Нудная гісторыя (1931)/Княгіня
| ← Уладзік | Княгіня Апавяданьне Аўтар: Антон Чэхаў 1931 год Арыгінальная назва: Княгиня (1889) |
Бяда → |
| Пераклад: Уладзімер Хадыка і Юлі Таўбін. |
Прапануем да спампаваньня!
КНЯГІНЯ
У вялікую, так званую, «Чырвоную» браму N-скага мужчынскага кляштару ўехала брычка, запрэжаная чацьвёркаю сытых, прыгожых коняй; іераманахі і служкі, што згуртаваўшыся стаялі каля дваранскае паловы гасьціннага корпусу, яшчэ здалёк па фурману і па конях пазналі ў даме, што сядзела ў брычцы, сваю добрую знаёмую, княгіню Веру Гаўрылаўну. Стары лёкай у ліўрэі скокнуў з перадка і дапамог княгіні выйсьці з брычкі. Яна падняла цёмны вэлюм і не сьпяшаючыся падыйшла да ўсіх іераманахаў на бласлаўленьне, потым ласкава кіўнула служкам і пайшла да пакояў.
— Што, занудзіліся без свае княгіні? — гаварыла яна манахам, што ўносілі яе рэчы. — Я ў вас цэлы месяц ня была. Ну от прыехала, глядзеце на сваю княгіню. А дзе айцец архімандрыт?[1] Божа мой, я памру ад нецярплівасьці! Слаўны, слаўны стары! Вы павінны ганарыцца, што ў вас гэткі архімандрыт.
Калі ўвайшоў архімандрыт, княгіня ў захапленьні ўскрыкнула, злажыла на грудзёх рукі і падышла да яго на бласлаўленьне.
— Не, не! Дайце мне пацалаваць! — сказала яна, хапаючы яго за руку і прагавіта цалуючы яе тры разы. — Як я рада, сьвяты айцец, што нарэшце бачу вас! Вы, мусіць, забыліся пра сваю княгіню, а я кожную хвіліну думкамі жыла ў вашым любым кляштары. Як у вас тут добра! У гэтым жыцьці для бога, воддаль ад тлумнага сьвету, ёсьць нейкая асаблівая прыгожасьць, сьвяты айцец, якую я адчуваю ўсёю душою, але перадаць словамі не магу.
У княгіні пачырванелі шчокі і ў вачох сталі сьлёзы. Гаварыла яна бесьперапынна, палка, а архімандрыт, стары, гадоў 70, сур’ёзны, няпрыгожы і сарамяжлівы, маўчаў, толькі зрэдзь часу адказваў каротка і па-вайсковаму:
— Так точна, ваша яснавяльможнасьць… Слухаю-с… Разумею-с.
— Доўга будзеце ласкавы прабыць у нас?
— Сёньня я пераначую ў вас, а заўтра паеду да Клаўдзі Мікалаеўны — даўно ўжо мы з ёю ня бачыліся, а пасьлязаўтра зноў да вас і пажыву дні тры- чатыры. Хачу ў вас адпачыць душою, сьвяты айцец…
Княгіня любіла гасьціць у N-скім кляштары. За апошнія два гады яна агледзіла гэтае месца і прыяжджала сюды амаль кожны летні месяц і жыла дні са два, тры, а часамі і цэлы тыдзень. Нясьмелыя служкі, цішыня, нізкая столь, пах кіпарысу, небагатая закуска, танныя фіранкі на вокнах — усё гэта кранала яе, расчульвала і рабіла здатнай да сузіраньня і добрых думак. Досыць ёй было пабыць у пакоях паўгадзіны, як ёй пачынала здавацца, што яна таксама нясьмелая і небагатая, што і ад яе пахне кіпарысам; мінулае адыходзіла кудысьці ў даль, траціла сваю цану, і княгіня пачынала думаць, што, не зважаючы на свае 29 гадоў, яна вельмі падобна на суровага архімандрыта і таксама, як ён, радзілася не для багацьця, не для зямной славы і каханьня, а для жыцьця ціхага, захаванага ад сьвету, змрочнага, як пакоі.
Бывае так, што ў цёмную кельлю посьніка, што захапіўся малітваю, раптам ненарокам зазірне прамень, ці сядзе ля вакна кельлі птушка і запяе сваю песьню; суровы посьнік мімаволі ўсьміхнецца, і з яго грудзей, з-пад цяжкага смутку пра грахі, як з-пад каменю, раптам паліецца ручаінаю ціхая, бязгрэшная радасьць. Княгіні здавалася, што яна прыносіла з сабою зьне гэткую-ж радасьць, як прамень ці птушка. Яе ветлівая, вясёлая ўсьмешка, ціхі погляд, голас, жарты, наогул уся яна, маленькая, з пекнаю постацьцю, у простай чорнай вопратцы, сваім зьяўленьнем мусіла выклікаць у простых, суровых людзей пачуцьцё расчуленае радасьці, кожны, пазіраючы на яе, мусіў думаць: «бог паслаў нам анёла»… І адчуваючы, што кожны мімаволі думае гэта, яна ўсьміхалася яшчэ больш ветла і старалася быць падобнай да птушкі.
Напіўшыся гарбаты і адпачыўшы, яна вышла паспацыраваць. Сонца ўжо спусьцілася. Ад кляшторнага гародчыку павеяла на княгіню водырнаю вільгацьцю толькі-што палітае рэзэды, з царквы пачуліся ціхія сьпевы мужчынскіх галасоў. Сьпевы гэтыя здалёк здаваліся вельмі прыемнымі і сумнымі. Правілася ўсяночная. У цёмных вокнах, дзе ціха мігцелі аганькі лампадак, у сьценах, у постаці старога манаха, што сядзеў на цьвінтары, ля абраза з скарбонкаю, было напісана столькі ціхамірнасьці, спакою, што княгіні чамусьці захацелася плакаць…
А за брамаю, у прысадах, паміж сьцяною і бярозамі, дзе стаяць лаўкі, быў ужо зусім вечар. Паветра цямнела шпарка-шпарка… Княгіня прайшлася прысадамі, селя на лаўку і задумалася.
Яна думала пра тое, што добра было-б ўсё жыцьцё пражыць у гэтым кляштары, дзе жыцьцё ціхае і спакойнае, як летні вечар; добра было-б забыцца зусім на няўдзячнага, распуснага князя, пра сваю вялізарную маемасьць, пра крэдытораў, якія турбуюць яе кожны дзень, пра свае няшчасьці, пра пакаёўку Адарку, у якой сёньня ўвечары быў гарэзны выгляд твару. Добра было-б ўсё жыцьцё сядзець тут на лаўцы і між бяроз глядзець, як унізе пад гарою клоччам плавае вячэрні туман, як далёка-далёка над лесам чорнай хмаркаю, падобнай на вэлюм, лятуць на начлег гракі, як два служкі — адзін конна на буланым кані, другі пяхотам гоняць коні на начлег і, узрадаваўшыся волі, дурэюць, як малыя дзеці; іх маладыя галасы звонка адгукаюцца ў нярухомым паветры і можна разабраць кожнае слова. Добра сядзець і прыслухоўвацца да цішыні: ці вецер дзьмухне і кране верхавіны бяроз, ці жаба зашастае ў леташнім лісьці, ці за сьцяною званіцы часы праб’юць чвэртку… Сядзець-бы нярухома, слухаць і думаць, думаць, думаць…
Недалёка прайшла старая з клункам… Княгіня падумала, што добра было-б спыніць гэтую старую і сказаць ёй што-небудзь ласкавае, шчырае, дапамагчы ёй… Але старая ні разу не азірнулася і схавалася на рагу.
Пачакаўшы, у прысадах паказаўся высокі мужчына з сіваю барадою і ў саламяным капялюшы. Падышоўшы да княгіні, ён скінуў капялюш і пакланіўся, і па яго вялікай лысіне і вострым гарбатым носе княгіня пазнала доктара Міхася Іванавіча, які, гадоў пяць назад, служыў у яе ў Дубаўках. Яна ўспомніла, што нехта ёй казаў, што летась у гэтага доктара памерла жонка, і ёй захацелася сказаць яму што-небудзь ласкавае, выказаць яму сваё спачуваньне.
— Доктар, вы, мусіць, мяне не пазнаеце? — спытала яна, ветліва ўсьміхаючыся.
— Не, княгіня, пазнаў, — сказаў доктар, скідаючы яшчэ раз капялюш.
— Ну, дзякуй, а я ўжо думала, што і вы забыліся пра сваю княгіню. Людзі помняць толькі сваіх ворагаў, а на сяброў забываюцца. І вы прыехалі памаліцца?
— Мой абавязак начаваць тут кожную суботу. Я тут лячу.
— Ну, як маецеся? — спытала княгіня, уздыхаючы. — Я чула, у вас памерла жонка! Якое няшчасьце!
— Так, княгіня, для мяне гэта вялікае няшчасьце.
— Што рабіць! Мы павінны паслухмяна цярпець няшчасьці. Бяз божае волі ніводзін волас ня падае з галавы чалавека.
— Так, княгіня.
На ветлівую, лагодную ўсьмешку княгіні і яе ўздыхі доктар адказваў холадна і суха: «так, княгіня». І выгляд твару ў яго быў халодны, сухі.
«Што-б яшчэ гэтае сказаць яму? — падумала княгіня.
— Як даўно такі мы з вам ня бачыліся! — сказала яна. — Пяць гадоў! За гэты час колькі вады ў мора сплыло, колькі нарабілася зьмен, нават падумаць страшна! Вы ведаеце, я замуж вышла… З графіні зрабілася княгіняю. І ўжо ўправілася ўзяць разлуку з мужам.
— Так, я чуў.
— Шмат бог даў мне гора зазнаць! Вы, мусіць, таксама чулі, я зусім зьбяднела. За даўгі майго няшчаснага мужа прадалі ў мяне Дубаўкі, і Кір’якова, і Софіна. Засталіся ў мяне адны Баранава ды Міхальцова. Страх бярэ, як азірнешся назад: колькі зьмен, няшчасьцяў розных, колькі памылак!
— Але-ж, княгіня, шмат памылак.
Княгіня крыху здэтанавалася. Яна ведала свае памылкі: усе яны былі да таго інтымныя, што ўсяго адна яна магла думаць і гаварыць пра іх. Яна ня ўтрымалася і спытала:
— Вы пра якія памылкі думаеце?
— Вы згадалі пра іх, значыцца ведаеце… — адказаў доктар і ўсьміхнуўся. — Што-ж пра іх гаварыць!
— Не, скажэце, доктар. Я буду вам вельмі ўдзячнай! І, калі ласка, не цырымоньцеся са мною. Я люблю слухаць праўду.
— Я вам ня судзьдзя, княгіня.
— Ня судзьдзя! Якім вы тонам гаворыце, значыцца, ведаеце нешта. Скажэце!
— Калі хочаце, дык калі ласка. Адно, на жаль, я ня ўмею гаварыць і мяне не заўсёды можна зразумець.
Доктар падумаў і пачаў:
— Памылак шмат, але, уласна кажучы, галоўная з іх, на маю думку, гэта агульны настрой, якім… які панаваў ува ўсіх вашых маёнтках. Бачыце, я ня ўмею выказвацца. Значыцца галоўнае — гэта нялюбасьць, агіда да людзей, што адчувалася проста за ўсім. На гэтай агідзе ў вас была заснована ўся сыстэма жыцьця. Агіда да чалавечага голасу, да абліччаў, да патыліц, крокаў… адным словам, да ўсяго, што складае чалавека. Каля ўсіх даьвярэй і на ўсходцах стаяць сытыя, няветлівыя гультаі-гайдукі[2] ў ліўрэях, каб ня пушчаць у дом няпрыстойна прыбраных людзей; у прадпакоі стаяць крэслы з высокімі плечкамі, каб у час баляў і прыйма лёкаі ня пэцкалі патыліцамі шпалераў на сьценах; ува ўсіх пакоях шурпатыя дываны, каб ня было чуваць людзкіх крокаў; кожнаму, хто ўвойдзе, абавязкова наперад гавораць, каб ён гаварыў цішэй і менш і каб не гаварыў таго, што можа мець дрэнны ўплыў на выабражэньне і нэрвы. А ў вашым габінэце не падаюць чалавеку рукі, ня просяць яго сесьці, таксама, як цяпер вы не падалі мне рукі і не запрасілі сесьці…
— Калі ласка, калі хочаце! — сказала княгіня, працягваючы руку і ўсьміхаючыся. —— Яшчэ злаваць за гэтакую драбязу…
— А няўжо я злую? — засьмяяўся доктар, але зараз-жа пачырванеў, скінуў капялюш і, махаючы ім, загаварыў хутка. — Шчыра кажучы, я даўно ўжо чакаў здарэньня, каб сказаць вам усё, усё… Гэта значыць я хачу сказаць, што вы глядзіцё на ўсіх людзей па-напалеонаўску, як на мяса, гарматам. Але ў Напалеона[3] была хоць сякая-такая ідэя, а ў вас, апрача агіды, анічога!
— У мяне агіда да людзей! — усьміхнулася княгіня са зьдзіўленьнем, паціскаючы плячыма. — У мяне!
— Але, у вас! Вам трэба факты? Калі ласка! У Міхальцове ў вас жывуць з жабрацтва тры былыя вашы кухары, што пасьлеплі ў кухнях ад гарачыні вашых печаў. Усё, што ёсьць на дзесятках тысяч вашых дзесяцін здаровае, моцнае і прыгожае, усё ўзята вамі і вашымі падхлебнікамі ў гайдукі, лёкаі, фурманы. Усё гэта двуногае быдла выхавалася ў лёкайстве, аб’елася, зрабілася няветлівым, страціла чалавечае аблічча, адным словам… Маладых мэдыкаў, аграномаў, настаўнікаў, наогул інтэлігентных працаўнікоў, божа мой, адрываюць ад справы, ад сумленнае працы і прымушаюць за кавалак хлеба браць удзел ува ўсякіх лялечных комэдыях, што ад іх сорам робіцца кожнаму сумленнаму чалавеку. Іншы малады чалавек не праслужыць і трох гадоў, а ўжо робіцца двудушнікам, падлізьнікам, паклёпнікам… Добра гэта? Вашы кіраўнікі-палякі, гэтыя подлыя сачкі, усе гэтыя Казімеры ды Каэтаны гайсаюць з раніцы да ночы па дзесятках тысяч дзесяцін і, каб вам унаравіць, стараюцца зьдзерці з аднаго вала тры скуры. Прабачайце, я кажу бяз сыстэмы, але гэта дармо! Просты народ у вас за людзей ня маюць. Дый тых князёў, графоў і архірэяў, што прыяжджалі да вас, вы прызнавалі ўсяго як дэкорацыю, а не як жывых людзей. Але галоўнае… Галоўнае, што мяне больш за ўсё абурае — мець больш мільёнаў і нічога не зрабіць для людзей, ані нічога!
Княгіня сядзела зьдзіўленая, спалоханая, пакрыўджаная, ня ведаючы што сказаць і як трымацца. Ніколі раней з ёю не гаварылі гэтакім тонам. Няпрыемны, злосны голас доктара і яго нязграбная, заіклівая мова выклікалі ў яе вушах і галаве прарэзьлівы, грукатлівы шум, потым-жа ёй пачало здавацца, што доктар, як робіць гэсты, б’е яе сваім капялюшом па галаве.
— Няпраўда! — сказала яна ціха, нібы просячы ласкі. — Для людзей я шмат што добрае зрабіла, гэта вы самі ведаеце!
— Ды годзе вам, — крыкнуў доктар. — Няўжо яшчэ дагэтуль маеце вашу дабрачынную дзейнасьць за нешта сур’ёзнае і карыснае, а не за лялечную комэдыю? Бо гэта-ж была комэдыя ад пачатку да канца, гэта была гульня ў любасьць да бліжняга, самая відавочная гульня. І яе разумелі нават дзеці і дурныя бабы! Узяць хоць гэты ваш — як яго? — гасьцінны дом бязродных бабуль, дзе мяне вы прымусілі быць нечым накшталт галоўнага доктара, а самі былі ганароваю апякункаю. О, божа наш, што за ўстанова любая! Пабудавалі дом з паркетнаю падлогаю і з бандзеркаю на страсе, сабралі ў вёсках дзесятак старых і прымусілі іх спаць пад байкавымі коўдрамі на прасьцірадлах з галяндзкага палатна і есьці цукеркі.
Доктар злосна пырхнуў у капялюш і гаварыў далей хутка і заікаючыся:
— Была гульня! Ніжэйшыя чыны з прытулку хаваюць коўдры і прасьцірадлы пад замок, каб старыя ня пэцкалі — хай сьпяць, д’яблава насеньне, на падлозе! Старая не адважыцца ні на ложак сесьці, ні кафтан адзець, ні па гладкім паркеце прайсьціся. Усё захоўвалася да параду і хавалася ад старых як ад зладзеяў, а старыя цішком жабравалі і як дзень, як ноч прасілі бога, каб хутчэй уцячы з-пад арышту ад набожнага навучаньня гэтых падлюг, каму вы даручылі наглядаць старых. А вышэйшыя чыны што рабілі! Гэта проста дзіўна! Гэтак разы два на тыдзень, увечары, ляцяць трыццаць пяць тысяч кур’ераў і абвяшчаюць, што заўтра княгіня, гэта значыць вы, будзеце ў прытулку. Гэта значыць, што заўтра трэба кідаць хворых, выбірацца і ехаць на парад. Добра, прыяжджаю. Старыя, прыбраныя ва ўсё чыстае і новае, пастаўлены ўжо ў шэрагі і чакаюць. Каля іх ходзіць адстаўны гарнізонны пацук — наглядчык са сваёю салодзенькаю паклёпніцкаю ўсьмешкаю. Старыя пазяхаюць і пераглядаюцца, але наракаць баяцца. Чакаем. Ляціць малодшы кіраўнік. Праз паўгадзіны пасьля яго старэйшы кіраўнік, потым галоўны кіраўнік канторы аканоміі, потым яшчэ хто-небудзь і яшчэ хто-небудзь… ляцяць бясконца! Ува ўсіх патаемныя, урачыстыя абліччы. Чакаем, чакаем, пераступаем з нагі на нагу, паглядаем на гадзіньнікі — усё гэта ў мёртвай маўклівасьці, бо ўсе мы ненавідзім адзін аднаго і спароць гатовы. Праходзіць гадзіна, другая і от, нарэшце, паказваецца здалёк хурманка і… і…
Доктар зайшоўся дробным сьмехам і выгаварыў тоненькім галаском:
— Вы выходзіце з хурманкі, і старыя ведзьмы, паводле каманды гарнізоннага пацука, пачынаюць сьпяваць… — «Коль славен наш господь в Сионе, не может из’яснить язык»… Ня кепска?
Доктар зарагатаў басам і махнуў рукою, нібы хочучы паказаць, што ад сьмеху ён ня можа слова вымавіць. Сьмяяўся ён цяжка, прарэзьліва, з моцна сьціснутымі зубамі, як сьмяюцца благія людзі, і паводле яго голасу, твару і бліскучых, трохі нахабных вачэй можна было зразумець, што ён пагарджаў і княгіняю, і прыютам, і старымі. Ува ўсім, што ён гэтак нязграбна і недалікатна расказваў, ня было нічога сьмешнага і вясёлага, але рагатаў ён са здавальненьнем і нават з радасьцю.
— А школа? — усё гаварыў ён, цяжка дыхаючы ад сьмеху. — Помніце, як вы захацелі самі вучыць мужычых дзяцей. Мусіць надта добра вучылі, бо хутка ўсе хлапчукі разьбегліся, так што потым трэба было лупсаваць іх і наймаць за грошы, каб яны хадзілі да вас. А памятаеце, як вы захацелі ўласнымі рукамі паіць з суслы дзеці ад грудзей, чые маткі працуюць на полі? Вы хадзілі па вёсцы і плакалі, што гэтых дзяцей няма вам на паслугі — усе маткі бралі іх з сабою ў поле. Потым стараста загадаў маткам па чарзе пакідаць сваіх дзяцей вам на пацеху! Дзіўная справа! Усе ўцякалі ад вашых дабрачыннасьцяй, як мышы ад ката! А чаму гэта? Вельмі проста! Не таму, што народ у нас цёмны і няўдзячны, як вы тлумачылі заўжды, а таму, што ўва ўсіх вашых вымудрах, прабачце мне за выраз, ня было ні на шэлег любасьці і міласэрнасьці! Было адно ўсяго жаданьне забаўляцца жывымі лялькамі і нічога іншага… Хто ня можа адрозьніваць людзей ад сабак-балонак, той не павінен займацца дабрачыннасьцю. Запэўніваю вас, паміж людзьмі і балонкамі — вялікая розьніца!
У княгіні моцна білася сэрца; у вушшу ў яе стукала і ўсё яшчэ ёй здавалася, што доктар б’е яе сваім капялюшом па галаве. Доктар гаварыў хутка, горача і няпрыгожа, заікаючыся і з лішнімі гэстамі, ёй было толькі зразумела, што з ёю гаворыць недалікатны, нявыхаваны, злосны, няўдзячны чалавек, але чаго ён хоча ад яе і пра што гаворыць — яна не разумела.
— Ідзеце! — сказала яна плаксівым голасам, падымаючы ўгору рукі, каб засланіць сваю галаву ад доктаравага капялюша. — Ідзеце!
— А як вы трымаецеся з сваімі падначаленымі! — Усё яшчэ абурваўся доктар. — Вы іх за людзей ня маеце і трэтыруеце[4], як найгоршых шэльмаў. Напрыклад, дазвольце ў вас запытацца, за што вы мяне зволілі? Служыў дзесяць год вашаму бацьку, потым вам, сумленна, ня ведаў ні сьвятаў, ні водпускаў, заслужыў тое, што ўсе на сто вёрст наўкола любяць мяне, раптам аднаго дня мне абвяшчаюць, што я ўжо ня служу! За што? Дагэтуль не разумею! Я, доктар мэдыцыны, дваранін, студэнт Маскоўскага унівэрсытэту, у сям’і — бацька, гэткая дробная і нікчэмная сошка, што мяне можна пагнаць у каршэль без тлумачэньня прычыны! Нашто са мною цырымоніцца? Я чуў пасьля, што жонка ў мяне ня пытаўшыся ціхенька хадзіла да вас разы тры прасіць за мяне, і вы яе ня прынялі ні разу. Кажуць, плакала ў прадпакоі. І я гэтага ніколі не дарую ёй, нябожчыцы! Ніколі!
Доктар сьціх і сашчапіў зубы, напружана прыгадваючы, што-б яшчэ гэтакае сказаць вельмі няпрыемнае, помсту якую… Ён нешта прыгадаў, і нахмураны, халодны твар яго раптам прасьвятлеў.
— Узяць хоць-бы вашы дачыненьні да гэтага кляштару, — загаварыў ён прагавіта. — Вы ніколі нікога не шкадавалі і што сьвяцейшае месца, дык больш падстаў на тое, што яму прыходзіцца на арэхі праз міласэрнасьць і анельскую лагоднасьць. Чаго вы езьдзіце сюды? Што вам тут у манахаў трэба, дазвольце вас папытаць? Што вам Гекуба, і што вы Гекубу? Зноў-жа забаўка, гульня, зьдзек з чалавечай асобы і больш нічога. У манаскага бога вы-ж ня верыце, у вас у сэрцы свой уласны бог; да яго вы дайшлі сваім розумам на сьпірытычных[5] сэансах; на абрады царкоўныя вы глядзіце з пагардаю, а мшу і на ўсяночную ня ходзіце, сьпіцё да паўдня… Чаго вы сюды езьдзіце? У чужы кляштар вы ходзіце з сваім богам і ўяўляеце, што кляштар мае гэта за вялікі гонар для сябе! Як-жа іначай! Вы папытайцеся от, паміж іншым, колькі каштуюць манахам вашы візыты. Вы былі ласкавы прыехаць сюды сёньня ўвечары, а заўчора ўжо тут быў коньнік, высланы з аканоміі папярэдзіць, што вы сюды зьбіраецеся. Увесь дзень учора рыхтавалі вам пакоі і чакалі. Сягоньня прыехаў авангард — нахабная пакаёўка, што ўвесь час бегае праз двор, шастае, чапляецца з пытаньнямі, дае загады… Трываць не магу! Сёньня манахі ўвесь дзень былі напагатове, бо калі-ж вас ня сустрэнуць з цырымоніяй — бяда! Архірэю паскардзіцеся. «Мяне, ваша правялебнасьць, манахі ня любяць. Ня ведаю, чым я іх угнявіла. Праўда, я вялікая грэшніца, але-ж я гэтакая няшчасная!» Ужо аднаму кляштару быў праз вас наганяй. Архімандрыт заняты, вучоны чалавек, у яго і хвіліны няма вольнае, а вы ўвесь час патрабуеце яго да сябе ў пакоі. Ніякае павагі ні да старасьці, ні да годнасьці. Хай сабе ахвяроўвалі-б шмат, ня гэтак ужо крыўдна было-б, але-ж за ўвесь час манахі ад вас і ста рублёў не атрымалі.
Калі княгіню турбавалі, не разумелі, крыўдзілі, і калі яна ня ведала, што ёй гаварыць і рабіць, дык звычайна пачынала плакаць і цяпер, урэшце, яна схавала твар і заплакала тонкім, дзіцячым галаском. Доктар раптам сьціх і паглядзеў на яе. Твар яго пацямнеў і зрабіўся суровым.
— Даруйце мне, княгіня, — сказаў ён глуха. — Я паддаўся злоснаму пачуцьцю і забыўся. Гэта нядобра.
І, сарамліва кашлянуўшы, забыўшыся надзець капялюш, ён хутка адышоў ад княгіні.
На небе ўжо мігцелі зоркі. Мабыць з таго боку кляштару ўзыходзіў месяц, бо неба было чыстае, празрыстае і кволае. Удоўж белай кляштарнай сьцяны ціха праляталі кажаны.
Гадзіньнік марудна выбіў тры чвэрткі на нейкую гадзіну, мусіць дзевятую. Княгіня ўстала і ціха пайшла да брамы. Яна адчувала сябе пакрыўджанаю і плакала, і ёй здавалася, што і дрэвы, і зоркі, і кажаны шкадуюць яе; і гадзіньнік біў так мэлёдыйна толькі каб выказаць ёй сваё спачуваньне. Яна плакала і думала пра тое, што добра было-б ёй на ўсё жыцьцё пайсьці ў кляштар. У ціхія летнія вечары яна шпацыравала-б адзінока ў прысадах, пакрыўджаная, абражаная, незразумелая людзям, і ўсяго адзін бог ды зоркае неба бачылі-б сьлёзы пакутніцы. У царкве яшчэ ішла ўсяночная. Княгіня спынілася і прыслухалася да сьпеваў: як добра гэтыя сьпевы гучэлі ў нярухомым, цёмным паветры! Як прыемна пад гэтыя сьпевы плакаць і пакутаваць!
Прышоўшы дадому ў пакоі, яна зірнула ў люстэрка на свой заплаканы твар і папудрылася, потым села вячэраць. Манахі ведалі, што яна любіць марынаваную чачугу, дробныя грыбкі, малагу і простыя мядовыя пернікі, што ад іх у роце пахне кіпарысам, і ўсякі раз, як яна прыяжджала, падавалі ёй усё гэта. Княгіня ела грыбкі, запівала іх малагаю і лятуцела пра тое, як яе дарэшты зьбедняць і пакінуць, як усе яе кіраўнікі, прыказчыкі, канторшчыкі і пакаёўкі, каму яна гэтак шмат дабра зрабіла, здрадзяць ёй і пачнуць грубіяніць, як усе людзі, колькі іх ёсьць на зямлі, будуць нападаць на яе, пляткарыць, сьмяяцца, яна адмовіцца ад свае княскае годнасьці, ад раскошы і грамады, пойдзе ў кляштар, і ніколі ніводным словам ня ўпікне; яна будзе маліцца за ворагаў сваіх, і тады ўсе раптам зразумеюць яе, прыдуць да яе прасіць прабачэньня, але ўжо будзе позна.
А пасьля вячэры яна стала ў кутку перад абразом на каленкі і прачытала два разьдзелы з эвангельля. Потым пакаёўка паслала ёй ложак, і яна лягла спаць. Пацягваючыся пад белаю коўдраю, яна соладка і глыбока ўздыхнула, як уздыхаюць паплакаўшы, заплюшчыла вочы і стала засынаць…
Раніцаю яна прачнулася і зірнула на свой гадзіньнічак: была палавіна на дзевятую. На дыване каля ложка цягнулася вузкая яскравая паласа сьвятла ад променя, што ішоў з вакна і крыху асьвятляў пакой. За чорнаю фіранкаю на вакне шумелі мухі.
— Рана! — падумала княгіня і заплюшчыла вочы.
Пацягваючыся, песьцячыся ў ложку, яна прыгадала ўчарашняе спатканьне з доктарам і ўсе тыя думкі, з чым учора заснула; прыгадала, што яна няшчасная. Потым прыгадаўся ёй яе муж, што жыве ў Пецярбурзе, кіраўнікі, дактары, суседзі, знаёмыя чыноўнікі… Доўгі шэраг знаёмых мужчынскіх абліччаў прамільгнуў у яе выабражэньні. Яна ўсьміхнулася і падумала, што каб гэтым людзям было даступна да яе душы і яны змаглі зразумець яе, дык усе яны былі-б ля яе
Была чвэртка на дванаццатую, як яна паклікала пакаёўку.
— Давайце, Адарка, адзявацца, — сказала яна млосна. — Але спачатку ідзеце скажэце, каб запраглі коні. Трэба да Клаўдзі Мікалаеўны ехаць.
Вышаўшы з пакояў, каб сесьці на брычку, яна прыжмурылася ад яскравага дзённага сьвятла і засьмяялася ад здавальненьня: дзень быў надзвычайна добры! Аглядаючы прыжмуранымі вачыма манахаў, што сабраліся ля ганку праводзіць яе, яна ветліва заківала галавою і сказала:
— Бывайце, мае сябры! Да пасьлязаўтрага!
Яе прыемна зьдзівіла, што разам з манахамі каля ганку быў і доктар. Твар яго быў зблажалы і суровы.
— Княгіня, — сказаў ён, здымаючы капялюш і вінавата ўсьміхаючыся, — я ўжо даўно чакаю вас тут. Даруйце, калі ласка… Нядобрае пачуцьцё помсты захапіла мяне ўчора і я нагаварыў вам… глупства. Адным словам, я прашу прабачэньня…
Княгіня ветліва ўсьміхнулася і падала да яго губ руку. Ён пацалаваў і пачырванеў.
Хочучы быць падобнай на птушку, княгіня скаканула ў брычку і заківала галавою ўва ўсе бакі. На душы ў яе было весела, сьветла і цёпла, і сама яна адчувала, што яе ўсьмешка нязвычайна ласкавая і мяккая. Калі брычка пад’ехала да брамы, потым па пыльнай дарозе каля хат і садоў, каля доўгіх чумацкіх абозаў і багамолаў, што ішлі чарадою ў кляштар, яна ўсё яшчэ жмурылася мякка і ўсміхалася, яна думала пра тое, што няма вышэйшай асалоды, як усюды прыносіць з сабою цяплыню, сьвятло і радасьць, прабачаць крыўды і ветліва ўсьміхацца ворагам. Мужыкі, што страчаліся, кланяліся ёй, брычка мякка шастала, з-пад колаў вярнулі хмары пылу, а вецер імчаў іх на залацістае жыта, і княгіні здавалася, што яе цела джэгаецца не на падушках брычкі, а на хмарах, і што сама яна падобная на лёгкую, празрыстую хмару.
— Якая я шчасьлівая! — шаптала яна, заплюшчваючы вочы. — Якая я шчасьлівая!