Рунь (1914)/Лірные сьпевы
| ← У панскім лесі | Лірные сьпевы Апавяданьне Аўтар: Максім Гарэцкі 1914 год |
Што яно? → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Лірныя сьпевы. |
Прапануем да спампаваньня!
Лірные сьпевы.
Цёмна ў лесі глухім, як у магілі.
Неспакойна трапечуцца лісточкі на бярозах і трывожна гудзяць макаўкі сасновые. Не рана ўжо, час а поўначы, а гэта ночка купальская…
Бліснуў аганёк каля чорнаго пня. Што тама? Ці грошы заклятые на зямлю выходзюць, ці, можа чэрвячок купальскі сьвеціцца?
— Ку-га! Ку-га! Ку-га га… страшна раптам заскігатала нешта за балотам у гушчарніку. Ой, што там? Ці русалка на вецьцю бярозавым гутаіцца, ці сава ляпавухая зайчыка гукаіць к сабе, заесьці хочыць?
Вось цяжка залопала крыльлём нейкая птушка ў суччы і ў пушчы зьнікла. Аткуль яна ўзялася аб такой парэ?
Ох, добра, — ветрык сьвежы падуў. Ківаіцца ля дарогі над калюгаю лазовы куст, а там, за ім, нехта чорны выступаіць… Пень абгарэлы там ці што ешчэ.
Не рана ўжо, час а поўначы, а дарожка нявідная ўсё цягнецца без канца па цёмным лясу. Калі йшчэ тое поля Залесянскае, а страшна тут аднаму.
Карэньня па дарозі парасло, ня можна шпарка бегчы. А чорна ўсё, ані жывой душы.
— Госпадзі, памілуй! Госпадзі, памілуй! Госпадзі, памілуй! — шэпчыць Янка, узіраючыся ў цемень лесавую; ня хочыць ён думаць аб нечысьці паўночнай, паціху шчупаіць кійком дарогу перад сабою, ступаіць нячутна, але каб скарэй. А валасы на лбе мокры і сьцюдзёны.
— Дай, Божачка, толькі акопы мінуць. Толька акопы, акопы…
∗ ∗
∗ |
А тые акопы зьнямеўшы сьпяць у чорнай цьме.
Каб ня мова людзкая, дык ніхто б і ня ведаў, што калісьці тут слаўнае Замчышчэ князёў Соломерэцкіх было, жыцьцё кіпела. Грымелі гарматы, курыўся дым ад пораху і лілася чэлавецкая кроў. А ў сьвяты вялікіе хмель-віно ў чарах пянілася, ігралі гусьлі-самагуды, пеялі старэцкіе ліры, стогн стаяў ад гоману людзкога і многа-чаго дзеялася, што ўжо навекі пахавана для пазьнейшых часаў.
Высака дзержалі князі Соломерэцкіе знамя зямелькі свае, знамя бела-чорна-чырвонае, не згібалі галавы прад цяжкаю сілай Маскоўшчыны, не хіліліся і прад хітраю прычэпкаю — Польшчаю…
А цяклі часы, ўпадалі на сілу магутные і нечэканна ўзнасіліся ў гару непрыметные, уміралі князі слаўные, выраджаўся князёўскі род. Памёр маўчлівы сівавусы Мсціслаў, і асталася на ўвесь род адна наследніца — дачушка яго дрыжоная, ненадзейная княжана Ганначка.
Прыгожая яна, як краска Божая, а розум дзявоцкі і сэрцэ мела дзявоцкае…
Моліць Бога стары поп, мніх Грыгоры: «Удзяржы ўладу князёў маіх, прасьвятлі вочы княжны маей на карысьць усіх радзімічаў…»
І гаворыць мніх Грыгоры прыгожай Ганні — княжне: «Ох, ты мае, княжна дзіцянё, Божая служэбніца, а падданых сваіх заступніца, слаўная ты насьледніца слаўных князёў Соломерэцкіх, не дапускай ты к сабе паніча польскаго, княжыча Ўладыслава Воебойскаго, ня слухай ты салодка-атрутных прамоў спранджыстых настаўнікаў яго, беражы пасад прадзядоўскі, і веру сваю сьвятую праваслаўную беражы…»
Слухала папа́, ня гледзячы на яго, княжна маладая.
І без атказу ішоў ён, стары, маліцца Богу у ціхай цэркві, пабудаванай шчэ старым князем Лугквенім.
А княжна Ганна часьцей ды часьцей да сябе Ўладыслава, княжыча Воебойскаго дапускаіць, часьцей ды часьцей яму ў вочы маладые пазіраіць…
Ня цьвёрда стаіць пасад князёў Соломерэцкіх у апасцы ад лаціны і вера праваслаўная. А ходзюць чуткі, — маскоўскі ўладар сваю раць на Літву Рускую паслаў пад старые муры старога Соломерэцка.
— О, Божа наш! О, княжна мая! — стогніць поп, мніх Грыгоры. Німа ўжо яму нашто спадзевацца.
Дарма! Ўсё канец маіць…
Сыпліцца цэгла і пыл ідзець над сьценамі замчышча, гудом-гудзіць пад кулямі маскоўскімі Замковая Гара, заслаў дым усё поле ваеннае, равуць валы вайсковые, ірзуць коні літоўскіе, гудзяць званы хаўтурные, льлецца кроў…
Плачуць маткі па сынох сваіх, а дзяўчыны плачуць па любых сваіх, туга вялікая агарнула дзяцей Соломерэцка, льлецца кроў…
А ў пад’земным ходзі-лазі с-пад родных муроў-скляпоў у Цёмны Лес нясуць княжну Ганну вусатые, у кунтушох і с пяром на шапцы, дружыннікі княжыча Ўладыслава. Пакідаіць бацькаўскае гняздо астатняя галінка з вялікаго радаводнаго дрэва Соломерэцкіх князёў.
Незабавам… Вось ужо чутны плескачы і гоман ручая сьцюдзёнаго, вось і дуб векавы, а каля яго і ход-лаз пад’земны на зямлю выходзіць. Як самлела княжна Ганна у Замчышчы, так і цяпер непрытомна йшчэ. Але патроху-паціху расплюшчыла вочы дзявоцкіе, памаленьку, з нудою, усё ўцяміла. Апхапіла ручкаю белаю невялічкай касу доўгую, чорную, што ў дарозі сплуталася, прыціснула да грудак сваіх і сьлезамі, як каралі добрые, буйнымі змачыла іх, шэпчыць сама: «Пасад мой… Уладзя, Ўладзя, забарані мяне»…
— Гэ-гэй! Стойця, стойця, патрывайця, ляхі!.. чутна — задыхаўшыся бяжыць нехта ззаду. Аж гэта поп Грыгоры. Бяжыць угрунь, вочы гараць, белы сам, як сьмерць, у руцэ сьвяты крыж дзяржыць…
— Ці… ці ня… ці ня ўнучку славэтнаго Лугквеня, князя нашаго, у стані ляхаўскім віджу я? Ці то праўда, ці то здаецца мне, што заране так княжна Ганна Соломерэцкая з роднаго кута у чужу-дальнюю старонку ляціць?..
— Маўчы, манах! — прастагнала княжна.
— Ня можна маўчаці мне, што не маўчаў пад гром гармат і кульный сьвіст на маскоўскіх і польскіх палёх с князем Лугквенім і сынам яго Мсціславам, ня можна мне маўчаць і прад іхным дзіцёнкам…
— Куды бяжыш, княжна? Ешчэ моцны муры Соломерэцкіе, не паломаны паркан замковы, ешчэ ёсць гарбузы і арэшкі на маскоўцаў у скляпох нашых і ня гнуцца шчэ нашы людзі, княжна! Многа скарбаў дзядоўскіх захована у нас, не малы шмат золата і каменьнёў драгацэнных у сьвятынях нашых,—аткупімся ад Маскоўшчыны, а непабяжым шукаці помачы у лацінікоў, куды дзяды нашы ня бегалі і нам заказалі…
— Манах! Маўчы! Ўладыслаў мой любы абароніць насьледзьдзе бацькоў маіх…
— Абароніць… Княжна, княжна! Так абароніць, што парушацца косьці князёў нашых у трунах і попел іх разляціцца. Ня хочыць Польшча Русь Літоўскую сястрой роўнай лічыць, дык ня будзіць ні Літвы ні Польшчы, а будзе магутная безканечная Маскоўшчына. Гора нам!
— Не бяжы, княжна! Аткупіся пакуль што ат маскоўскіх ваевод, а там што Бог сьвяты дасьць. А пакінеш Соломерэцк цяпер, — ня будзе ўжо, ня будзе нашаго незалежнаго Соломерэцка…
— Не… гэй, хлопчэ, гукні дружыну, вядзіце коні… Ступай, Грыгоры!
Страшны стаўся поп сівы. Высака узняў сьвяты крыж, падняў рукі і на калені зваліўся. Балюча паглядзеў у сьлед княжне Ганні і на неба зірнуў:
— Божа наш! крыкнуў ён. — Судзі нас, судзі мяне… Канец нам. Наша княжна пакінула нас, сплутала с Польшчаю і Маскве аддала. Вун склычаліся у бягні валасы яе, дык ніхай жа расклычыць іх. Ніхай расплутывае, аж пакуль і мы Масквою ды Польшчаю расплутаімся…
Задрыжэла земля, полымя шуганула са ўсіх бакоў, пад грукат гармат і стогны байцоў шухнула ўсё аж намілю кругом у зямлю на-скрозь-доньня…
∗
∗ ∗ |
Прайшло многа вякоў, і толькі акопы, старые акопы — сьведкі старадаўшчыны, асталіся. А ў ночку таёмную купальскую чутны там званы глухіе, жалобные, і грукат гармат, і енкі скалечэных, і сьпевы манастырскіе, і дзявоцкі плак няўцешны.
Страшна тут, а йшчэ далёка Янцы да поля таго Залесянскаго, а вось вось і акопы старынные.
— Гру-гу-гу… усхапіўся вецер, і захістаўся лес, завыў, застагнаў. Падгібаюцца ногі ў Янкі, і відзіць ён водаль дарогі каля глаўнейшаго акопа чырвонае нешта: ці маладзік усходзіць там, ці агонь гарыць, можа цяпло хто расклаў.
— І васкросніць Бог, і разьбягуцца ўрагі яго… — чуць кратаючы сухім языком, зашэптаў Янка, і цяпло стухла на міг. Але раптам асьвяціўся лес; зірнуў Янка — скрынка вялікая стаіць, на ёй дзяўчына валасы чэшыць, ды ніяк расплутаць ня можэ, а па бакох яе два чорные сабакі ва ланцугох рвуцца.
Хацеў Янка пераксціцца, ды загледзіўся ён на дзяўчыну, шкода яму стала яе.
Маладая, белая, прыгожая, толькі вочы хаваіць, а сьлёзы буйные, як раса раньняя, па шчэках цякуць. Косы, як вужакі, апхапілі галаву і грудзі, і часам як агонь ад іх пышыць.
— Распляці і мне, распляці-і мне… Ўсё, ўсё табе аддам, на векі шчасьліў будзіш, а сабак, слуг маіх верных, ня бойся. Ой, пашкадуй ты мяне, распляці ж, распляці мне косы мае, о-о-о!..
Закалацілася серцэ у Янкі, падыйшло пад горла ад жалю, і сьлёзы накруціліся.
А сабакі так і гаркочуць, так і выскаляюцца, агонь з роту пышыць, а зубы, што кляцы зялезные.
Расьпіразаў Янка свой чырвоны паяс: «Ніхай крапчэй сабак прывяжыць», падумаў і кінуў княжне маладой.
Загрымела скрыня, зазьвякалі грошы ў ёй, як шалёная: «Ой! баліць»! крыкнула княжна, быццым той паяс агнём пекануў яе.
— Зачапіў ты мяне, а ня вызваліў, буду я мучыцца ешчэ столькі, — заплакала яна жалобна і злосна — будзь жа ты пракляты, як проклята я! — дабавіла і знікла пад зямлёю са скрынею, с сабакамі і с паясом Янкі…
Зьнямеў Янка.
А ўжо чорна наўкруг, як і раней, лес шуміць, заблішчэў скора і просьвіт поля Залесянскаго.
∗
∗ ∗ |
Чыя ліра плакучая, чыя чутна там каля сьвентару муроваго пад старой ліпінай дуплінястою? Што гэта за старэц сьляпы з белымі, як воўна белая, валасамі і мутнымі невідушчымі вачамі іграіць там? хто ён гэты, што пяець аб княжcтві Соломерэцкім?
— То Янка Прокляты.
Аткуль ён, хто ён, — ніхто ня ведаіць у тутэйшых мейсцах.
А калі запытаюцца у Янкі людзі:
— Гдзе-ж твая, дзед, радзіна?
— У Бога, — сумна і паважна аткажыць ён.
— А ці меў жонку, дзед, а дзеткі ці ёсьць?
— Пахаваў жонку, пагарэлі на пажары дзеткі, пагарэла дабро, і хатка, і конікі, і кароўкі, і ўсё. А зямелька неўрадліва мая…
— Якій ты жалобны, дзядуля, — скажуць яму, а ён паводзіць прад сабою невідушчымі вачамі, падтрахнець хатыль на плечах, ліру абправіць, крэкніць:
— Дзякуй Богу за ўсё, усё пад ім, а Ён адзін бяссмертна над намі, — і пад ліру сваю старэцкую запяець сумную-сумную песьню аб княжне Ганне Соломерэцкай, і аб часах Літоўскай Русі, і аб ўладарстві князёў Соломерэцкіх над радзімічамі.
Плачэ ліра, і плачуць бабулькі убогіе, і маладухі, і прыгожые дзяўчынкі…