Першы паўстанак (1925)/Вырвалася
| ← Адам Залес | Вырвалася Апавяданьне Аўтар: Сымон Хурсік 1925 год |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Вырвалася. |
Прапануем да спампаваньня!
ВЫРВАЛАСЯ
Была цёмная асеньняя ноч. Цадзіў дождж. У цёмных закавулках няпрыглядненькага мястэчка Б… жудасна плакаў вецер.
Часамі ён, як няпрытомны, хапаў наляту ахапак брызг, кідаў яго ў шыбы заплаканых акон, адскакваў назад і дзіка-ўтрапёна рагатаў.
Дзе-ні-дзе пастуквалі няпрычыненыя вароты, каліткі; дзіка павізгвалі жалезам завес акеніцы.
З далю плылі палахліва-неспакойныя — выцьцё і брахня сабак, напалоханых навальніцаю.
Хвілінамі, калі сьціхаў на момант вецер, чуўся маркотны аднатонны шум вады, што сьцякала з дахаў. Здавалася, што вада аб чымсь патаемна перашэптвалася з непрагляднаю цемраю… А цемра, як асеньні туман, цяжка варушылася ў гразных завулках і нізінах, чаплялася па дахах хат, па платох…
Непагодзе, здавалася, ніколі й канца ня будзе…
— Што гэта на дварэ сёньня робіцца? — дзівіцца пра сябе Каця, углядаючыся праз вакно ў цемру. — Якая навальніца!
Прыслухалася. Вецер сумна сьпяваў на дварэ. Узяла крэсла й прысела к вакну. — Мо‘ вецер другія думкі нагоніць, — падумала яна.
Насупроць свайму настрою папрабавала засьпяваць… Ня пелася, абарваўся голас.
Праз хвіліну, нібы з нетры якойсь бяздоннай і бязьмежнай, паплылі думка за думкай — жахлівыя, агнёвыя.
— Сёнешняя ноч — гэта сымболь майго жыцьця… Колькі такіх ночай было ў мяне на душы?! Я змагалася: дзе сілай брала, а дзе — хітрасьцю. Усё роўна, але брала!.. Такі. І цяпер вазьму!… — А мо‘ не?..
— Не!.. Вазьму!.. — ускрыкнула яна ў адпор на гэтую думку.
— Прытка ўстала. Узяла са стала газэту. Пачала чытаць.
— Што будзе, як бацька даведаецца, што я ў Комсамол запісалася? — порацца ў галаву думка.
Па жылах прабег мароз. Каця апусьціла газэту на калені й задумалася.
— Не даруе: злы й дзікі ў яго характар… Яму хацелася-б што найхутчэй аддаць мяне замуж за Колю, — хнычку, кулака!.. Адным словам, прадаць мяне ў няволю!.. Ха-ха-ха! Але гэтага ня будзе!.. Памыліўся ён у дачцы!
— Але што ён са мною зробіць! — у дзесяты раз перадумвае яна гэту думку: — Выганіць вон з хаты? — не бяда: без яго здолею пражыць. — Наб‘е? — Не!.. гэтага ня можа быць!.. няўжо-ж ён зьвер, дойдзе да гэтага?
Каця ўстала і разоў колькі прашлася па хаце.
— Трэба было мне ўжо даўно кінуць бацькоў, — думае яна, — шкада крыху старога, ён адзін цяпер застанецца… Падругое — супроць плыні хоча дыхаць… І хоць было-б за што йсьці супроць, а то рызманамі трасе! Цемра… Цемра беспрасьветная!
У гэты момант наляцеў віхор ветру і, як мятлою, шарахнуў брызгамі па шыбах. Ляснула калітка. У коміне заныў-заплакаў вецер:
Каця ўзяла з полкі яшчэ недачытаную кнігу і сьпешна пачала дачытваць. Трэба было прачытаць ня больш дзесяці старонак.
Работа пашла шпарка, энэргічна… Няпрыкметна зьмяняюцца радок радком… Перадапошняя старонка… Крыху нібы трасуцца літары; паволі цямнеюць; урэшце зьліваюцца ў чорна-шэраватыя палоскі…
— Што будзе з Колем? — нявольна й няпрыкметна ў галаву пралазіць новая думка: — ён так мяне кахае! Усё-ж такі ён чалавек. Што будзе з ім?..
І разам з гэтым у яе выабражэньні выразна вырысавалася квола-мэлянхолічная постаць Колі. Яго вечна смутны твар і выраз вачэй ужо не захопліваў яе; нават нейкая агіда да яго нарадзілася ў яе душы.
— Што-ж? раней кахала; цяпер — не; гэта дробязь мяне ня можа спыніць на жыцьцёвым шляху! Іх ня мала такіх!..
— Другая справа — Валодзя!.. Гэты хоча мне волі, шчасьця!.. Уцяку з дому — буду пакуль што вучыцца, а там, дый заўсёды, свабода!
— Але калі ўцячы з дому, і як?.. Абяцаў дапамагчы Валодзя… А калі ён гэтага ня зробіць: ну, проста, ня будзе яму як дапамагчы? што тагды?… але — напляваць!… ня падай духам!
Каця прытка ўсхапілася з месца, адкінула ў бок на стол кнігу і пачала пакручвацца па хаце, насьвістваючы якуюсь мэлёдыю.
— Гэ-кхэ, гэ-кхэ!… — штучна і сярдзіта раскашляўся на печы бацька, зачуўшы высьвістваньні дачкі, — павар‘яцелі вы ўжо, ці што?! Нікога перад сабою ня маеце!.. Гадаўё вы!.. спакойна веку не дасьцё дажыць!..
Каця супакоілася. Злы тон бацькі яе больш зьдзівіў, чымся абразіў. Раней, — што-б яна ні зрабіла, ён ніколі яе ня лаяў, а толькі ўгаварваў, настаўляў. Прычыны яго кепскага настрою яна ня ведала.
— Вам, татачка, можа баліць што? — спачуваючы запытала яна ў бацькі.
— Не дачакаецеся, каб у труну як найхутчэй палажыць!? — усё тым-жа злым тонам скардзіўся бацька.
— Кіньце гэта глупства! — нечакана для самой сябе зазлавала Каця.
— Пажывіцё без мяне!.. пачакайце!.. — скуліў сваё бацька, — з голаду падохнеце!.. Вы думаеце, што я вам вораг!… але-ж…
— Ну, досыць! — рашуча абарвала яго дачка, — даволі ўжо!..
Хвілін пяць памаўчалі абое. Каця пашла на кухню ставіць самавар.
— Падай мне тытун з вакна! — азваўся першым бацька да дачкі.
У яго галасе яшчэ чулася досыць значная нотка злосьці.
Каця падала.
Стары апусьціў галаву ўніз і сярдзіта засоп у нос. Па ўсім было відаць, што ён меў штосьці сказаць дачцы, але чамусь-та не хацеў, як-бы гэта зрабіць яму стоіла найвялікшай затраты сіл і сродкаў, ні то найвялікшых мучэньняў.
— Няўжо даведаўся, што я ў Комсамол запісалася? — нявольна падумалася Каці, і яна ўздрыгнула.
— Ня бойся… Чаго ты? Вазьмі… ліст табе! — нарэшце сказаў ён, бліснуўшы вачыма ўбок дачкі. У Каці на сэрцы адлягло.
— Дзе? — амаль што весела спытала яна ў бацькі.
— У кніжцы, што на стале…
— У гэтай?..
— А няўжо-ж!..
— Здаецца-ж тут няма: я яе чытала?
— Паглядзі толькі!.. Басячуга нейкі прынёс!.. Я кажу: паскручваеце вы галовы!.. ну!!
Каця схапіла кніжку і пачала яе на ўсе лады пералістваць. Заружавеліся шчочкі. Чуць-чуць дрыжэлі рукі. „Ад каго-б мог быць ліст?“ непакоіла яе думка. Адшукаць ліста аднак ніяк не магла.
Падышоў стары і, не пазіраючы на дачку, узяў у яе з рук кнігу. Паставіў наруб і пачаў, не сьпяшаючыся выпушчаць з-пад вялікага пальца левай рукі па адным лісточку.
— Во! на, тваю крыспандэнцыю! — сказаў ён, зараз-жа падаючы дачцы невялічкі лісток і кпліва-калюча захіхікаў. Каця яшчэ ніколі ня чула й ня бачыла, каб ён так калі-небудзь сьмяяўся.
Было абідна, аднак яна рашыла цярпець да канца. Хутчэй ускрыла ліст. Апошні быў ад Валодзі.
У лісьце было:
„Тав. Бельская!
„Дзякуючы склаўшымся абставінам, я сёньня ад‘яжджаю ў М.
„Абяцанку маю Табе я добра памятую. Прыём у П. Ш. на днях пачнецца. Наконт сродкаў не клапаціся: будуць.
„Усё астатняе залежыць ад цябе. Калі хочаш, то прыходзь да мяне не пазьней 11-ай гадзіны ўвечары. Прышоў-бы я сам да цябе, але ня маю часу:
„Да паловы 11І:ай чакаю. Бывай!..
„В. Малевіч“.
Ліст Валодзі Кацю азадачыў. Хаця яна ўжо і даўно зьбіралася ўцякаць з дому і многа аб гэтым гаварыла з Валодзем, аднак цяпер супуцілася.
— Няўжо так скоро, у гэту ноч, сёньня?.. — ня верыла яна ні сваім думкам, ні вачам.
На хвілінку прыслухалась к таму, што рабілася на дварэ. А там, як і раней, няўцешна плакала навальніца.
Кацю ахапіў жах.
— А ў хаце так цёпла й прытульна, — нявольна падумалася ёй, — і колькі год я тут пражыла!.. дзяцінства… Хоць цяжка й маркотна тут было часамі, але ўсё-ж амаль што бязрупотна пад аховаю… А цяпер на каго бацькоў кідаю?.. Але, прэч гэтыя думкі!.. цяпер — наперад!.. Хоць будучына невядома, але, пакомсамольску, наперад!.. Адгэтуль трэба вырвацца!..
— Ну што-ж табе твой хабаль піша? — ня вытрымаў урэшце бацька і запытаўся ў дачкі, — ужо Колю прамяняла?
Каця нічога не адказала. Гаварыць з бацькам нельга было; з ім можна было цяпер толькі сварыцца. А ў сёнешні вечар гэтага Каця якраз зусім не хацела. Рашылася зносіць усё моўчкі: усё роўна апошні раз.
Такое ўстрыманьне дачкі яшчэ больш сярдзіла бацьку. У яе маўчаньні ён знаходзіў сабе пацьверджаньне сваім апаскам, — што Каця кінула Колю і закахалася, „ў гэтага хабаля“.
Прышла дадому матка.
Каця паставіла на шкапчык самавар, і ўсе ўтраіх пачалі піць чай. (Каця ў сваіх бацькоў была адзінаю).
Але вот гады! — раптам сярдзіта пачала матка, нібы яшчэ лаялася яна з кім, — проста яны нас, каб прымелі, дык на ражне сьпяклі-б!..
— Што?.. — суха запытаў стары.
— Пашла я к Васілёвым, а туды зараз-жа прыбягае і Пракопіха… Але й выжміньдзіць, і ўкусіць, і заліжа, і зноў… І з аднаго боку зойдзе, і з другога!.. Вот не перапрэглася-б ты!.. Але-ж такая гадзюка!.. Брала, брала — нічога! дык і пра Кацю пачне, і пра Колю!.. Я цярпела, цярпела, але-ж калі ўзялася ўрэшце, дык вылаяла, як суку, на нішто збэсьціла!..
Стары Бельскі насупіўшыся маўчаў. Каця таксама нічога не гаварыла. Матка пытліва зьмерыла іх абаіх вачыма.
— Што гэта ў вас? Чаго ты такая смутная? — зьвярнулася яна да дачкі.
— Нічога… Так сабе…
— Як гэта так?..
— Ат…
— Басяк нейкі ёй ліст прынёс, дык… — сказаў бацька.
— Авэй, халера, можа ад Колі пісулька, а ты ўжо прычапіўся?.. Уй!..
— Якое там ад Колі… Нейкі комуністы, салдат прынёс… З рэвольвэрам…
— Ад каго? — запыталася матка ў дачкі.
— Ад Колі, — зманіла Каця, па твары яе прабегла хітрая ўсьмешка.
— Дай сюды.
Каця спакойна ўстала з крэсла, дастала з кніжкі сакрэтку і на вачох мацеры разарвала яе на дробненькія кавалачкі.
Едавіта захіхікаў бацька, як-бы надкпіваючы з жонкі. Апошняя зьбялела, закусіла губу. Момантаў пяць пільна ўглядалася ў дачку.
— У-гу… — толькі буркнула яна сабе пад нос і хутка пачала дапіваць з шклянкі чай.
Каця зноў прысела к сталу.
— Дык ты ўжо з Колем ня ладзіш? — зусім мякка, як ні ў чым ня бывала, спачуваюча-ласкава запыталася ў яе матка.
Політыку й заходы маткі Каця ўжо добра ведала.
— Што вам?! — адказала яна матцы з адценьнем нездавальненьня ў тоне.
— Ну, дармо, дармо: — зараз мо‘ прыдзе… памірыцеся, — жартавала матка.
— Я вам кажу, што Коля — гэта чалавек! за ім не прапала-б! — выпаліў урэшце бацька, — шэсьцьдзесят дзесяцін зямлі — гэта маёнтак, мой пане; сам скончыў гімназію, дый апрача таго, не басяк які — сталы розум мае: бацькі й бога не адрокся, з ім і пагаварыць, дык відаць…
— Яго маёнткі мне ня трэба і ён таксама! — рэзка абарвала бацьку Каця.
— Кінь ты, стары, — умяшалася матка, — яны й самі памірацца!
— Каго вучыш? І каго ты абходзіш? Яна ўжо больш за цябе ведае і ў дзесяць раз ужо хітрэйшая ад цябе!.. круціце вы сьветам!.. пачакайце!..
Змоўк стары. У пакоі хвілін на некалькі запанавала ціша. Ніхто не хацеў гаварыць. Усе былі адно другому ў цяжкасьць.
— Лішуся галавы сваёй, калі вы да будзеце мною круціць!. Ну!.. — ускрыкнуў бацька, вылазячы з-за стала.
Пры гэтым ён так лёгка спусьціў к сталу кулак, што матылямі зьляцелі з стала дзьве шклянкі і разьбіліся ўшчэнт.
Каця едка ўсьміхнулася. Па твары ў яе прабегла дрож. Матка сьпешна вышла ў кухню. Стары палез на печ.
Хтось зьлёгку пастукаў у шыбу.
— Ну, шчасьце тваё! — пагразілася на Кацю матка, вярнуўшыся ў сталовую, — ідзі, адчыні: бадай Коля стукае! Каця пашла адчыніць дзьверы, а матка кінулася ўбіраць са стала і потым замятаць шкло ад разьбітых старым шклянак.
— Хто там?! — сярдзіта крыкнуў з печы бацька, заўважыўшы рух у хаце.
— Ціха!.. бадай Коля… — занепакоілася матка, — як табе ня сорам?
— Нашто абманваць чалавека; я яму сам скажу, што вы над ім кпінкі робіце, — пастрашыў Бельскі жонку.
— Ай, дурань, — усё будзе добра, толькі ты не мяшайся…
У пакой за Кацяй, прытрымліваючыся ўсіх умоўнасьцяй сапраўднага інтэлігэнта, увашоў Коля.
На ім была форма гімназістага старых дарэволюцыйных часоў.
Вясёла і ўважліва прывітаўся да ўсіх.
Матка Каці папрасіла яго сесьці і ўраз-жа падала яму лепшае крэсла (у знак пашаны), адзінае мяккае з усяго іх мэблю.
Усім стала лягчэй. Нават твар Каці і то прасьвятліўся.
— Ну, як вы, Кацечка, жывіцё?.. што чуваць у вас?..
— А, дармо, — адказала за дачку маці, як-бы жадаючы гэтым даць пэўны тон і напрамак будучай гутарцы Каці з Колем.
— Шчыра дзякую, — кпліва падзяквала матцы Каця.
Коля ўпрашаючым поглядам на хвіліну застанавіўся на Каці.
Матка паплялася на печ да старога.
Хвілін дзесяць яшчэ чагосьці там варочаліся, перашоптваліся, нарэшце паснулі.
Моладзь паміж іншым займалася сваім.
— Ну, што? як вашы справы йдуць? — асьцярожненька запытваўся Коля.
— Ну, што справы?! У тысячу першы раз запытваецеся!..
— Ну вот, як быццам ня можна? — нежна журыўся кавалер, — я так запытаўся, бо вы… ну… з комсамольцамі абдымаецеся на вуліцы…
— Гэта ня ваша дзела!
— Ну, кіньце сярдзіцца! я вас усё роўна кахаю… шчыра, шчыра кахаю, як ніхто!..
Каця маўчала. Чуць-чуць пачырванелі шчокі, замасьліліся вочы.
Праз два моманты аднак зноў нахмурыліся бровы.
Гадзіньнік прабіў „дзесяць“.
— Вы скора думаеце пайсьці дадому? — раптам строга зьвярнулася яна да Колі.
— Ды што мне?.. Я могу хоць да 2-х начы сядзець.
— Зусім мяне ня радуе гэта: мне трэба сёньня абавязкова схадзіць у адно месца.
— Куды?..
— Гэта сакрэт.
— Ну, добра; дай пацалую на адходнае; ты сёньня такая прыгожанькая; пабляднела — гэта табе да твару…
— Адстаньце! — успыліла Каця.
— Што такое?..
— Каця хутка ўстала з крэсла. Пашла і апранулася.
— Вы ўжо? — спытаўся ў яе Коля.
— Так.
Цераз хвіліну быў і Коля гатоў. Затушылі лямпу. Ціханька вышлі з хаты.
На дварэ непагода ня ўнімалася. Панавала цемра. Як толькі Каця з Колем вышлі на двор іх зараз-жа вільготны вецер абсыпаў дажджом. Праз цемру чуць блішчэла гразь вуліцы. Па гаднікох аднак прыходзілася йсьці наўдагад; дзе-ні-дзе чуць блішчэлі электрычныя ліхтары.
— Ну-с, бывайце, — цьвёрдым тонам зьвярнулася Каця да кавалера.
— Ды што вы? Такая цемра?.. правяду, хоць трохі. Куды вы?
— Ня трэба праводзіць.
— Як-то ня трэба, — спрачаўся Коля ўжо поплеч ідучы з Кацяй, але куды Вы?
— Да Веры (Таварышка Каці).
— Ого… Так далёка: гэта-ж будзе вярсты дзьве?
— Дык што?..
— Чаму-ж ты матцы нічога не сказала — куды пойдзеш?
— Я раней казала, — зманіла Каця.
Абое некалькі хвілін памаўчалі.
— Каця, — пачаў нясьмелым голасам Коля, — малю цябе, прашу!.. Скажы мне шчыра хоць адно (ты цяпер часта падкпіваеш надо мной)… Скажы па праўдзе…
— Што?
— Скажыце… ну… што вы знашлі ў гэтым?… у Комсамоле?
— Усё!
— Усё?! саркастычна перадразьніў яе Коля.
— Так! Усё — далёкае ад мяшчанства!
— Мо‘ другое што — „усё“, бо і я ў свой час быў там… і нічога там не знашоў?!
— Вы былі там, як шкурнік!.. — успыліла абражаная і за жывое закранутая Каця.
— Я — шкурнік?!
— Ну, мо‘ нікудышка?!
— Каця! — толькі сказаў Коля і змоўк.
Далей ён ня мог гаварыць; яго давілі сьлёзы.
— Ну, бывайце… Тут я ўжо адна пайду… — сказала Каня і намерылася йсьці.
— Пачакайце!.. Два словы!..
— Ну?..
— Скажэце?.. Вы ўжо мяне кінулі?.. другога маеце?..
— Што вам да другога?
— Вы мяне кахаеце?!
— Раней — кахала; цяпер — не…
— Чаму?
— У нас — розныя шляхі… бывайце!..
У момант зірку зьнікла ў цемры местачковага саду, да якога яны ўжо былі дашлі па дарозе.
— Каця! — ускрыкнуў Коля.
Астаўбянеў.
— Ка-ця!!
Ніхто не адазваўся. Шыпелі бярозы, таполі. Жудасна, жахліва плакаў вецер. Нават і крокаў ня чутно было ад зьнікшай Каці. Ні хвіліны не разважаючы Коля няпрытомна рынуўся наперад… Наткнуўся на дрэва. У вочах блыснула маланка. Схапіўся рукамі за галаву…
— Каця! — крыкнуў ён ужо слабым безнадзейным голасам, апусьціўся на землю й голасна заплакаў…
Нідзе ня чутно было ні аднэй жывой істоты…
Прашло хвілін дваццаць. Коля ўжо ня плакаў, але быў у нейкім аняменьні. Паволі саграваліся пад цёплым паліто прамокшыя ногі. Крыху толькі нібы шчымелі пальцы. Думацца — нічога ня думалася. Смаліла ў грудзёх. Зьніклі сіла й жаданьні. Жыцьцё для яго ўраз страціла ўсякі сэнс… Доўга ляжаў…
Стала халаднавата. Павёў наўкола рукою і… ашчупаў дрэва.
— Трэба пад дрэва сесьці, — загарэлася першая больш-менш сталая думка.
Ня ўсьпеў ён гэтага зрабіць, як ззаду ў яго пачуліся шагі і ціхая гутарка. Коля зноў апусьціўся на землю і стаў прыслухоўвацца к гутарцы ідучых.
— З гэтым гатова, — шэптам гаварыў адзін голас, — дзе я спынюся?!
— У Веры.
— Гэта далёка будзе ад станцыі?..
— Да не… Вуліца Маркса, нумар 7, кватэра 1. Якраз супроць пошты…
— Ведаю, ведаю!..
— Ну, вот…
— Эх, каб ты ведаў, як радасна мне! Здаецца крыльлі вырасьлі!..
— Я сам радуюся, гледзячы на цябе!.. але хутчэй хадзем!.. Каб не спазьніцца!..
Праходжыя прыбавілі кроку, і цераз хвіліну ў далі замерлі і гук іх крокаў і сьцішны шэпт.
— Тфу! — недаўмяваў Коля, — што гэта? Ці гэта людзі? „Яна“? Ці гэта голюцынацыі, зданьні якія? Што гэта?!
Прыўстаў і нейкі час пасядзеў.
— Не! не яна! — рашыў ён, — гэта са мною так зрабілася!!!
У Колі па сьпіне прабег мароз; урэшце яго ахапіў жах.
— Што рабіць? Куды дзецца? — давілі яго думкі, — уцякаць?
Па ўсім целе прабегла дрож. Нясьмела ўсхапіўся на дрыжачыя ногі, і падаўся наперад.
Думкі не асьмельваліся капашыцца ў яго галаве.
Нашоў на частакол.
— Ці не звар‘яцеў я сёньня? дзе я хаджу?.. А? Вось — бяседка, а вось — клюб…
— Так… не пашло-б ты агнём!..
Нарэшце папаў на знаёмую вуліцу і паплёўся паволі дамоў.
Вецер сьціх. Хмары разагнала. З неба выглянулі сьветленькія зорачкі.
— Жыцьцё, — думаў пра сябе Коля, — няўжо я яшчэ буду жыць і жыць шчасьліва? — Усё можа быць, але гэта, бадай, ці здолею запамятаваць… божа… божа!..
Чорным вужам расьсякаў прасторы цягнік. Стагнала чыгунка. Рытмічна пяялі калёсы вагонаў. Агнёвым памялом круціліся ў паветры іскры… зіхацелі, адляталі, гасьлі…
Каці ня спалася. У галаве віхрыліся думкі. У грудзёх палаў пажар. „Хутчэй-бы прыехаць!“
— Што? ты ня сьпіш, Каця? — скрозь сон запытаўся Валодзя; перавярнуўся на другі бок і зноў заснуў.
— Не, ня сьпіцца.
Прад сьвітаньнем заснула і Каця.
Прачнулася.
За вакном з саладкім заміраньнем пацягвалася раніца. Даль купалася ў раскошнай сіняве нябёс. Агнёва-залатое сонейка, нібы пятнаццацёхгадовая дзяўчынка, хвіліна ад хвіліны саромліва закрывалася ад цікуючага вока багатым залататканым адзеньнем з лёгкіх белых хмарак і пасьпешна вымывала твар і вочкі ў гладкіх, як люстра, рэчках і залівах.
Каця прачыніла вакно і высунула галаву на сьвежае паветра. Было так лёгка, прыемна і вольна дыхаць!
Ёй здавалася, што яе грудзі разрастаюцца бязьмежна, момант ад моманту ўсё больш і больш грузьнеюць і мацнеюць мускулы ўва ўсім целе.
— Эх, як прыемна жыць на сьвеце! — радасна думала яна, — цяпер толькі-б у школу папасьці, а там: на колькі хопіць сіл працаваць, вучыцца і працаваць!.. Што дом: бацька й матка? што Коля? — гэта — мінуўшчына!
— А будучына там, недзе ўперадзе: у змаганьні, у працы!..
Прачнуўся Валодзя.
— Ну, што? ня сумуеш? — было яго першым запытаньнем.
На гэта Каця расьсьмяялася самым непадробным заразьліва-вясёлым сьмехам.
— А ты ня сумуеш? — запыталася яна ў яго якраз у той момант, калі ён, толькі-што пасьля сну, праціраў вочы.
— Не, ня сумую, — адказаў ён, і яны абое расьсьмяяліся да нясутрыму. Вясёлы, жыцьцярадасны настрой ужо не пакідаў іх праз усю дарогу.
К сёмай гадзіне прыехалі ў гор. М…
Да Веры прышлі раней, чым тая пасьпела пайсьці на службу.
— Ого?! Сёньня, значыць, маю шчасьце мець гасьцей? — так спаткала Вера Валодзю з Кацяй, — вельмі рада!
— Ня радуйся наперад, — напалову жартаўліва адпёр Валодзя.
— Чаго-ж?
— Папершае, маеш права нас заарыштаваць, бо мы ўцекачы…
— Як-та?
— Зусім папросту: сабраліся ноччу і бяз ведама належных улад, г. зн. бацькоў, прыехалі сюды…
— Жартуеш?
— Да не!.. — урэшце сур‘ёзна адказаў Валодзя.
Вера зацікавілася.
— Дык хто-ж з вас большы вінавайца?
— Той, хто ўцёк, — адказаў Валодзя.
— Гэта я, — напасьледак сама прызналась Каця.
— Бач, яе хацелі там з адным кулачком скруціць; ну, а яна-- комсамолка; яшчэ хоча вучыцца…
— Добра зрабіла! Маладзец! — шчыра пахваліла Кацю Вера.
— Пакуль і гэтага досыць! — хітравата зноў зажартаваў Валодзя.
— Ну, ты, Валодзя, гавары проста… ведаеш… бяз гэтых… у якім становішчы Каця?..
— Становішча зусім яснае: дакуманты мае. Трэба „прыстроіць“ у П. Ш. Там дадуць стыпэндыю; будзе жыць. Невядома толькі калі пачнецца там прыём?
— Прыём сёньня з дзесятай гадзіны раніцы… Я — член прыёмнай комісіі…
— Вязе нам, Каця!.. бачыш ты! — узрадаваўся Валодзя.
Узрадавалася й Каця.
— Значыць, садзіся Кацярына, пішы заяву і марш!.. — весела закончыла Вера, — а цяпер прашу ка мне на чай. Ты, Каця, покуль што пажыві ў мяне, калі вы не жартуеце?
— Да ты хочаш, каб мы табе пабажыліся?! Не падвядзеш! — жартаваў усё Валодзя.
Папілі чаю.
— Ну, рыхтуйся, Каця, — зьвярнулася да госьці Вера, — трэба нам раней туды пайсьці; з некаторымі крышку перагаварыцца, каб прынялі заяву.
Цераз поўгадзіны разышліся: Валодзя па сваіх справах пашоў кудысьці, а Вера з Кацяй пашлі ў П. Ш. Пасьпелі туды сваечасова. Заяву Каці прынялі. Як толькі трохі сабраліся паступаючыя, зараз-жа пачалася прыёмная паверка ведаў. Кацю вызвалі ў ліку апошніх.
Як толькі Каця вышла з кватэры Веры, яе ахапіла нейкая нібы боязьнь.
Увесь час, пакуль правяралі другіх, яна ўсё адчувала сябе ня зусім лоўка.
— Што цяпер дома робіцца?! — зьнячэўку заўладала ёй на хвіліну гэта думка, але яна яе зараз-жа пастаралася адагнаць, — усё роўна! хоць што-б там ні было!..
Далей прабавала прыпамінаць з таго, што раней вучыла ў сямігодцы і што цяпер пыталі пры праверцы…
— Скора мяне пазавуць, — думала яна сама пра сябе, сочачы за тым, каго вызывалі, — трэба…
— Т. Бельская! — пазвалі Кацю, абарваўшы яе на палове думкі.
Спакойна, нават бадзёра ўстала, падышла к століку, села.
Далі тры запытаньні. Што ведала, адказала.
— Досыць.
— Няўжо так мала? — толькі зьдзівілася Каця. Пашла на сваё месца. Крыху. захвалявался. Хвілін цераз пяць пашла на кватэру Веры.
Хутка прышоў Валодзя.
— Можна паздравіць? — запытаўся ён у яе, падаючы ёй руку.
— Не, пачакай, — адмовілася ад паздраўленьня Каця.
— А што?.. Яшчэ хіба невядома?. Ці мо‘ праваліла?..
— Невядома. Нешта зусім мала пыталіся.
Ну, ня можа быць… Тагды Веру возьмем у абарот…
— Чорт з ім!.. баяцца нечага!
— Ды прымуць! чаго там!..
Валодзя знашоў дзесь у кутку шашкі. Селі гуляць…
— Ну-сі!.. Што думаць — гарачыўся Валодзя.
— А на, табе!..
— Фю-фю-фю… едзем так…
— А во… табе!..
— Фю-фю-фю… едзем так…
— А во… раз, два, тры…
— Тфу! ах, што-б табе… на…
— Фук!..
— Што за халера?! А?! Давай — нанова!..
— Не, выбачай; калі гуляць, дык да канца, не-не!..
— Ну, давай да канца згадзіўся, чырванеючы, Валодзя, — на, бі.
— Так-с… Хаджу сюды…
— Хаджу сюды… так.
— Зьляцела… хадзі!..
— Куды-ж?
— Ха-ха-ха!.. Ну вось гэту яшчэ можаш сюды пахадзіць, а тыя дзьве селі… ха-ха-ха!
— Я ўжо даўно ня гуляў. Валодзя, — а давай яшчэ разок!
— Давай!
Гульня закіпела яшчэ больш азартна.
— Во! хоць з раз да й я пасаджу цябе! — крычаў ужо гадзінай пазьней Валодзя, — вось хіба папалася! А?!
— Паглядзім!..
Ня прыкмецілі як у пакой увашла Вера. Усьміхнулася.
— Ах, каб вас!.. Ну, паздраўляю, Каця!
— Няўжо праўда?! — зьдзівілася і разам з гэтым узрадавалася Каця, — яны-ж у мяне так мала пыталіся?!
— Хоць мала, ды сур‘ёзныя запытаньні былі… Ты добра прайшла.
— Цяпер можам сьвяткаваць паратунак Каці!.. ура!.. — крычаў Валодзя, жартуючы і заліваючыся вясёлым сьмехам, — ура, ура…
Сьмяяліся і Каця з Верай.
— Кінь дурачыцца, Валодзя, — зьвярнулася ўрэшце да яго Вера, — а то, напішу жонцы!
— Ну, ну, папрабуй толькі, дык тагды з агнём у дзень ні аднаго пяра нідзе ня знойдзеш!
— А покуль што, Валодзя, шчыра дзякую за дапамогу; табе — таксама, Вера, — шчыра дзяквала Каця сваіх прыяцеляў, — бяз вас, дык я можа прапала-б дзе.
— Гэта не пасяброўску, не, не! — запротэставалі Вера з Володзем, — дапамагчы — абавязак кажнага комуністага!.. не… брат!
Было гадзіны чатыры па поўдні. У пакоі Веры стаяў вясёлы шум: гаспадыня трактавала гасьцей.
— Пасьля полудню, таварышы, прапаную схадзіць нам усім у кінематограф, — раіла Вера.
— Ня варта, — не згадзіўся Володзя, — лепш у тэатр: сёньня добрая рэч там ставіцца.
— А глупства: я была; ня варта йсьці, лепей у кінематограф.
— Так ня можна, Вера Міхалаўна, — вярнуў сваё Валодзя, — мы так ніколі ня прыдзем да згоды…
— Не бяда!
— Ну, добра… на сёньня ўступлю, — але ня ўсьпеў дагаварыць Валодзя і паклаў на стол лыжку.
У дзьверах вырасла фігура Бельскага (бацькі Каці). Высокі, плячысты, лысы, з пасівелай барадою.
У левай руцэ белая торбачка з хлебам, у правай — здаравенны кій. Цёмна-сівыя бровы сышліся разам.
Грозным успалёным поглядам уставіўся на дачку. Ніхто не парушаўся з месца. Усе былі заняты адным: чакалі, што будзе далей.
— Ступай дамоў!--разразіўся ўрэшце стары грамовым голасамі стукнуў аб землю кіем.
Усе маўчалі. Вера ўстала з крэсла; на сваім крыху паварушыўся Валодзя. Каця сядзела нярухома і пільна ўглядалася ў бацьку… Пабялела.
— Ступай дамоў, брадзяга! — усё так-жа грозна паўтарыў бацька.
— Не па-йду! — уздрыгнуўшы ад злосьці ўсім целам адказала Каця.
— Як-та ня пойдзеш?!
— Вот!.. Я рада, што вырвалася ад вас!
— Ты кажаш: „вырвалась“?! — Не! ня вырвалася! Ты яшчэ ў маіх руках!
— Няпраўда! Вырвалася!
— Маўчаць! — няпрытомна раўнуў стары Бельскі і кінуўся на дачку.
Валодзя схапіў яго ззаду за рукі. Стары хвілін некалькі, да апошніх сіл, змагаўся. Цяжка, хрыпла засопся… Нарэшце Валодзя пасадзіў яго на крэсла. Стары скрыгатнуў зубамі, закрыўся рукою і горка-нэрвова расплакаўся.
— Эх, загубілі вы мяне! — гаварыў Бельскі скрозь сьлёзы, — пашкадуй ты Кацю зьвярнуўся ён раптам да Валодзі, — ёй толькі яшчэ сямнаццаць год, дзіцё!
— Што ты, бацька?.. Мы яе аддалі ў школу!
— Ты яе хочаш узяць сабе, няпраўда?
— Да я ўжо жанаты!.. Што ты?.. На, паглядзі ў мае дакуманты!..
Стары паглядзеў.
Выпіў халоднае вады. Задумаўся. Каця ад перапалоху крыху прыабадрылася.
— Маніце вы ўсё! — зноў занепакоіўся і занэрваваўся Бельскі. — Зьбірайся дамоў!! Колькі раз табе казаць?! — ускінуўся ёй зноў на Кацю.
— Я вам ужо казала, што не пайду!
— Пойдзеш!
— Не!
— Пойдзеш!
— Не пайду!
— Праваліся ты скрозь зямлю!! — Ускрыкнуў нарэшце стары, усхапіўся з крэсла і пашоў за дзьверы, — кроў Колі хай падзе на тваю галаву!
Пашоў.
Старанна палыхкваючы, хутка калясаваў цягнік у Б.
У адным з вагонаў, апусьціўшы на грудзі сівую галаву, ехаў стары Бельскі.
— Бач, што сказала: „Рада, што вырвалася ад цябе“, — думаў стары, — мо‘ я й кепска зрабіў, што пракляў… Трэба было папрасіць, каб хоць на коляды прыехала дамоў на дзён колькі… Бедны Коля… трэба было папасьці так… але выжыве… У плячо папаў…
Закляваў носам. У вочох Каця... Але-ж трэба было ёй „вырвацца“! Напішу ліст…