Пералом у станаўленьні натуральнай культуры ў творчасьці З. Бядулі (Бабарэка)

Пералом у станаўленьні натуральнай культуры ў творчасьці З. Бядулі[1] Артыкул Аўтар: Адам Бабарэка 1928 Крыніца: „Узвышша“, 1928, № 3

Прапануем да спампаваньня!

(Замест рэцэнзіі)

Ня так даўно беларускія песьняры, выступаючы ў сьвет з сваімі мастацкімі творамі, зазвычай лічылі патрэбным публічна, праз тыя–ж творы, агаварыцца, што яны не паэты, і тым самым як–бы адмовіцца ад гэтай годнасьці. Яны ахватней вызначалі сябе за работнікаў, ратаёў, сейбітаў, будаўнікоў або ў крайніх выпадках за складальнікаў песень ці песьняроў ад прыроды. І гэта не таму, што беларускія песьняры знарок выдавалі сябе за сьціплых, як гэта думаюць некаторыя крытыкі, або баяліся адказнасьці, да якой абавязвае чалавека годнасьць паэты. Яны адчувалі сваім нутром, што не надыйшоў яшчэ час паэзіі, тэй паэзіі, пра якую яны–ж самі склалі нямала прыгожых песень. Яны ведалі, што не яе пара тады, калі кожны дзень клаўся каменем на шыю, калі кожная часіна катавала пытаньнем: „каторы будзе дзень сьсякаць?“ У такія дні не да паэзіі было. Не пра яе тады думалі ды радзілі лепшыя людзі свайго часу. Думалася пра тое, як жыць, каб не памерці, каб застацца хаця жывым, перажываючы страшэнную навалу, што руйнавала народную самабытнасьць ды сьцірала чалавечы твар з працоўных. Гэта былі часы народнага суму і гора. І ў гэтыя часы для песьняроў, верных самым сабе, заставалася або галасіць „над народу сконам“, або жаліцца на сваю долю, праклінаць яе, наракаць на свой лёс, або клікаць аб дапамозе, зьвяртаючыся да людзей з такім словам, з–пад якога пырскалі іскры самаўсьведамленьня, або, нарэшце, клікаць у няведамую даль, дзе і сонца і зоры ярчэй, дзе і жыць прастарней і вальней, або бунтаваць і протэставаць супроць вызначанага для працоўных палажэньня панскіх нявольнікаў... Вядома, усё, што яны рабілі, было далёка ад паэзіі як ідэала, які жыў унутры кожнага з народных песьняроў. Гэта было будзённае жыцьцё, не пазбаўленае, праўда, у сабе паэзіі, але гэта ня было жыцьцём, поўным для сябе паэзіі. Апошняе зьявілася толькі тады, калі лёс жыцьця і доля працоўных сталі залежаць ад волі самых працоўных, калі яны прымусілі гэту долю служыць сваім патрэбам і інтарэсам, калі яны пачалі падпарадкаваць яе сабе. А гэта стала магчымым толькі пасьля Кастрычнікавай рэвалюцыі. Вось тут і пачынаецца тое, што выклікае да жыцьця паэзію ва ўласным сэнсе гэтага разуменьня. Менавіта цяпер патрэбавалася паэзія для паўнаты жыцьця, для яго пышнага разьвіваньня, а не для таго, каб праз яе выказваць свае скаргі, жалі ці нараканьні; патрэбавалася паэзія для хараства жыцьця, для ажыўленьня яго быту. I патрэбавалася яна так–жа, як патрабуецца зараз ад чалавека працоўнай культурнасьці, унутраной організаванасьці, адданасьці справе рэвалюцыі, разумнай дзейнасьці, жыцьцёвасьці і да т. п. Яна патрэбавалася як краса і гордасьць працоўных гаспадароў жыцьця, як іх годнасьць, як убор іх духу, як само ўвасабленьне гэтага духу, як концэнтраваны мастацкі фокус сучасных дзей, як душа творча–рэвалюцыйнай сучаснасьці, як тая вялікасьць, што роўна вялікасьці нашай эпохі, якая адкрыла для чалавецтва новыя шляхі да новых яснот і радасьцяй рэальнага жыцьця. I гэта паэзія нараджаецца, яна настойліва стукаецца ў дзьверы да кожнага, хто ўзяў на сябе ролю і абавязак тварыць і служыць ёй. Гэта паэзія, нязнаная ў мінулым як рэальная, а толькі ўяўленая лепшымі людзьмі і другамі працоўных у лятуценьнях пра будучыну, патрабуе зусім новых твораў, выклікае да жыцьця новых паэтаў. I яны ідуць, ідуць адтуль, адкуль ідзе і сама паэзія новая.

Ад тых–жа паэтаў і творцаў мастацкага слова, якія прышлі раней, у дні народнага суму і гора, ды вызначалі сябе ратаямі і сейбітамі, яна патрабуе зараз цалкам новае нутраное пераўстаноўкі, новага, т. ск., пераўсталяваньня свайго творчага апарату праз замену адных яго частак другімі, праз прыстасаваньне сябе да вымаганьняў гэтай новай паэзіі жыцьця. Яна патрабуе ад паэтаў пераацэнкі ўсіх цэннасьцяй, перагляду сваіх творчых шляхоў, вызначэньня новай і яснай мэтаўстаноўкі, якая–б адпавядала духу сучаснага разьвіцьця жыцьця, ходу яго падзей, яго тэндэнцыям, што абумоўліваюцца канечнасьцю. Яна патрабуе ня толькі ведаў, адпаведных сучаснаму культурнаму стану, яна вымагае яшчэ і таго, што не даецца аніякімі ведамі і практыкаваньнямі — гэта такое асновы ўнутранага адчувальнага апарату, якім–бы паэта бясхібна ўлоўліваў рытмы сучаснага жыцьця, увазнаваў–бы яго формы, яго нязьменнасьць у зьменнасьці і зьменнасьць у нязьменнасьці. Яна вымагае ад сваіх паэтаў чуцьця чалавека і жыцьця, чуцьця таго чалавека, які нараджаецца ў сучасных умовах быту і якому належыць будучына. Яна вымагае чуцьця тых культурных формаў жыцьця і быту, якія творацца ў многа– і рознастайнай будзёншчыне нашага рэвалюцыйнага часу.

Усё гэта кладзе вялізарныя і цяжкія абавязкі на тых, каго зазвычай вялічаюць паэтамі або мастакамі слова. Гэта абавязкі ўпартай і вялізарнай працы над сабою і над тымі матар’яламі, якія дае само жыцьцё для паэзіі, ці, кажучы словамі паэты, над тымі рытмамі і словамі, якія поўнай жменяю дае жыцьцё. Гэта — абавязкі навучыцца бачыць і тварыць паэзію ў самым жыцьці, навучыцца адчуваць і думаць так, каб само адчуваньне гэта, само думаньне было паэзіяй, мастацтвам новага жыцьця, якое–б адкрывала ня выяўленыя і ня выражаныя яшчэ магчымасьці дзей чалавека і формаў яго жыцьця. Вядома, праца гэта нялёгкая. Гэта работа, на якой „не адзін ужо зьмяк, жадаючы схапіць выбрыкі гадзін“, не адзін ужо змогся або зламаўся і адышоў, кінуўшы гэту не па сілах для яго працу, ды або замоўк, або пераструньвае абы–як і абы–што выключна для самога сябе, або нудзіць і скардзіцца на крыўды, або, надзеўшы спэцадзежу, прымайстраваўся да новае бяседы ды шчыгіляе ў новым уборы з старою істотаю.

Наша эпоха асабліва багата на зломы, пераломы ды пераходы ўсякія. У ёй шмат ёсьць людзей, якія або зломаны ходам жыцьця, або самі сябе зламалі ў гэтым „спаборніцтве бегу“. Гэта і сярод паэтаў ды пісьменьнікаў. Тыя, што мелі ад прыроды вялікую прагу жыцьця, тыя, што не маглі не тварыць, тыя, для каго творчасьць зрабілася такою–ж істотнаю патрэбаю, як есьці і піць, каб жыць, пачалі ламаць, прыстасоўваць сябе да новых умоваў творчасьці, да новых яе формаў, што ўтварыліся самім жыцьцём, самою рэвалюцыйнаю рэчаіснасьцю. І шмат якія з гэтых, што былі больш гнуткія, сагнуліся толькі часова, але не зламаліся, хоць, праўда, і не ператварыліся цалком у новых людзей, у тых, што іх патрабуе для сябе новая паэзія працоўнага жыцьця. Адным з гібкіх пісьменьнікаў з вялікаю прагаю жыць і тварыць новае слова — сеяць шчыр–думкі, — якія ламалі сябе на працягу некалькіх гадоў, ёсьць і аўтар паказанай пры загалоўку кнігі. Ломячы сябе жаданьнем быць адгучным сучаснасьці, З. Бядуля прыняў гэту сучаснасьць, і яна ўвайшла ў яго творы досыць шырокім струменьнем. Але ўвайшла яна ўсё–ж ня як сапраўдная паэзія новага жыцьця, а як тое, што настойліва патрабуе сабе водгуку ў паэзіі, што вымагае прызнаньня сваіх правоў на годнасьць паэзіі, на годнасьць адзінай уладарніцы творчых дум і настрояў. І гэта таму, што паэта не пераламаў быў сябе, схіліўшыся ў пояс перад ім. Паэта ня глянуў на сьвет іншымі вачыма ад тых, якімі дзівіўся на яго раней, да зьяўленьня новага жыцьця і яго сваеасаблівай паэзіі, да зьяўленьня новага госьця, што пастукаў у дзьверы яго творчасьці. Зьявіліся новыя падзеі, выніклі ў працэсе рэвалюцыі новыя зьявы, — і паэта адчыніў для іх дзьверы, прыняў іх, але прыняў, як роўнапраўныя элемэнты сярод іншых, што прымаліся ім як праявы творчасьці жыцьця, як праявы адзінага ўсемагутнага пачатку, адзінага абсолюту. На зьявы рэвалюцыі паэта глянуў праз тое–ж шкло містычнага прыняцьця сьвету, праз якое дзівіўся ён на сьвет і да зьяўленьня новых падзей. Ён прыняў гэтыя падзеі як праявы ўсё той–жа адзінай тайны жыцьця, адзінай існасьці яго — ідэі хараства, таго хараства, якое было для паэты і законам, і душою, і рэлігіяй, і богам, як выказаў гэта сам паэта ў вершы „Хараству“. Сябе ён лічыў яго жрацом, яго сейбітам і ратаем. Яго праявы ён бачыў скрозь і ўва ўсім, дзе быў сьлед людзкое творчасьці або творчасьці натуральнай, прыроднай. Фактычна гэта была творчасьць чалавечага духу (фантазіі і выабражэньня), узьведзеная паэтам на ступень абсолюта, перад якім ён і схіляўся, і якому пакланяўся, як усемагутнаму „богу“. У зьявах рэвалюцыі паэта ўбачыў зьяву таго–ж абсолюту, таго–ж адзінага пачатку — творчага духу. І таму ён прыняў іх, расчыніўшы для іх дзьверы свае паэзіі. І творы, прысьвечаныя гэтым зьявам ці падзеям, ёсьць нішто іншае, як або сваевідныя псальмы, або гімны, або проста знакі зьяўленьня гэтага абсолюту хараства ў постаці рэвалюцыйных падзей, у адмену ад тых конкрэтных постацяй, у якіх ён меў месца да рэвалюцыі. Для паэты і Беларусь, і рэвалюцыя, і быт — гэта зьявы аднаго парадку, роўныя ў сваёй велічы і дзіўнасьці, як зьявы адзінага „бога“ — хараства. Пра гэта і казаў паэта людзям фактамі сваіх твораў. I калі ўважна прыглядзецца да „Буралому“ — гэтага зборніку вершаў на рэвалюцыйныя тэмы, — то ня цяжка заўважыць, што гэта тыя–ж „Абразкі“, толькі зробленыя з іншага матар’ялу. Але калі вы, не зважаючы на гэта, адчуеце, што „Буралом“ усё–ж нешта ня тое, што „Абразкі“, у сэнсе паэтычным, калі „Буралом“ ня зробіць на вас таго ўражаньня, якое здольны зрабіць „Абразкі“, то гэта не таму, што паэта стаў горш пісаць; гэта ад таго, што рэвалюцыйныя зьявы, якія паслужылі матар’ялам для твораў „Буралому“, стаяць у супярэчнасьці з тэй формаю, у якой яны прадстаўлены прад вамі, што гэтыя зьявы ўвабраны ў вопратку, якая ня зусім ім да твару, і яны ў ёй падобны статуям, апранутым у сапраўднае адзеньне.

Дух разбурэньня і дух змаганьня — гэта нешта іншае ад таго хараства, якому служыў паэта і якому складаў свае натхненныя песьні і гімны. Гэта адчуў і сам паэта, разам з тым адчуўшы патрэбу самапераўстаноўкі ці, калі льга так сказаць, самапераарганізаваньня. А гэта ў сваю чаргу пацягнула ўпартую нутраную працу, якая не прайшла для паэты дарма: яна нарадзіла ў яго задуму, развагу і барацьбу таго, што ад пачуцьцяў, з тым, што ад развагі, рассудку. Істота паэты не магла адкінуць таго, што было ў васнове яго сьветаадчуваньня, чым жыў паэта ў часы творчага ўздыму. Яна не магла адкінуць таго, што сьвет — гэта рэальная, відомая зьява „бога“ — хараства. Гэта ўвайшло ўжо ў яго цела і кроў, яно сталася ўжо неад’емнаю часткаю самога паэты. Новае–ж настойна стукала ў дзьверы і бунтавала ўсё, чым жыў паэта. I розум падказваў яму, што ўсё тое, што ён прымае за праяву свайго абсолюту хараства і тайны жыцьця, ёсьць нешта іншае, ёсьць зьява далёка ня тайны абсолютнай, а зьява чалавечага, грамадзкага, зьява барацьбы. Тады перад паэтам паўстала пытаньне: або ўвераваць (а ня верыць — гэта не ў яго прыродзе) у новы пачатак — змаганьне — і ў яго сьвятле прадставіць сьвет, ім растлумачыць яго праявы, адкінуўшы старога „бога“, або знайсьці нешта трэцяе, вышэйшае, у якім–бы, як у моры, расталі абодва гэтыя ручаі, абодва пачаткі, у якім–бы яны прымірыліся ды былі–б толькі постацямі адзінага абсолюту. Паэта спрабаваў першае і ў выніку адчуў сваім нутром, што гэта ёсьць ламаньне сябе, якое ён ня ў сіле зрабіць так, каб не застацца ўрэшце яго зломкам. Вынікам гэтага ўнутранога дасьведчаньня, перажытага ім востра ў апошнія гады, і ёсьць „Танзілія“. „Танзілія“, гэты зборнік новэль, як іх назваў аўтар, ёсьць нішто іншае, як помнік, пастаўлены паэтам перажытаму ім у сваім шуканьні прымірэньня таго, што йшло ад адчуваньня сьвету і жыцьця, як творчасьці ўсемагутнага мастака, з тым, што ішло ад разуменьня праяваў сучаснага жыцьця, як вынікаў змаганьня. Усе героі зьме шчаных у гэтым зборніку апавяданьняў — і Танзілія, і Барташук, і Арнаут, і Іслам–Бэй, і нават Музыка — сын сінягрывага Нёмна — усё гэта ня тыпы, а сьцені самога аўтара, як–бы яго двайнікі. Усё гэта індывідуальныя вобразы, у якіх аб’ектывізаваліся перажываньні самога паэты, што мелі месца ў пасьлярэвалюцыйны час яго разьвіцьця. Гэта адлюстроўкі гэтых перажываньняў у люстэрцы індывідуальных зьяваў рэчаіснасьці. Вось Танзілія — герой апавядяньня тае–ж назвы — гэта ўвасабленьне інстынкту маці як інстынкту жыцьця, — не парываючы з прывычкай да ўстанаўленьняў і традыцый у сямейным быце, асьвечаных мусульманскай рэлігіяй, і будучы пабуджаная інстынктам мацеры, становіцца ў супярэчнасьць з формаю быцьця і прыходзіць да таго, што пакідае гэты быт вар’яткаю з мёртвым дзіцём на руках. Гэта–ж адна з пэрспэктыў, якая адкрылася была перад ваччу пісьменьніка як хада ў сьвет з творамі, што жывуць адзін дзень і гінуць у барацьбе прыроднага з устанаўленьнямі чалавечага розуму, у змаганьні таго, што адчуваецца, з тым, што ідзе ад разуменьня, ад развагі. Вось Барташук, закатаваны на сьмерць пытаньнем: „Дзе ест твуй сын?“ Вось Іслам–Бэй — асколак, зломаны сваім– жа братам, які адкрыў яму — Ісламу — супярэчнасьць між формамі выяўленьня адзінай існасьці (Іслам–Бэй забіў брата, думаючы, што ён служыць меншавіком, але брат служыў таму–ж, каму і сам Іслам–Бэй — бальшавіком). Вось Арнаут, што хварэе і ачуньвае натуральна ў тэй абстаноўцы, у якой і захварэў, ды пасьля хваробы адчувае сябе амалоджаным. Нарэшце, Музыка — сын сінягрывага Нёмна — што, застаўшыся верным сабе, выходзіць на шырокія прасторы жыцьця. Усё гэта пэрспэктывы, якія вырысоўваліся перад самім пісьменьнікам, пры думах аб шляхох свае творчасьці, пры шуканьні формаў для выйсьця сваіх адчуваньняў сьвету, пры ламаньні сябе і прыйманьні новае „веры“. Гэта менавіта докумэнты і помнікі гэтых паэтавых перажываньняў.

„Танзілія“ — пераломны зборнік і знак на тое, што паэта выходзіць на шлях шуканьня сынтэзу натуральнага хараства і натуральнае барацьбы за жыцьцё. Першаю зьяваю ў гэтым новым этапе разьвіцьця пісьменьніка ёсьць аповесьць „Салавей“. „Танзілія“ ня ёсьць новэлі ва ўласным сэнсе. У іх не хватае таго, што адрозьнівае новэлю ад апавяданьня, — гэта сюжэту дзей, эпічнага характару. „Танзілія“ — гэта лірыка ў вопратцы расказаў пра індывідуальныя (нятыповыя) зьявы ў рэчаіснасьці. Але сама гэта лірыка — зьява таго тыповага ў сучаснасьці, якое настойліва стукаецца ў пралетарскую паэзію. Гэта зьява таго тыповага, жывым увасабленьнем якога былі некаторыя і расійскія паэты, адны з якіх, стараючыся забіць у сабе лірікаў, ня вытрымлівалі і ламаліся дашчэнту як людзі, а другія знаходзілі для свае лірыкі прадуху ў расказах пра зьявы жыцьця, як конкрэтныя ўвасабленьні іх адчуваньняў сьвету. З. Бядуля таксама апавядае пра зьявы, якія цалком увасабляюць яго перажываньні і як–бы падзяляюць яго ўдзел, адлюстроўваючы яго думы падобна таму, як і ў Іслам– Бэя яго відзеньні забітага ім брата ёсьць адлюстровак яго — Ісламавых — ўласных дум. I апавядае З. Бядуля так, быццам ён сам перажыў гэта, быццам сам прайшоў праз нутро тых зьяваў, пра якія апавядае.

Па апавяданьнях зборніку „Танзілія“ З. Бядуля не належыць да тых пісьменьнікаў, якія „паказваюць жыцьцё“, робячы гэта так, што, чытаючы іх творы, уяўляецца, быццам перад табою не тварэньне мастака, а самае сапраўднае жыцьцё, і ты ня можаш ужо ўстрымацца (да таго забываешся, што перад табою твор мастацтва), каб не ўмяшацца ў гэта жыцьцё і ці то судзіць, ці то радавацца разам з асобамі апавяданьня. У „Танзіліі“ З. Бядуля выяўляецца адным з тых пісьменьнікаў, якія сваімі творамі толькі паказваюць на зьявы жыцьця. Творы такіх пісыменьнікаў робяцца так, што ў іх на кожным кроку адчуваецца сам аўтар, які штурхае цябе ад таго, што чытаеш, у бок, за межы чытанага, у самую рэчаіснасьць, і ўвесь час як–бы гаворыць: глянь, якаво жыцьцё ў гэтай рэчаіснасьці. Пісьменьнік гэтага характару як–бы знарок увесь час дае чытачу знаць, што перад ім толькі знак, што, каб захоплівацца, трэба глядзець за твор, трэба самому тварыць, трэба сваім выабражэньнем і фантазіяй аднаўляць перад сабою малюнкі дзей, герояў ды іх стасункі і г. д. Гэтыя творы ўсё роўна што зерні, а сам чытач — поле, і ці вырасьці гэтым зерням ці не — гэта залежыць не ад твору, а ад самое глебы, на якую яны ўспалі, — ад самога чытача. Іначай кажучы, гэтыя творы разьлічаны на творчасьць самога чытача, на яго выабражэньне, але не на яго волю да дзейнасьці, не на яго непасрэдны ўдзел у жыцьці твору, як гэта бывае ў пісьменьнікаў першага тыпу.

Для пісьменьнікаў, якія паказваюць ці, праўдзівей, твораць жыцьцё, чытач — гэта дзейная асоба іх твораў, без яго — чытача — і твор ня будзе творам. Такія пісьменьнікі, творачы новэлю, апавяданьне ці аповесьць або які іншы род твору, заўсёды маюць перад сабою чытача як адну з дзейных асоб свайго твору, адпаведна чаму будуецца і сюжэт. У яго нявіднымі ніткамі ўплецен і чытач. Зусім іначай ставіцца да чытача пісьменьнік, які толькі паказвае на зьявы жыцьця. Для яго чытач — гэта толькі той, хто цікавіцца сам творамі пісьменьніка як свайго роду помнікамі, і які сам па гэтых помніках можа сваім выабражэньнем прадставіць сабе карціну жыцьця, суглядаць яе хараство і любавацца ёю. I гэтыя пішуць, мала зважаючы на чытача як на адну з галоўных дзейных асоб свайго твору. Для іх важна паставіць помнік, знак на тое, што было, што самі яны бачылі і перажывалі ў жыцьці. Для іх важна азначыць той шлях, па якім яны прайходзілі сваё жыцьцё ў думах пра абсолютнае, адвечнае і ня зьменнае ў рознастайнасьцях рэчаіснага, рэальнага сьвету. Па іх творах лёгка аднавіць гэты шлях — яны вельмі індывідуальны і біографічны ў сэнсе разьвіцьця адзінай ідэі, якою жывуць самі аўтары іх і якою апраўдваюць існаваньне сьвету, сваю ролю і месца ў гэтым сьвеце. Іх творы — гэта сапраўды расказы пра тое, што было ці што ёсьць, але ня творы мастацтва поэтычнай ігры ў перажываньне дзей, ня творы мастацкае ігры ў жыцьцё, чым фактычна зьяўляюцца творы пісьменьнікаў першага тыпу. Гэтыя, першага тыпу, пісьменьнікі фактычна іграюць з чытачом у жыцьцё і да таго захопліваюць яго гэтаю ігрою, што чытач ня можа кінуць яе датуль, пакуль ня скончыць ігры сам мастак. Мастак гэтага тыпу піша творы як–бы ў двух плянах, піша так, каб у сьвядомасьці чытача выклікаць да жыцьця пэўныя магчымасьці і завязаць іх ігру, кіруючы яе хадамі так, каб, ня морачы чытача, а, наадварот, уводзячы яго ў азард, даць урэшце яму — чытачу — усе ніткі ў рукі, каб ён адчуў сябе мацнейшым, чым быў да чытаньня твору, што набыў ён некаторае новае дасьведчаньне, што сілы яго і энэргія, яго жыцьцяздольнасьць павялічыліся, што ён сам ускрыў наяўнасьць таго, чаго да гэтай ігры ня ведаў і не адчуваў у сабе. Перад такім пісьменьнікам ва ўяўленьні заўсёды ёсьць плян дзейнасьці, якая павінна адбывацца ў істоце чытача, і плян таго, што гэту дзейнасьць выклікае да жыцьця, кіруе ёю і вядзе яе. Перад ім як–бы два творы: адзін, які ён піша, і другі, які павінен зьявіцца ў выніку чытаньня першага ў самога чытача (твор уяўны).

Аўтар зборніку „Танзілія“ належыць да пісьменьнікаў другога тыпу. Яго ўстаноўка на чытача, які шукае асмысьленьня існага, які шукае абсолюту для апраўданьня сьвету і свайго палажэньня ў ім, свае ролі ў рэальным жыцьці, словам, які шукае ўгрунтаваньня таму, што ёсьць. З. Бядулі быццам здаецца, што людзі ўтрацілі гэты абсолют, згубілі яго і ад гэтата няшчасны ў жыцьці. І вось, каб вярнуць ім шчасьце, ён паказвае на яго існаваньне, як навучальнік, які кажа: збавеньне ваша ў шуканьні адзінага абсолюту, у пазнаньні яго наяўнасьці ўсюды, у конкрэтных зьявах рэчаіснага сьвету; імя гэтага абсолюту — натуральнае хараство сьвету, тайна яго жыцьця і натуральнае змаганьне за сваё існаваньне, за выяўленьне свае вялікасьці і магутнасьці перад чалавекам; вось вам знакі гэтага абсолюту, па іх вы пазнаеце яго і ў жыцьці. I творы З. Бядулі — гэта помнікі праяваў гэтага абсолюту, гэта знакі самога гэтага абсолюту, зьяўленага ў конкрэтных вобразах — зьявах. Вось апавяданьне „Танзілія“, пабудованае накшталт апісальнага вобразу, заключанага ў рамкі наяўных дзей, — гэта помнік зьявы натуральнае прыроды ўва ўсёй яе магутнасьці перад тварам людзкіх устанаўленьняў і традыцый. Вось апавяданьне „Поведзь, дзе ест твуй сын?“, пабудованае накшталт песьні з прыпеўкаю, — помнік моцы тайны перад тварам сьмерці. Вось ап[авяданьне] „Іслам–Бэй“, пабудованае накшталт сьпіраідальнага трыкутніка, — помнік зьяўленьня тайны жыцьця перад тварам жаданьня ўчынкаў, перад тварам служэньня людзкім справам. Усе яны — як–бы пераказы твораў самога жыцьця, і як пераказы не зьяўляюць сабою саміх твораў, а толькі знакі іх, так і гэтыя апавяданьні ёсьць толькі знакі, ёсьць толькі пераказы тых романаў, драм і песень, якія стварыла само жыцьцё.

І таму нядзіўна, калі ў іх дае сябе адчуваць публіцыстычны мэтад у пабудове асобных частак твору, які нярэдка завэлюмоўвае сабою мастака цэлага твору. Аднак ня ў гэтым апошнім цікавасьць апавяданьняў „Танзіліі“. Іх цікавасьць у тым, што яны прадстаўляюць сабою адзін з этапаў у разьвіцьці пісьменьніка, менавіта той этап, у які адбываўся процэс пераломліваньня творчае ўстаноўкі на шляху станаўленьня натуральнае культуры ў паэзіі як адзінай ісьціннай для паэты культуры. Іх цікавасьць у тэй пропаведзі натуральнай культуры, якую яны сабою зьяўляюць. Менавіта з гэтага боку яны прадстаўляюць сабою ўдзячны матар’ял і для крытыкі, ад якое чакаюць прысуду ня толькі гэтыя творы, а ўвесь творчы досьвед З. Бядулі.

1. З. Бядуля. Танзілія. Узвышша, Менск, 1927.