Рунь (1914)/Красаваў язьмін
| ← Страхацьцё | Красаваў язьмін Апавяданьне Аўтар: Максім Гарэцкі 1914 год |
У панскім лесі → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Красаваў язьмін. |
Прапануем да спампаваньня!
Красаваў язьмін.
Мы зайшлі на пустую вуліцу і селі на лавачку пад хатай. Людзі ўжо спалі.
Дзе-недзе на небі блішчэлі зоркі. — Яны то хаваліся, то ізноў выпаўзалі з-за чорна-сівых бягучых хмар.
С саду даходзіў к нам пьянавата-мляўкі пах язьміна. На бярозцы ціхенька варушыліся дробные лісьцікі і сыпалі далоў, на зямлю, кропелькі нідаўнаго дожджу.
Я маўчаў і думаў-дзівіўся. А яна, чорная, верлавокінькая, с сумным поглядам, шэснаццацёх гадкоў жыдовачка блізюхтынька села ля мяне і, неўзнаку, маўкліва гарнулася ка мне, загадаўшыся аб нечым.
Хацеў зьвярнуць гутарку на што-небудзь будзённа-простае, але яна сумысьля маўчала і тулілася ўсё болей і бліжэй.
«Дзяцінімся, больш нічога, — думалася, — якбы яе зьвярнуць на гэта, ах, каб яна гэта заўважыла».
— Муся, у аўторак мне будзе дваццаць гадоў…
Маўчыць.
— Муся, вам… не сьцюдзёна?
Паклала ручку мне на плячо; маўчыць.
Я ня ведаў, што рабіць. Шукаў-шукаў хоць якіх-якіх асаблівых сардэчных пачуцьцёў у сабе і незнаходзіў. Яна мне надта, праўда, падабалася, як мягкая, добрая, начытанная дзяўчынка з не саўсім звычайна-лёгкім дзявоцкім паглядам на жыцьцё. Мне з ёю было добра, ладна, прыяйна. Гуляць з ёй любіў. І усё.
І цяпер мне было дрэнна: ад думкі, што яна, маладзенькая, невялічкая, уздумала, маючы трывожна-любую надзею на шчырае спатканьне, уздумала пастукацца ка мне ў душу з нечым квола-дэлікатным, чыстым, і я, калі не захачу скрыўдзіць яе у лепшых, абмылкавых ці не абмылкавых — усё роўна, пачуцьцях-жаданьнях, я павінен ілгаць — не ілгаць, а так — цягнуцца ўсьлед і прыстаўляцца.
Раптам яна абшчапіла мяне за шыю і падзіцячу сьціснула…
Я, падаждаўшы, каб абмеркаваць, нясьмела і няўмела ўзяў яе за руку і троху пацягнуў да сябе.
І пазіраў сабе, не сьпешаючыся, на неба, як там усё зьбегаліся і зьбегаліся белаватые болачкі і зьбіраліся у адзін цёмны груд, падобны на аграмадны, кепска складжэны стог сена.
— Дзы-ынг, дзы-ынг… — с працягам прабіў на каланчы дванаццаць стары вартаўнік.
А Муся маўчала. Заплюшчыла вочы, паклала галоўку мне на грудзі і быццым дыхаць перэстала.
— Мілая Муся, ці праўду казала мне ваша таварышка?..
— Твая, а не ваша,—пачуўся шэпт.
— Ну, т… твая таварышка, што художнік Мартусевіч, пабачыўшы малюнкі ваш…
— Твае, — ізноў ціхенечкі шэпт.
— …Твае малюнкі прызнаў у ва… у табе вялікі талент і прасіў працаваць, абецаўся помач?
Замест атказу тужліва запеяла шэпатком: «Хоць ты сэрцэ вы-ырві ды й аткі-інь далё-ка… Хоць ты серцэ…» Змоўкла, маўчыць.
— Чаму ж не сказала мне калі, што малюіш?
Маўчыць.
Я сядзеў, як пень, і лаяў у думках сябе калодаю, дурнем, сажалкавым гнётам… Гадаў, што дзеецца з Мусяй, аб чым яна думаіць і чаго яна ў час, калі другіе гараць, полымем пышуць, яна быц нежывая… Ці шчыра яна пачуваіць?
А надоячы, — ўспомнілася, — ўсё пыталася, ці пазволяць ёй, жыдоўцы (гэта слова яна гаварыла з нейкай жалабнасьцю, як скрыўджэная), па сканчаньні гімназіі меці у вёсцы сваю школку і вучыць селянскіх дзетак? — «Вочкі прамываць тваім белагаловенькім», — ешчэ пажартавала с сумам у голасі.
— Вы шчэ самі вучыцеся, калі тое будзе, — выварачываўся я. А Муся колькі разоў усёж-ткі цвёрда і упорна памыкалася дапытацца напэўна, і я круціўся, як тая вужака ад бізуна, ад гэтых пільных пытаньнёў.
Мне ўжо і так надакучылі, былі прыкры тады національные і набажэнскіе пытаньня, апастылела паўсёднае айканьне і салодзенька-кіслае стагнаньне няшчырых людзей. Глыбока-праўдзіваго спаткаў мала. — «Можэ і Муся, можэ і яна, толькі чапурыцца перада мною дзеля чагосьці?» — выпаўзла, як с падпечкі, гідкая думка.
— Муся, зірні, зірні, — якіе прыгожые, дзіўные болачкі плывуць на заходзі. Бачыш? —
Ледзьве варухнулася, маўчыць.
«Як незразумела і нескладна ідзець сягоньня час — падумаў; — так, я ведаю Мусю і яе сямью гады чатыры ці пяць, але ж «пазнаёміўся» з Мусяй усяго на тым тыдні ў серэду і гуляў з ёй трэцьці, толькі трэцьці вечар. Цікава…»
Мяркаваў-мяркаваў, як і што, і ўрэшці уцяміў, што трэба яе пацалаваць.
Сагнуўся, узяў яе за плечкі і прыціснуўся к цеплаватаму лічку, пацягнуў да сябе мягкую, любую, гладзенькую, крэмяненькую шчочку, але так неўдала, так… што пачуўся прыкры, каб яго век ня чуць, гук: «Цмыгу-у-уль…»
Мне зрабілася сорамна за сваё мяжджульства.
Я скасавурыўся, як конь хмылячыся, і з боку паглядзеў на Мусю. Дужа задзівіўся з нейкай дайжэ трывогай, чаму яна такая белая, не глядзіць і маўчыць, хоць ты што? Сьпіць ня сьпіць.
Баючыся, каб яна не ўцяміла майго пастылаго настрою, я ненарокам, асьцярожна шукаў на яе руцэ пульсу і шчупаў дужэй, нібы ад вялікаго пачуцьця паціскаў дарагую ручку.
Пульс біўся слаба, а біўся, — і тое мяне ўзвесяліла.
А яна тымчасам на ўсю сілу сьціснула маё плячо, прыціснулася, як мага, ка мне:
— Мілы, харошы… — ціха так шэпярнула, аж маё сэрцэ зайшлося.
Мне здалося, што тут і я павінен больш паказаць любоўную прыхільнасьць. Крэпка ціскануў я Мусю у руках, аж у стане у яе нешта: «Хрэсь!» — хрэснуло…
— «Ну й ламіна-ж я», — стыдзіў сам сябе і чуў, як пабегла кроў у галаву; зачырванеўся, і добра, што хоць ноч, дык не відаць.
А Муся — як мёртвая.
Пасядзеў, пасядзеў, ізноў паглядзеў туды-сюды. Ага, прыпомніў: «Я — ненормальна», — сказала нет ведама к чаму заўчора.
Зірнуў на яе.
Вочы заплюшчэны. Ці ад доўгіх век, ці то і запраўды — пад вачамі было чорна-чорна. Ліцо бледнае што у нябошчыка, галоўка, нежывая, аткацілася назад…
— «А Божэ! Самлела… Няжыва…» маланнёй скаўзанула у галаве, пад ложэчкай зрабілася да прыкрасьці пуста і па плечах быццым пакаціўся халодны пот.
Дзержаў яе, самлелую, у руках і гукаў:
— Му-уся, Му-у-січка! Ну скажы што небудзь, Му-у-січка…
Яна не варушылася. Галава яе бяз сілы зьвісла у маіх руках; адна рука, амерцьвелая, зьехала і ударылася аб маё калена.
Мне было жарка, душна, худа. Прытуліў самлеўшую Мусю да сябе і, як непрытомны сам, гадаў, ці крычаць ратунку, ці бегчы у якую хатку за вадою, ці што? Што з ёй такое? Дрэнна?
Спуджэным поглядам кінуў ізноў да Мусі і, — ай! асекся, — яна адным вокам пазірала на мяне с ціхім пытаньнем-дакорам…
Пачуўся стукат па тратуару.
— Мусічка, ідуць!
Той жэ момент яна кранулася, атсунулася ад мяне, адвярнулася і пачала абпраўляць валасы.
Бываіць засьнеш у дзень, прашнешся і ня ведаеш: вечар ці раньне? Так было цяпер са мною.
— Юра, Ю-рачка, пойдзем дамоўку, — пачала гукаць, і здавалася, што яна смакуіць імя Юра.
— Пасядзім трошку, Муся.
— Я хачу спацькі… Галоўка баліць… — Як занадта кукоблены дзіцёнак лашчылася і быц хацела трошку й пакапрысіць-павярэдаваць.
Узяла маю руку так, каб я абшчапіў яе.
Пайшлі-ткі.
Маўчалі увесь час і нікога не спаткалі. Падыйшлі к іхняму ўжо дому.
— Заўтра у-раньні ты волен?
— Не, буду на рабоці ў полі.
— А у поўдзень?
— А у паўдзён дамоў прыду.
— Прыйдзі ў сасоннік к мосьціку.
— Добра, Мусічка.
Папрашчаліся. Я успамінаў закон, і не пацалаваў яе.
Яна узыйшла ўжо на ганкі і пазваніла, каб атчынілі. Я крыху прыстоіў.
— Як ты не заснуў? — нежданае даляцела ка мне з ганку.
Я аглянуўся. Схавалася ужо за дзьвярмі… Пастаяў-пастаяў крыху і пашоў.
І цяпер сэрцэ пачынала млець.
∗ ∗
∗ |
На заўтра я заране ўжо прыйшоў к мосьціку. Доўга, доўга хадзіў-дажыдаўся: Мусі німа, німа й німа. Не прыйшла…
«У-вечары пэўне прыйдзіць ў парк, убачымся»—цешыў я сябе, і нейкая туга агарнула маё сэрцэ.
Прыйшоў вечар. Усе ходзюць-гуляюць, смяюцца, як заўсёды, а Мусі німа… Так і не пабачыў у той дзень.
«Што-ж такое?»
На другі дзень таварышка яе паведаміла мяне, што Муся «ешчэ учора раніцай» паехала к радні у Вільню. І калі прыедзіць — німа ведама.
Быц згубіў я што дарагое, дужа патрэбнае, без чаго жыць дрэнна.
∗ ∗
∗ |
І вось… Чэраз пяць дзён прыйшло паведамленьне, што Муся у Вільні, раптам памёрла…
— Самагубства? — з балючай цікавасьцю у дрыжачым голасі запытаўся я у тае-ж самае таварышкі нябошчыцы Мусі.
— Аткасьні-іцеся вы, горэ… Нівесь чаго ешчэ дабіваецца,—толькі й пачуў я.
— «Дык што ж гэта такое?»
∗ ∗
∗ |
Прайшло немала часу, на іншым жыцьцёвым шляху апынуўся я, многа розных іншых людзей спаткаў, а й дагэтуль, ат пары да пары зьяўляецца прада мною квола-даражэнькі абраз невялічкай, чэрнявай жыдовачкі с сумным паглядам у чорных глыбокіх вочках.
— Муся, Муся…
І так і чую тады той пьянавата-мляўкі пах красуючаго язьміну.
«Што й к чаму? Што й к чаму?» — ташную у гэткі час, бо німаю аніякага-ж атказу…