў цягу ўсяго XVII і XVIII стагодзьдзяў.
Пэўна ж, у гэткі самы спосаб і беларускія магнаты з шляхтаю маглі засягаць ва ўнутраныя справы польскае дзяржавы. Ды, мабыць, і засягалі. Адбывалася ўзаемнае выкарыстоўваньне асобы караля і вялікага князя для зьдзейсьненьня тых ці іншых мэтаў.
Але вялікі князь ня тое што кароль; асяродзьдзе вялікага князя ў Вільні і асяродзьдзе караля ў Кракаве — дзьве розныя сацыяльныя зьявы. Ды і сам вялікі князь Беларусі, калі бываў у Вільні і выконваў свае ўрадовыя функцыі, то, як гэта ня дзіўна, на граматах, прывілеях і ў асобных лістах падпкываўся не як вялікі князь Беларусі, а заўсёды ўжываў тытул карал я, што не магло не ўтожсамлівацца з Польшчаю, бо кароль — польскі, а вялікі князь — беларускі, подпісу якога няма ні на адным дзяржаўным акце Беларусі за увесь час істнаваньня пэрсанальнае беларуска-польскае вуніі, заўсёды — кароль і ў гэтым каралеўскім тытуле хавалася не малое сацыяльна-псыхічнае значаньне.
Сярэднявечны рыцар перш за ўсё быў слуга караля. Кароль — начальнік і галоўны правадыр на баёўным полі сьмерці і славы. Паняцьце бацькаўшчыны і народу ўзьнікла з пашырэньнем рэфармацыі і гуманізму. Служэньне рыцара каралю стала замяняцца служэньнем бацькаўшчьіне і народу, а ў нас на Беларусі — служэньнем дабру паспалітага люду.
Але ці пасьпела гэта новая ідэя пранікнуць у сьвядомасьць беларускага шляхэцкага рыцарства, сярод якога ня мала было розных наймітаў-валацугаў? Хіба наш беларускі рыцар, наша шляхэцкае рыцарства, якое так гэраічна ўмірала на баёўным полі Смаленшчыны, Віцебшчыны і Полаччыны, хіба яно не бачыло ў каралі свайго вышэйшага начальніка і галоўнага правадыра? Хіба ў яго сьвядомасьці не ўтожсамлівалася паняцьце бацькаўшчыны з паняцьцем караля? і ці ня ў гэтым хаваецца адна з галоўнейшых прычын таго, што якраз шляхэцкае рыцарства, якое знаходзілася на баёўным полі проці Масковіі, найбольш спрыязьліва было настроена ў справе падпісаньня Люблінскае вуніі — патрэбны быў кароль, як вышэйшы начальнік, як галоўны правадыр, як сымбаль таго, за што ня страшна змагацца і паміраць?
Але кароль быў польскі. і тое, што кароль знаходзіўся ў капцюрах каталіцкага аўтарніцтва, польскіх магнатаў і шляхты, аб гэтым ваяка-рыцар мала думаў і ня мог аб гэтым думаць.
А войны Беларусі з Масковіяй узьцяж трывалі ды ўзьцяж прадаўжаліся аж да канца XVIII стагодзьдзя.
Супольныя соймы і супольная дзяржаўная рада, у якіх прыймалі ўдзел прадстаўнікі вольных станаў беларускага і польскага народаў, істнавалі аж да канца XVIII стагодзьдзя. Яны не ператварыліся ў сталыя органы цэнтральнае ўлады, як гэта было запраэктавана польскімі вяльможамі, шляхтаю і каталіцкім аўтарніцтвам у Люблінскае вуніі. Абярталіся vіa factі ў многалюдныя кангрэсы прадстаўнікоў двух самастойных народаў, а славутнае права veto забясьпечала мажлівасьць кожнаму ўдзельнгку поўнае выяўленьне яго волі і сваволі, што не праміналі выўжыць і прадстаўнікі беларускае шляхты для зрыву тых або іншых пастановаў, якія пярэчылі іх зацікаўленасьці, нават для зрыву соймаў, як гэта было ў 1652 гаду, калі беларускі шляхціц Сячынскі адным сваім «nіе pozwalam!» спыніў дзеяльнасьць супольнага сойму.
Але, міма гэтага, у частых і рэгулярных іх скліканьні, ды ў цягу іх дзеяльнасьці, нават і ў зблытана-зьбянтэжанай гульні парываў запальчывасьці і паасобных удзельнікаў, стваралася маральна-псыхічная атмасфэра супольных адчуваньняў і перажываньняў, што не магло не ўплываць на ўзьнік супольных уяваў аб правох і абавязках вольных станаў ды іх ролі ў дзяржаве, супольнага культурна-сацыяльнага ладу, быту і мовы. Асабліва мовы, як спосабу ўзаемнага паразуменьня.
На супольных беларуска-польскіх соймах і ў супольнае беларуска-польскае радзе, так званых каронных соймах і кароннае радзе, што азначала ў рэчаістнасьці — дзяржаўнапольскіх соймах і дзяржаўна-польскае радзе, бо карона была польская, а не беларуская,- ужывалася пераважна польская мова і толькі ў рэдкіх прыпадках — беларуская мова, а з бегам часу і выключна толькі польская мова.
Беларуская шляхта, ужываючы на супольных соймах і ў супольнай радзе польскую мову, начала ўжываць яе і ў сябе ў хаце, у радні, у суспольстве і ў дзяржаўных актах Беларусі.
Гэтак паступенна стваралася тая маральна-псыхічная атмасфэра, у якой ужо з канца XVI стагодзьдзя пачала засыхаць кветка самаістае індывідуальнасьці вольных станаў беларускага народу.
З беларускае і польскае шляхты пачаў стварацца адзін «шляхэцкі народ» кароны польскае. Каталіцкі касьцёл, як адзіная форма тагачаснае польскае культуры, аўтарытэтна выступаючы ў асобе езуіцкага ордэну і наперадзе палітычнага жыцьця Польшчы, прыкрыў сваім пышным бальдахінам нараджэньне гэтага новага суспольства.
Езуіцкі ордэн на Беларусі ўзьнік і распачаў сваю дзеяльнасьць у жудасныя дні падпісаньня ўмоваў Люблінскае вуніі. Меў свае спэцыфічныя заданьні і асаблівасьці. Азначаў зваротны пункт у гісторыі Беларусі — прыход эпохі каталіцка-праваслаўнае рэакцыі, эпохі занянаду.
Аднэй з галоўных асаблівасьцяў езуіцкага ордэну на Беларусі было яго падвойнае заданьне: быць вострай дзідаю баёўнага каталіцызму і пругкаю прыладаю польскага вялікадзяржаўніцтва. Гэта яго падвойнае заданьне вымагала, з аднаго боку, стварэньня касьцёльна-царкоўнае вуніі, як дапамогавае прылады ў змаганьні з рэфармацыйным гуманістычна-адраджэнскім рухам, а ў наступным часе і з праваслаўем; вяло, з другога боку, да зьнішчаньня дзяржаўнае самастойнасьці Беларусі і культурнае асыміляцыі беларускага народу.
Наяўнае сьведчаньне гэтага — доўгалетняя і напружаная дзеяльнасьць Пятра Скаргі, фактычнага закладчыка і галоўнага правадыра езуіцкага ордэну на Беларусі. Як польскі шляхціц і каталіцкі аўтарнік, ён напорыста імкнуўся да стварэньня вялікае Польшчы, моцна сцэнтралізаванае еднасьцю сьвецкае і касьцёльнае ўлады — еднасьцю польска-каралеўскае кароны і рымска-каталіцкага крыжа.
Але дзеяльнасьць Пятра Скаргі ня быдла прыпадковаю зьяваю — была вызначана з Рыму.
Такая ўжо была палітыка каталіцкага Рыму ў адношаньні да Беларусі з яе рэфармацыйнымі гуманістычна-адраджэнскімі ідэаламі. Беларусь ахвяроўвалася на загубу, абы толькі ўзрастала веліч каталіцкае Польшчы, як галоўнае апоры баёўнага каталіцызму на Усходзе Эўропы.
Каталіцкае веравызнаньне пранікала на Беларусь яшчэ з даўнейшых часоў праз нямецкія асады на ўсходнім узьбярэжжы Балтыкі — крыжацкі Лівонскі ордэн і праз Польшчу. Але ніколі не дасягала такіх вызначных посьпехаў, як з часу заснаваньня езуіцкага ордэну.
Дзеяльнасьць езуіцкага ордэну на Беларусі выяўлялася ў настуггных формах: спачатку ціха і незаўважна, а пасьля ўсё галасьней і наяўней здабываў сабе прыхільнікаў сярод магнатаў і шляхты. Агульныя абставіны спрыялі там у, што неўзабаве пад яго ўплывам ды ў яго шэрагах апынуліся некалькі вызначных беларускіх магнатаў: Ян Хадкевіч, дзяржаўны маршалак Беларусі, Юры Радзівіл, сын вядомага і слаўнага гуманіста Міколы Радзівіла (памёр у 1565 гаду), а за імі вагромністая чарада іншых магнатаў. Нападабляючы магнатаў, разам з імі і ўсьлед за імі, пачала пераходзіць у каталіцтва і беларуская шляхта. У цягу XVII і XVIII стагодзьдзяў ужо амаль уся зямельная арыстакратыя Беларусі належала да каталіцкага веравызнаньня.
Беларускія магнаты і шляхта, пераходзячы ў каталіцкае веравызнаньне, успрымалі яго ў выкладзе і тлумачэньні езуіцкага ордэну. Вось жа: разам з каталіцкім веравызнаньнем успрымалі ідэю польскага вялікадзяржаўніцтва.
У сацыяльна-псыхалёгічным разрэзе гэта азначала: няпрымірыма варожае адношаньне ня толькі да рэфармацыйнага гуманістычна-адраджэнскага руху, але і да ўсяго, што так або іначай было зьвязана з гэтым рухам. Вось жа: няпрымірыма варожае адношаньне да беларускага пісьменства, да беларускае школы, да беларускае мовы. Больш таго: няпрымірыма варожае адношаньне да беларускае культурнае самаістасьці, да дзяржаўнае самастойнасьці Беларусі. Нават быць беларусам для ўзапраўднага каталіка азначала ўжо нешта гэрэтычнае, зьвязанае з рэфармацыйна-гуманістычнай «гэрэзіяй». Усё гэта выклікала ў езуіцка-каталіцкім асяродзьдзі пагарду і баёўны патас зьнішчаньня.
Наяўнае сьведчаньне гэтага — дзеяльнасьць каталіцкага нэофіта Юрыя Радзівіла, які, у супярэч культурнае традыцыі свайго бацькі, мецэната беларускага адраджэньня, прыняў пасад каталіцкага біскупа і праславіўся жорсткім прасьледаваньнем рэфармацыйнага гуманістычна-адраджэнскага руху: нішчыў друкарні, зачыняў школы, паліў кнігі.
Каталіцкае веравызнаньне на Беларусі, у выніку дзеяльнасьці езуіцкаг’а ордэну, пачало прыймаць адзнаку польскасьці. Каталік — гэта ўжо не беларус, а паляк, бо толькі паляк ёсьць узапраўдны каталік.
Гэта асаблівасьць каталіцкага веравызнаньня на Беларусі — «польская вера»! — пашырылася і ўзмацавалася не так праз касьцёл з яго амбонаю і спавядніцаю, як праз школу; школа заўсёды была кузьняю грамадзкае думкі. і езуіты вельмі добра цямілі суспольнае значаньне школы.
Не прайшло і году з часу заснаваньня езуіцкага ордэну на Беларусі, як пачалі ўзьнікаць каталіцкія школы — так званыя езуіцкія калегіі, у якіх выхоўвалася шляхэцкая моладзь. У 1570 гаду была заснавана езуіцкая калегія ў Вілыні, якая ў 1579 гаду рэарганізавана ў вышэйшую навучальную ўстанову — акадэмію, праістнаваўшую аж да канца XVIII стагодзьдзя. У тым жа 1579 гаду была заснавана езуіцкая калегія ў Полацку, рэарганізаваная ў наступным часе ў акадэмію, якая праістнавала аж да пачатку XIX стагодзьдзя. Апрача таго, быў заснаваны шэраг езуіцкіх калегій у розных местах і мястэчках Беларусі.
У цягу XVII і XVIII стагодзьдзяў езуіцкі ордэн амаль поўнасьцю апанаваў усю школьна-асьветную справу на Беларусі.
Пэўна ж, у каталіцкіх школах, аўладаных езуітамі, усё выхаваньне адбывалася ў напрамку ўсьвядомленьня вучнямі асноўных падвалін баёўнага каталіцызму. Выкладовай моваю была ў іх латынь і польская мова. Беларуская мова не ўжывалася.
Беларуская мова, як мова рэфармацыі і гуманізму на Беларусі, не ўжывалася ні ў каталіцкіх касьцёлах, ні ў каталіцкіх школах, аўладаных айцамі езуітамі; не ўжывалася беларуская мова і ў каталіцка-езуіцкіх выданьнях. Друкаваныя творы Пятра Скаргі пашыраліся на Беларусі на польскай мове; чыталіся, вывучаліся і ўспрымаліся як адзіна праўдзівае навучаньне каталіцкага веравызнаньня.
Моваю езуіцкага ордэну на Беларусі была мова баёўнага каталіцызму на Усходзе Эўропы — латынь і польская мова.
Ужываньне беларускае мовы ў так званых інтэрмэдыях, школьна-тэатральных творах XVII і XVIII стагодзьдзяў, у якіх па-беларуску гавораць толькі сяляне з іх вуніяцкім веравызнаньнем, у той час як вучні ды іншыя асьвечаныя пэрсонажы з іх каталіцкім веравызнаньнем гавораць па-польску ў перамешку з ужываньнем латынскае мовы — гэта ёсьць наяўнае сьведчанне аб выніках аўтарніцка-езуіцкае дзеяльнасьці на Беларусі: беларуская мова паступенна абярталася імі ў мову «хлопа», «хама», у мову «простага народу».
Дзеяльнасьць езуіцкага ордэну на Беларусі наяўна выявілася і ў падрыхтаваньні ды зьдзяйсьняньні касьцёльна-царкоўнае вуніі. Спачатку як пругкае прысады баёўнага каталіцызму ў змаганьні проці «гэрэзіі» рэфармацыйнага гуманістычна-адраджэнскага руху на Беларусі, а ў наступным часе і ў змаганьні проці «схізмы» праваслаўнага веравызнаньня.
Аднак, дзеля правідловага разуменьня ўзьніку касьцёльна-царкоўнае вуніі, трэ мець на ўвазе і некаторыя асаблівасьці праваслаўнага веравызнаньня на Беларусі: пэўную самастойнасьць у выкладаньні аснаўных падвалін навучаньня, саборнасьць, аўтакефальнасьць, слабую залежнасьць ад дзяржаўна-палітычнае ўлады і нахіл да аб’еднаньня і поўнага зьліцьця з каталіцкім веравызнаньнем.
Праваслаўнае веравызнаньне на Беларусі пашыралася з Бізантыі праз старадаўную Русь — Украіну, дзе ў месьце Кіяве знаходзіўся пасад праваслаўнага мітрапаліта, найвышэйшага ў той час праваслаўнага ўладыкі на Усходзе Эўропы, стаўленьніка-назначэнца бізантыйскага патрыарха і цэзара. Мела ўжо сваю сыстэму арганізацыі. Але на Беларусі, яшчэ ў племянных угрупаваньнях, знаходзіла даволі разьвінутую культуру і моцна ўстаноўлены сацыяльны лад. У выніку гэтага адбывалася паступеннае прыстасаваньне да мяйсцовых абставін і няўхільная дэфармацыя сыстэмы царкоўнае арганізацыі, адбывалася паступенная зьмена абраднасьці і нават зьмена ўнутранага зьместу праваслаўнага навучаньня..
Праваслаўе на Беларусі ніколі ня мела таго ўсеагульнага значаньня, як гэта было ў старадаўняй Русі — Украіне ці як у наступным часе ў Русі — Масковіі. Там успрымалася і замацоўвалася гістарычная традыцыя Бізантыі, культурная і сацыяльна-палітычная традыцыя цэзарапапізму. Там, па прыкладу Бізантыі, улада сьвецкая і ўлада царкоўная так цесна між сябе злучаліся і перапляталіся, што пасад вялікага князя і пасад вышэйшага праваслаўнага аўтарніка зьліваліся ў адну суцэльнасьць, бо, маўляў, немажліва хрысьціянам мець царкву і ня мець цара. Прызнаваўся аўтарытэт бізантыйскага цэзара. Праваслаўны цар зьяўляўся ўвасабленьнем улады сьвецкае і ўлады царкоўнае, быў самаўладнай зьверхнасьцю ў дзяржаве. І зусім інакш было на Беларусі. Тут моцна трымалася гістарычная традыцыя старадаўнага веча. Тут не князь з дружынаю і не цар з апрычнінай зьдзейсьнялі сваю самаўладную зьверхнасьць, а веча; у наступным часе — вольныя станы праз свае соймы і дзяржаўную раду. У гэтым палягае значная адрознасьць дзяржаўнапалітычнага ладу на Беларусі ад таго, які панаваў на старадаўнай Русі — Украіне ды ў Русі-Масковіі. Тут каляктыўная зьверхнасьць вольнага веча і вольных станаў, выбарнасьць ураду, а там — аднаасобнае самаўладзтва, там князяўскае і царскае самадзяржаўе. Гэта адрознасьць дзяржаўна-палітычнага ладу зьяўляецца наяўным выяўленьнем адрознасьці сацыяльнага складу; разам з тым і культурнае адрознасьці. У культурным жыцьці Беларусі пераважаў сьвецкі элемэнт над царкоўным, а там — царкоўны элемэнт пераважаў над сьвецкім. Наяўнае сьведчаньне гэтага — дзяржаўны гэрб. У старадаўнай Русі-Украіне — царкоўны: ускрыляны анёл; у Русі-Масковіі — сьвецка-царкоўны, прыняты з Бізантыі: двухгаловы арол і сьвяты Юры; на Беларусі — сьвецкі: Пагоня. Ня меньш яскравым сьведчаньнем зьяўляецца і колькасьць манастыроўг два-тры на Беларусі і дзесяткі на Украіне і ў Масковіі.
Перавага беларускае самаістае традыцыі над царкоўнабізантыйскімі ўплывамі ў культурным, сацыяльным і дзяржаўна-палітычным жыцьці беларускага народу з усей наяўнасьцю выяўлялася ў дэфармацыі сыстэмы арганізацыі праваслаўнае царквы на Беларусі.
Прынцып саборнасьці, як ведама, зьяўляецца адным з галоўнейшых догматаў праваслаўнага веравызнаньня. Але ён быў абернуты ў мёртвую догму агульным паступоўваньнем і дзеяльнасьцю бізантыйскіх патрыархаў, стаўшых у поўную залежнасьць ад бізантыйскага цэзара, якг падпарадкоўваў царкоўна-праваслаўныя справы дзяржаўна-палітычным справам Бізантыі ды праз царкву імкнуўся абярнуць вагромністы абшар Усходняе Эўропы ў калёнію Бізантыі, што выяўлялася ў назначэньні мітрапалітаў на кіяўскі пасад выключна прадстаўнікоў бізантыйскае шляхты.
Такая сыстэма арганізацыі праваслаўнай царквы на Усходзе Эўропы сустрэла рашучы адпор сярод беларускага праваслаўнага аўтарніцтва. Есьць ведама, напрыклад, што першы саборна выбраны праваслаўны мітрапаліт на Усходзе Эўропы быў Клім Смаляціч, найвыдатнейшы прадстаўнік крыўска-беларускага праваслаўнага аўтарніцтва XII стагодзьдзя. Заўзятая абарона саборнасьці і выбіральнасьці мітрапалітаў наяўна выявілася і ў пачатку XV стагодзьдзя, калі на зьездзе беларускіх эпіскапаў у Наваградку (1415 год) была прагалошана поўная аўтакефальнасьць праваслаўнае царквы на Беларусі. На пасад мітрапаліта быў выбраны Грыгоры Цамблак. Але ня быў зацьверджаны бізантыйскім патрыархам, хаця ж г паходзіў з бізантыйска-шляхэцкага асяродзьдзя. Напружанае змаганьне прадаўжалася і надалей аж да часу заняцьця туркамі Канстантынопаля (1453 год) ды настаўшага ўсьлед за гэтым заняпаду дзяржаўнае магутнасьці Бізантыі, што мела вагромністае значаньне ў гісторыі праваслаўя. З гэтага часу мітрапаліты ўсяе Рус і ўжо ня толькі выбіраюцца саборам праваслаўнага аўтарніцтва і ўсіх станаў людзей, але і зацьверджаюцца без жадных перашкодаў усяленскімі патрыархамі, якія за свае благаславенства выбраных мітрапалітаў атрымлівалі «ўдзячнасьць звыклую». Так прадаўжалася аж да канца XVI стагодзьдзя.
Вось жа: у цягу XV і XVI стагодзьдзяў мітрапаліты ўсяе Русі саборна сабіраліся праваслаўным аўтарніцтвам і ўсіх станаў людзьмі. За ўвесь гэты час было 18 мітрапалітаў. З іх толькі тры былі «загранічнікі» — грэкі ці паўднёвыя славяне, а ўсе іншыя был і мяйсцовыя «родзічы» — беларусы, выдатнейшыя прадстаўнікі беларускае шляхты і мяшчанства. Амаль усе яны і былі прыхільнікамі царкоўна-касьцёльнае вуніі.
Пасад мітрапаліта, які з даўных часаў істнаваў у Кіяве, быў адзіны для ўсяе Усходняе Эўропы. Спачатку гэта быў пасад мітрапаліта Русі, а ў наступным часе — мітрапаліта ўсяе Русі. Гэтак сталася ў выніку пашырэньня праваслаўя. Разам з праваслаўным веравызнаньнем пашыралася і мяйсцовая назва Русь. Пляменьні і народы на Усходзе Эўропы, якія прыймалі праваслаўнае веравызнаньне, прыймалі і назву Русь. Слова рускі стала назваю праваслаунага веравызнаньня на Усходзе Эўропы. Заместа папярэдняе назвы грэцкая вера стала ужывацца новая назва — руская вера. Згэтуль і назва — мітрапаліт усяе Русі, што у канкрэтнае рэчаістасьці азначала — найвышэйшы уладыка праваслаўнага веравызнаньня на Усходзе Эўропы.
Пэуна ж, пасад мітрапаліта ўсяе Русі, цесна злучаны і аб’еднаны з пасадам вялікага князя, служыў пругкаю прыладаю для вялікадзяржаўніцкіх мэтаў — злучэньня і аб’еднаньня пад уладаю аднаго вялікага князя ўсіх пляменьняў на Усходзе Эўролы, якія злучаліся і аб’еднываліся пад уладаю аднаго мітрапаліта. Вялікі князь старадаўнае Русі імкнуўся стаць вялікім князем усяе праваслаўнае Русі — самадзяржаўным князем на вагромністым абшары Усходняе Эўропы, што сустрачала рашучы адпор на Беларусі.
Гістарычныя абставіны так склаліся, што старадаўная Русь заняпала. Заняпаў і пасад мітрапаліта ўсяе Русі. Быў узноўляны ў XIV стагодзьдзі для вызваленьня Кіева із пад татарскае навалы. Але ў гэты час абставіны значна зьмяніліся: Кіяў, абернуты ў нязначнае правінцыяльнае места, апынуўся ў межах беларускае дзяржавы; на паўночным усходзе, пад апекаю татарскіх ханаў, узьнікла Масковія. У залежнасьці ад гэтага зусім адрознымі шляхамі пайшло далейшае разьвіцьцё праваслаўнага веравызнаньня на Усходзе Эўропы. На Беларусі — у напрамку саборнасьці, усё большае самастойнасьці і незалежнасьці ад дзяржаўна-палітычнае ўлады з нахілам да аб’еднаньня з каталіцкім веравызнаньнем. У Масковіі — у напрамку ўсё большага злучэньня і аб’еднаньня з дзяржаўна-палітычнаю ўладаю, прадаўжэньня і поўнага ўцелаішчаньня традыцыі старадаўнай Русі, бізантыйскае традыцыі і цэзарапапізму.
Самастойная беларуская традыцыя наяўна выявілася ня толькі ў арганізацыі праваслаўнае царквы — на Беларусі ня было дзяржаўнага веравызнаньня, але і ў мове царкоўна-праваслаўнага, пісьменства, у тлумачэньні і высьвятленьні асноўных падвалін праваслаўнага веравызнаньня.
Царкоўна-праваслаўнае пісьменства, узьнікшае ў Бізантыі, было спачатку выключна ў грэцкай мове. Толькі ў IX стагодзьдзі, з пашырэньнем праваслаўя сярод славянскіх народаў, пераважна сярод паўдзённьіх славян, якія знаходзіліся ў залежнасьці ад Бізантыі, узьнікла царкоўна-праваслаўнае пісьменства і ў старадаўкай баўгарска-македонскай мове. Гэна стара-славянская мова царкоўна-праваслаўнага пісьменства стала моваю праваслаўнае царквы на Усходзе Эуропы, моваю асьветы, дзяржаўнаю моваю ў старадаўнай Русі, а ў наступным часе і ў Масковіі. Але інакш было на Беларусі. Побач з царкоўна-славянскім пісьменствам узьнікла і разьвівалася на Беларусі з канца X стагодзьдзя пісьменства ў жывой народнай мове. Спачатку пры перапісываньні царкоўна-славянскіх кніг усталяліся перапісчыкамі дзе-якія асаблівасьці беларускае мовы — паасобныя словы і звароты, а ў наступным часе амаль ня ўсе царкоўна-славянскія кнігі поўнасьцю перакладаліся на беларускую мову. Ня іначай было і ў самастойных творах: царкоўна-славянская мова паступенна ўступала мейсца жывой народнай мове. Дзяржаўнай моваю на Беларусі з XIII стагодзьдзя была ўжо не царкоўна-славянская, а жывая народная беларуская мова.
Пэўна ж, як у перапісываньні царкоўна-славянскіх кніг з дзе-якімі ўстаўкамі жывой народнай мовы, у іх перакладзе на беларускую мову, так і ў самастойных творах беларускіх праваслаўных аўтарнікаў, якія ў сваіх пасланіях, пропаведзях і катэхізісах ужывалі беларускую мову, наяўна выяўлялася імкненьне да самастойнага думаньня, самастойнага выкладу і тлумачэньня аснаўных падвалін навучаньня праваслаўнага веравызнаньня. Есьць ведама, напрыклад, што Клім Смаляціч, найвыдатнейшы прадстаўнік беларускага праваслаўнага аўтарніцтва XII стагодзьдзя, аб якім летапісяц кажа як аб філёзафу, якога ня бывала яшчэ ў Русі, з вялікай пашанаю адносіўся да грэцкае філязофіі; нават у сваім пасланіі, падаючы тлумачэньне і высьвятленьне аснаўных падвалін навучаньня праваслаўнага веравызнаньня, паклікаўся не на творы айцоў царквы, а на Платона і Арыстоцеля. Самастойны выклад і тлумачэньне аснаўных падвалін навучаньня праваслаўнага веравызнаньня бачымо ў творах Кірыла Тураўскага ці Аўраама Смаленскага, якія жылі на рубяжы XII—XIII стагодзьдзяў. Гэта традыцыя прадаўжалася аж да канца XVI стагодзьдзя. Шэраг выдатнейшых прадстаўнікоў беларускага праваслаўнага аўтарніцтва працаваў у напрамку стварэньня самаістых падвалін праваслаўнага веравызнаньня, у напрамку беларусізацыі праваслаўнае царквы йа Беларусі.
Імкненьне выдатнейшых прадстаўнікоў беларускага праваслаўнага аўтарніцтва да ўсамастойненьня праваслаўнага веравызнаньня на Беларусі, хаця ж яно і вельмі было пашырана, не атрымала ўсеагульнага прызнаньня. Былі заўзятыя фанатыкі, прыхільнікі догмы навучаньня айцоў царквы і няпрымірымыя ворагі самастойнае думкі, якія моцна трымаліся тэксту царкоўна-славянскіх кніг і ў кожнай зьменё літары, у кожным новым слове, тым больш у жывой народнай мове, бачылі «сьвецкую грэхоунасьць» і нават «гэрэзію»; яны з усей рашучасьцю адкідалі, прасьледавалі і ганьбілі кожную самастойную думку. Клім Смаляціч, напрыклад, абвінавачываўся імі ў вольнадумстве. Аўтарнікі Грыгоры і Хома, выступаўшыя проці Кліма Смаляціча, уважалі за найвялікшы грэх для праваслаўнага нават веданьне «паганскіх» філёзафаў. Толькі айцы царквы маюць праўду, а ўсё іншае — «гэрэзія». Жорстка прасьледаваўся Аўраам Смаленскі, які быў абвінавачаны ў гэрэзіі. Таксама змушаны быў апраўдывацца і абараняцца ад закідаў у гэрэзіі Сьцяпан Зізаній, які ў XVI стагодзьдзі напісаў катэхізіс у беларускай мове. Ганьбіўся і прасьледаваўся шэраг іншых дзеячаў праваслаўнага веравызнаньня і толькі за тое, што меў адвагу стаць на шлях самастойнага думаньня. А Стоглавы Сабор праваслаўных аўтарнікаў, які адбыўся ў XVI стагодзьдзі і ў якім прыймалі ўдзел прадстаўнікі беларускага ортодоксальна-кансэрватыўнага праваслаўнага аўтарніцтва, адсудзіў як вельмі шкодную ерэсь нават і лёгіку ў беларускай мовы.
Гэтак узьніклі і ў цягу стагодзьдзяў вялі ўзаемнае змаганьне два напрамкі ў асяродзьдзі праваслаўнага веравызнаньня на Беларусі: ортодоксальна-догматычны і ліберальна-рацыяналістычны; змагаліся між сябе дзьве культурнагістарычныя традыцыі: бізантыйская і самаіста-беларуская.
У эпоху рэфармацыі і гуманізму, калі пераважная большасьць вольных станаў беларускага суспольства перайшла ў кальвінізм (у Наваградзкім ваяводзтве, напрыклад, 3 600 родаў праваслаўнае шляхты засталося ў праваславіі ўсяго толькі 160, праваслаўнае веравызнаньне апынулася ў вельмі цяжкім становішчы — перажывала глыбокі крызіс, амаль што заняпадала, бо якраз магнаты і шляхта былі галоўнымі апякунамі і мецэнатамі праваслаўнае царквы на Беларусі, а не дзяржава, як гэта было ў Масковіі, дзе праваслаўе было дзяржаўным веравызнаньнем. Нават і сярод беларускага праваслаўнага аўтарніцтва не знайшлося ні аднаго больш вызначнага дзеяча, які б аткрыта мог выступіць проці рэфармацыйнага гуманістычна-адраджэнскага руху. Такі вагромністы быў прывабліваюча-р…жны ўплыў новага сьветапогляду на Беларусі.
Аднак у гэты вельмі скрутны час для праваслаўнага веравызнаньня на Беларусі распачалі напружаную дзеяльнасьць палітычныя эмігранты з Масковіі, якія, уцякаючы йа Беларусь ад жорсткага прасьледаваньня апрычнікы Івана Грознага, прынясьлі з сабою «сьвечку чыстасьці» праваслаўнага веравызнаньня. Сярод іх — аўтарнік Арцём і князь Андрэй Курбскі. Яны з вялікім намаганьнем раздзьмухівалі іскры гаснучага вогнішча. і раздзьмухалі. Знайшлі прыхільнікаў і пасьлядоўнікаў у асяродзьдзі ортодоксальна-праваслаўных магнатаў і сярод мяшчанства. Князь Андрэй Слуцкі даў прытулак у сябе аўтарніку Арцему; заснаваў праваслаўную школу, у якой Арцем выкладаў свае ортодоксальна-кансэрватыўныя пагляды, пашыраў няпрымірымую варажнечу да рэфармацыйнага гуманістычнага адраджэнскага руху -«наука бо ихъ ничтоже ино, развъ на жидовство приводить помалу а всъмъ благочестивымъ хрйстіянскимъ обычаемъ ручается». Асаблівую ўвагу Арцем зьвяртаў на дзеяльнасьць Сымона Буднага. Вельмі трывожыла яго. Ён пісаў: «Вся же наука ваша — ругатися церкви христовъ и истиннымь хрйстіяномь. Для того… мнози ругатели прозываютъ вась, бо всему вы божественному священнодъйству ругаются, яко жиды и вси безбожный еретики»… А ў іншым мейсцы ён проста кажа Буднаму: «Патръпи малость, и узришь въ чемъ кріется въ васъ лжеименитый разумъ антихристова лйцемерія».
Рэфармацыйны гуманістычна-адраджэнскі рух, такім чынам, паводле Арцема, — «лжеименитый разумь антихристова лйцемерія»!
Гэткага ж пагляду трымаўся і Андрэй Курбскі. Ен уважаў, што ўся праўда знаходзіцЦа толькі ў праваслаўным веравызнаньні; гэта ёсьць праўда «божественныхъ писаній», і ўсялікі ўхіл ад гэнае праўды — «гэрэзія». Разам з тым уважаў, што праўда «божественныхъ пйсаній» ня можа інакш пашырацца сярод «правовърныхъ хрйстіянь», як толькі ў царкоўнаславянскае мове. Згэтуль яго няпрымірыма-варожае адношаньне да ўжываньня народнае мовы ня толькі ў друкаваньні, але ў выкладзе і тлумачэньні «божественныхъ пйсаній».
Так на Беларусі ў палове XVI стагодзьдзя начало ўзьнікаць баёўнае праваслаўе, якое ў наступным часе значна актывізавалася пад уплывам дзейнасьці езуіцкага ордэну.