Смерць (Зарэцкі, сучасная рэдакцыя)

Смерць Апавяданне Аўтар: Міхась Зарэцкі Крыніца: https://knihi.com/Michas_Zarecki/Smierc.html

Прапануем да спампаваньня!

1

За акном палахліва ўцякаюць назад ускудлычаным роем валокны бруднага дыму. Скрозь іх далёкім прыветам яшчэ раз мігнулі высокія вежы Масквы, нібы наўздагон яшчэ адну ўсмешку паслалі апошнюю. І потым ужо - зялёнаю роўняддзю пожні бязмежныя, ручнікі жоўта-бурыя збожжа. Дзе-нідзе воўнай сукрыстай хмызняк, дарожкі гарэзна-крутлявыя. Усё назад уцякае - з падскокам неяк, жартуючы. Усё на ляту нібы зазірае з цікаўствам у вокны вагона.

Раговіч стаіць ля акна. Узлёгся на стол, абапёрся сівой галавой на далоні і ўпяў нерухомы пагляд у той бок, дзе толькі што знікла Масква. Яшчэ ў старых грудзях бурліць захапленне, яшчэ слёзы цякуць раўчакамі па зрытым, зморшчаным твары.

Добрыя слёзы такія. Яны салодаччу цёплай палошчуць нутро і быццам змываюць з твару старога сляды ліхалецця мінулага, сляды перажытай гароты. Добрыя, цёплыя слёзы...

Раговіч - стары барацьбіт. Ён злучыў быў жыццё сваё з рэвалюцыяй, жыў толькі ёй і аддаў ёй усё, што мог і што меў. Толькі жыццё адно нейкім дзіўным выпадкам асталася. Колькі раз - не злічыць цяпер - думаў ужо, што й гэта аддасць. І хацеў аддаць, не баяўся. Але выходзіла так, што смяротныя хвалі міналі яго - і жыццё аставалася.

А цяпер жыццё гэта - толькі прыліка адна. Не жыццё, а цьменне маруднае. Нібы забытае вогнішча, што кінулі ў лесе начлежнікі.

Ужо два гады, як тое, чым жыў калісь, бушуе, бурліць недзе воддаль, не чапае яго. Ён аддыхае ў самоце, ён дагарае ціхім, марудным агнём.

Цяпер ён не вытрымаў быў. Бо падышло да горла, грудзі сціснула, загарэлася полымем жаркім. Пацягнула ў тое агульнае жыццё - маладое й магутнае. Хоць паглядзець, хоць падзівіцца. А тады й памерці ўжо, навошта марудзіць яшчэ.

Сабраў усе сілы, паехаў у Маскву. Глядзеў, дзіваваўся, поўніўся радасцю, адчуваў глыбокае шчасце. І цяпер во тут, на вакзале... прыйшлі выпраўляць. Віталі, прасілі яшчэ прыязджаць, жадалі, каб жыў доўга-доўга. Усё - свае, старыя сябры, таварышы па жыцці, па змаганні. Яны яшчэ моцныя, яшчэ працуюць, змагаюцца. Жыццё будуюць, тое, аб якім марыў ён з малых дзён.

Кажуць - жыць доўга. Не, навошта, не трэба. Цяпер ён можа памерці. Ціха, спакойна, так, як памірае той, хто бачыць, што мэта жыцця яго здзейснена...

З аднамернай бурклівай гаворкай перабягаюць па рэйках спрытныя каткі вагона. Зюкаюць аб нечым лагодна. Мо напамінаюць мінуўшчыну слаўную?

Гэта мінуўшчына ў Раговіча ўжо зацягнулася зыбкай пялёнкай туману і ледзь-ледзь свіціцца скрозь гэту пялёнку. Толькі часамі, калі ўскалынецца нутро, калі і сэрца заб’ецца на момант так моцна, так свежа, як калісьці даўней, тады ў галаве быццам маланка бліскае і разрывае пялёнку забыцця. Тады кавалкамі вырываюцца з туману ўспамінкі і цешаць старое сэрца.

Вось і цяпер, як у Маскве быў. Там жыў мінулым, быццам перажываў нанова тое, на што ўжо забыўся быў, што ў нябыт адышло. І як выязджаў - тож успамінкі роем жывым мітусіліся, у прыгожую стужку звіваліся і поўнілі сэрца радасцю цёплай.

Але поезд далей і далей усё нёс ад Масквы, і ападалі гарачыя хвалі ўздыму. Нутро зноў прастывала, зноў халадзела, і пялёнка - такая шчыльная, непраглядная - зацягвала, хавала ўсё чыста. Аставаўся спакой - пусты, халодны спакой, безуважнасць глыбокая.

Старасць. Сіл няма. Нязмога нават думаць, варушыць успамінкі. Хай яны там, за пялёнкай. Нашто яны старому, слабому, каму мо тыдзень ці два засталося пражыць? Лепш хай будзе гэты спакой, хай гэта пустач, хай не будзе нічога, схаваецца ўсё за пялёнку.

Раговіч адышоўся ад акна і сеў на канапу. Мяккая канапа - спальны вагон. Для старых касцей гэта добра. Прыемна так апусціцца з вальготай, сагнуцца, згарбаціцца і сядзець ціхенька, нерухліва. Ні аб чым не думаць, нічога не шкадаваць, нічога не чакаць. Так бы й да смерці да самай, каб ніхто не крануў, не патурбаваў. Спакой бязмежны, глыбокі.

У купэ нікога няма. Гэта добра, бо пустата спрыяе спакою: не зачэпіць ніхто лішнім словам, не парушыць цішу лішнім гукам. Толькі каткі мякка пагрукваюць, перабіраюць старанна ўпругія рэйкі. Лагодна зюкаюць нешта.

У купэ ўжо змрок павісае, плаўна калышацца разам з вагонам, ходзіць уваччу, замятаецца доўгімі пасмамі. Ужо вочы старыя не бачаць нічога, апрача гэтага нуднага, аднастайнага віхання змроку.

- Можа, легчы заснуць?..

Падумаў пра гэта дый адразу забыўся - памяць не служыць ужо. Так і застаўся сядзець - сагнуўшыся ў крук, да калень бараду сівую звесіўшы, вочы шырока расплюшчаныя ўпяўшы ў валакно рухавага змроку. Твар скамянелы застыў у глухой нерухомасці і толькі паволі раз-пораз гоўтаўся ад мерных уздрыгаў вагона.

2

Расчыніліся дзверы. Увайшоў праваднік. Спакваля, не спяшаючыся, запаліў на столі ліхтар, зацягнуў на акне занавеску.

Раговіч яго не заўважыў. Усё сядзеў у адной застыглай постаці, усё недалужна, млява ківаў сівой галавой.

Праваднік пастаяў з мінуту, паўзіраўся ў яго.

Потым ціха, з нейкай апаскай спытаўся:

- Вы, можа, хворы?

Раговіч здрыгануўся. Невядома чаму, словы правадніка яго спалохалі, працялі вострым жахам. Здалося яму, што праваднік баіцца, каб ён не памёр - зараз, во тут, у даручаным яго прыгляду вагоне. І пачуў яшчэ ў тоне правадніка нешта чужое, халоднае, не сагрэтае ані кропляй спагады, - такое сухое, казённае. Быццам правадніка зусім не цікавіць, як яму - ці дрэнна, ці добра, ці баліць што, ці не. Абы не памёр тут, у яго вагоне, абы давезці да месца, высадзіць вон. А там - якая справа яму? Хай сабе памірае, бо ўсё роўна нядоўга засталася жыць.

Крыўда гарнула. І злосць на гэтага здаровага з лупатым драўляным тварам чалавека. Чаго яму трэба? Хай жыве, калі здаровы такі, дужы, як вол. Чаго кратае старога, хворага?

Шкода стала сябе. Так, што слёзы набеглі. Загаварыў шапялявым, абрыўчатым і нейкім слязліва-ўзнятым голасам:

- Мне нічога не трэба... Калі ласка, пакіньце мяне... Можаце йсці...

Праваднік няўцямна паціснуў плячмі і выйшаў.

Зноў ціха й пуста. Раговіч з патугай, крэкчучы, узняўся і зашчапіў дзверы. Зноў сеў на старое месца. Апусціўся, сагнуўся і заспакоіўся. Але недзе глыбока-глыбока нешта шчымела, нейкі прыкры балючы асадак астаўся.

З галавы праваднік не выходзіў. Усё крыўда была на яго, і ўсё луналі ўваччу яго дужыя плечы, яго чырвоны, наліты сакавітаю свежасцю твар, лупатыя, поўныя нейкай самадавольнасці вочы. Хацелася забыцца на яго, выкінуць вон з галавы, ды нязмога была. Дзе там! Яшчэ нават цягнула, каб зноў убачыць яго, каб глядзець, упівацца вачмі ў яго дужую постаць і адчуваць гэту вострую, шчымлівую злосць на яго, на яго сілу, здароўе.

Гэты праваднік, здавалася, прыйшоў з нейкага чужога для Раговіча свету, які ад яго аддзяліўся, да якога ўжо ён нічога не мае. Прыйшоў, каб напамянуць аб тым, што чакае яго, што навісла над ім немінучай пагрозай. І прыход яго быццам пакінуў нешта тут, у купэ, - цяжкое, халоднае, прыкрае. Быццам падышло цяпер, блізкім, фізічна адчувальным зрабілася тое, што мінуту назад было яшчэ гэткім далёкім, нязначным. Быццам нешта прывеў з сабой праваднік і запытаў у яго, у Раговіча:

- Вы, грамадзянін, гатовы ўжо? Вам трэба гэта?

Праваднік выйшаў, а гэта тут з ім, асталася ценню халоднай.

І гэта - смерць.

Раговіч дасюль ні разу яшчэ не думаў стала аб смерці. Гаварыў ён, праўда, часамі:

- Стар я, паміраць буду зараз.

Але гэтае «паміраць» не мела для яго пэўнага сэнсу і пэўнае формы. Гэта было слова, якое ён чуў ад кожнага старога, якое сам пачаў гаварыць з таго часу, як завілася ў барадзе першая белая пасма. Гэта слова ўвайшло ў звычай, у абыкласць, ён ужываў яго так, як, напрыклад: «спаць пайду», «будзем палуднаваць», «хочацца піць» і г. д. Думаць аб тым, як гэта прыйдзецца паміраць, што гэта смерць, што яна прынясе з сабой і як яе трэба сустрэць, - аб гэтым думаць не выпадала.

І вось раптам яна падышла. Блізка зусім, так, што чуваць яе подых халодны. Падышла і быццам сказала зларадасна:

- Вось і я. Мо пазнаёмімся?

І ў першы раз Раговічу страшнай здалася смерць. І ў першы раз думкі аб смерці, аб блізкай зусім, немінучай, апанавалі навалаю жудаснай. Ён памыкаўся іх выгнаць, не пускаць к сабе ў галаву, каб сціхамірыцца, каб аддацца зноў пустому халоднаму спакою.

Так было б лепей. Не думаць, не знаць - і памерці.

Але ўпіваюцца з болем вострыя, колкія думкі. Так неяк... Пуста, няма нічагутка, здаецца, ужо і добра. Але раптам асцярожна збоку заходзіць, заходзіць і становіцца перад вачмі перад самымі... Праваднік. Тоўсты, здаровы, чужы. І з ім - жудасны холад магільны, з ім - смерць, страх перад ёй. І думкі - напружныя, жорсткія.

Вочы самі сабой шырока расплюшчваюцца, поўныя жаху, нервова сморгаецца сівая галава, і пагбаныя старасцю рукі - сухія, драўляныя - пачынаюць трэсціся як у ліхаманцы. І гняце, давіць старыя мазгі непакойнае, упартае:

«Смерць... Што яна? Навошта яна? Як пагадзіцца з ёй, немінуючай?»

А ночка плыве так марудна, так ціха і аднамерна, нудна брукуюць няўтомныя гаварлівыя каткі.

Колькі разоў прыходзіў праваднік. Лясне зашчэпкай, расчыніць дзверы й зірне на яго з відочнай апаскай, з халоднай турботай. І, як правяралі білеты, таксама глядзелі ўсе на яго з падазронасцю нейкай. Але не гаварылі нічога.

Як выходзілі людзі з купэ, Раговіч думаў:

«Хоць бы даехаць, хоць бы тут не памерці, у вагоне...»

І тады ўжо здавалася, што толькі гэтага й страшна, страшна, каб не памерці ў дарозе. А як прыедзе да месца, тады і страх гэты мінецца, тады спакойна сустрэне смерць. Гэта супакойвала троху. Думкі аб смерці не былі ўжо гэткімі вострымі, колкімі, нібы адсуваліся некуды ўдалеч. А на іхнае месца раслі думкі аб дарозе, аб тым, каб даехаць хутчэй, каб наогул даехаць, не скончыць жыцця свайго тут.

Пад ранне напружная праца мазгоў змарыла зусім. Старое цела абвяла, галава недалужна на грудзі схілілася - і заснуў-задрамаў неглыбокім абрыўчатым сном, якім звычайна спяць старыя людзі.

3

Шаўлюжкі-коні беглі трушком. Карахвашка падбрыквала то адным, то другім катком на карэннях, і ў такт гэтаму то ў адзін, то ў другі бок перавальвалася шырокая спіна фурмана.

Лес уціснуў вузенькую дарогу ў свой цёмны гушчар, поўны глухога зацішша. Старавечныя разложыстыя бярозы падпаўзлі да самай дарогі, прыселі ў мох і застыглі ў сваіх пакарожаных постацях - магутна-маўклівыя, хмурыя. Нямой цішынёй працяты быў лес, урачыстым глыбокім спакоем.

Спакой агарнуў і Раговіча. Тое, што ноччу было, навальніца тая душэўная, знікла цяпер, і на месца яе - яснасць, святло празрыстае, чыстае.

Смерці ўжо не баяўся. Не чуў яе блізка так, як уначы. Толькі адно ўсё думкі займала, стаяла ў мазгах пытаннем назойлівым:

Што ж гэта? Навошта ён жыў, нашто гараваў, змагаўся, калі вось цяпер - момант адзін - і не будзе нічога, і нішто не будзе цікавіць яго, нішто не кране. Не будзе яго - і нічога не будзе. Для яго, вядома, бо для іншых будзе, іншыя будуць жыць. Будуць так, як і ён калісь, завіхацца, кідацца, адно руйнаваць, будаваць другое, лепшае. А як пачуюць во так перад сабой гэта халоднае, страшнае, тады схапянуцца і скажуць так, як і ён цяпер:

- Навошта ўсё гэта, калі такі бязглузды канец? Нашто жыццё? Нашто смерць?

Раговіч спакойны цяпер. Зусім спакойны. Бо ён спадзяецца, што ўсё-ткі знойдзе адказ на сумненні свае. Ён будзе думаць, разважаць. Ён стала разбярэцца ва ўсім. Абы яшчэ з тыдзень пражыць, не памерці.

Але чаму ж не пражыць яму й некалькі тыдняў яшчэ? Хто сказаў яму, хто запэўніў, што ён канечна во зараз памрэ? Ён прыедзе дамоў, там на адзіноце ўцішку абмяркуе ўсё чыста. Мо ў кнігах якіх знойдзе адказ, мо сам, сваёй галавой даб’ецца яго. А цяпер ён памалу адхінае цяжкую пялёнку, што схавала за сабой мінуўшчыну, і ўважна разглядае гэту мінуўшчыну, правярае сябе. А калі ды там, у мінулым, знойдзецца нешта, што паможа адказ адшукаць на пытанне гэта турботнае!

...Вось ён хлапец-падлетак яшчэ. Даўно было гэта, і цяжка мазгам старым радзіць малюнкі пары той. Першы крок на шлях барацьбы, на шлях рэвалюцыі. На цяжкі шлях, поўны вострых калючак, што ранілі цела, поўны пастак таёмных, што во-во гатовы былі праглынуць, пахаваць...

Што штурханула яго на гэты шлях?

Гэта ён добра помніць. Гэта было зусім проста і нават недарэчна троху. Была дзяўчына - прыгожая такая, разумная, добрая... Яна й цяпер яшчэ ёсць недзе ў яго - мабыць, на саменькім дне сэрца старога. Так, жыве яшчэ, бо часамі свецяцца вочы яе - глыбокія, чорныя, быццам усплываюць з бяздонных хваль забыцця. Ён кахаў яе моўчкі, уцішку. Ёй не казаў ані слова аб гэтым, чуў, што гэтым абразіць яе, адштурхне.

За ёй ён пайшоў. А яна завяла яго на гэты цяжкі, але прыгожы шлях. А потым, як дзяўчыну павесілі, помста асталася. Яна штурхала на змаганне. Дый зацікавіла самая праца, небяспека, рызыка. Гэта ўзбурала кроў маладую, прыемна было.

А пасля ўжо, як гады загасілі пыл захаплення юнацкага, з’явілася ўпартасць, хацелася дасягнуць таго, на што аддаў столькі гадоў. Ды яшчэ бачыў на кожным кроку гаротных, няшчасных людзей, знаў, што можна палепшыць іхную горкую долю. Ды яшчэ й сам не мог вытрымаць жыцця таго трухлага, хацеў дыхнуць вольным паветрам. І зноў змагаўся, зноў гатоў быў аддаць жыццё за справу, за рэвалюцыю.

І так да астатніх дней, пакуль ужо не прыціснула старасць бязлітасная, не прыгнула долу, не закавала ўсяго ў ланцугі слабасці друзлай.

Жыццё было багатае, поўнае. Добрае жыццё. Не наракае Раговіч на яго. Адно дрэнна, што ні разу не падумаў вось аб гэтым, не пашукаў адказу на запытанне, якое цяпер так непакоіць старое нутро.

Мо тады часу не было думаць пра гэта? Не, не ў тым. Проста - далёка гэта было і не цікавіла. А калі часам і прыходзілася, як кажуць, ставіць на карту жыццё, дык тады смерць выдавала нечым прыгожым такім, цікавым, радасным нават. У адвазе, у захапленні змаганнем трацілася думка аб смерці, аб сапраўднай смерці, якая во цяпер надыходзіць. І што ж... Жыў, турбаваўся, кідаўся ва ўсе бакі, шукаў лепшага для сябе і для другіх, а не падумаў аб тым, што вось прыйдзе часіна і не трэба будзе гэтага. Нічога не трэба, бо не будзе цябе, ураз, у момант адзін згінеш і сам і ўсё тое, што насіў у сабе, за што клаў жыццё, за што змагаўся.

Успамінаецца Масква, цяперашняя паездка туды. Там яшчэ раз пераканаўся, што тое, за што аддаў жыццё, дасягнута. Тут, на вёсцы, сумненні з’яўляліся. Рознае думалася. Часам нават неспакой браў, страх нейкі, каб не пайшло ўсё на няправільны шлях. У Маскве пераканаўся, што добра ўсё, што моцна ўрасла, укаранілася тая работа, справа тая, якая пры ім яшчэ зроблена была начарняк. Цяпер толькі выправіць начыста, абгладзіць шурпатасці, якія яшчэ засталіся.

Там, у Маскве, было радасна. Слёзы былі такія салодкія, цёплыя. Эх, каб так да смерці! Каб не радзілася гэтая думка, што ўсё цяпер непатрэбна, што ўсё ўжо - без яго, што ён ужо стаў перад невядомым і страшным, перад цёмнай глыбокай загадкай, якая гняце, спакой адбірае, поўніць балючым неўразуменнем. Эх, каб не было гэтых думак!

Выехалі з лесу. Фурман сцебануў па шалюжках.

- Ннэээ, каб вас...

Тарганулася карахвашка, размашыста баўтанулася спіна фурмана. Паехалі шыбчэй. Там, далёка-далёка, на ўскраі пярэстай аўчынкі палёў бліснулі залатыя крыжы.

- Ці гэта ўжо Грудзіна? - запытаўся Раговіч.

Але ў мяккім ляскатанні калёс загубіўся яго шапялявы старчаскі голас. Ён другі раз гукнуў:

- Гэта ўжо Грудзіна?

Фурман абярнуўся на паўзвароце.

- Га?

Раговіч сабраў усе сілы:

- Ці Грудзіна гэта?

- Вядома, што Грудзіна.

У голасе фурмана Раговіч пачуў тон пагардлівай паблажкі. Нібы гаварыў той з дзяцёнкам малым неразумным. Зноў, як і тады, у вагоне, крыўдна стала. І шкода стала сябе, так шкода, што слёзы набеглі.

4

Раговіч жыў у глухім невялічкім мястэчку, што прыгожа пераблыталася з пышнай зелянінай абапал празрыстае чыстае рэчкі. Жыў у сям’і старога прыяцеля, дзе меў асобны маленькі пакойчык. Яму прапанавалі, прасілі астацца ў Маскве. І раней, і цяпер, як ездзіў туды. Але ён не згадзіўся. Тут вальней яму неяк, лягчэй. Гэтае мястэчка для яго апавіта дарагімі, далёкімі ўспамінкамі, тут ён правёў нямала пекных дзён свайго жыцця. Яго заўсёды вабіў гэты прытульны ціхі куточак. Тут ён рашыў і дажыць свае астатнія дні.

Прыехаўшы ў двор, Раговіч запёрся ў пакой свой, аблажыўся паперамі, кніжкамі і пачаў працаваць.

Цяжка было. Дрэнна служылі ўжо вочы старыя, ад чытання зараз туман набягаў у іх, і цёмна, зусім цёмна рабілася. Кідаў тады, думаў, напружваў старыя мазгі неслухмяныя. Пакуль і ў галаве таксама туманам усё не зацягвалася, не гасла апошняя іскра свядомасці. Тады сядзеў нейкі час нерухома, без воднае думкі, чакаў, пакуль адлягне троху. І потым - зноў за работу. Турботная думка аб смерці гняла-непакоіла, прымушала спяшацца, працаваць не па сілах.

Каб толькі як-небудзь знайсці яму тое, што развяжа гэта цяжкае пытанне аб смерці! Каб адкрыць, адшукаць тое нешта, што б ураз асвятліла ўсё ясным сэнсам, што б пагадзіла смерць і жыццё, што б заспакоіла нутро ўстурбаванае, дало магчымасць спакойна памерці.

Яно ёсць - гэта нешта, яно павінна быць. Іначай - нашто ўсё гэта? Нашто жыццё? Нашто смерць?

Часамі здавалася яму, што ён во-во ўжо знойдзе тое, чаго так упарта шукае. Тады ад радаснага захаплення сцінала дыханне, тады сэрца старое білася боем няроўным, трывожным і рукі старыя трасліся ў нервовай дрыгоце.

Але мазгі не вытрымлівалі, ірвалася слабая нітка развагі, ізноў - цёмна ўсё, дзіка, зноў непаразуменнем балючым гняце галаву:

- Нашто жыццё? Нашто смерць?

На другі дзень Раговіч ужо не мог працаваць - сіл не было. Старасць брала сваё. Быццам спавіла ў пялёнкі ліпучыя. Шчыльна, туга спавіла, так, што не крануцца. Зрання думаў Раговіч яшчэ, што гэта часова, што адпачне троху і зноў за працу возьмецца. А к вечару ясна стала, што - усё. Не ўправіцца ўжо адшукаць тае патаёмныя ніткі, якая можа злучыць, пагадзіць жыццё й смерць. Смерць - лютая, злосная - не дала сябе разгадаць. Падышла і паклала сваю ледзяную руку на старыя сілы яго, каб не памыкаўся больш распазнаць яе таёмнасць халодную, каб не падужаў у сабе страх перад ёй, каб не аддаўся ёй без болю, без енку. Вось ляжы і чакай свайго часу, пары свае.

Страшна зноў стала Раговічу. Зноў ахапіў востры спалох, адчай непамерны. Зноў пачуў сябе далёка ад усяго, што дзеецца там, за сцяной, дзе жыццё. Ён ад яго адарваўся ўжо, ён к смерці бліжэй. Яна во ўжо тут, у пакоі. Ужо падыхае магільным холадам, ледзяніць слабае сэрца прыткненнем рукі свае жудасна-жорсткай.

А ён адзін тут, адлучаны ад усяго свету, адлучаны ад таго, за што жыў, на што траціў сілы свае. Нашто ён каму, - ён непатрэбны цяпер. Таксама, як і яму непатрэбна нічога. Яшчэ момант - і заміж яго будзе нешта нежывое, агіднае. Труп будзе, смецце трухлявае. А закапаюць - не будзе й таго. Нічога не будзе...

Вось гэта страшна, гэта дух халодзіць, кідае цела ў халодны пот. Нічога не будзе... Усё было: жыў, адчуваў, думаў. Было «я» - свядомае, разумнае. І раптам - нічога. Страшнае, халоднае нічога. На тым месцы, дзе было гэта свядомае «я», дзе адчуваў, пазнаваў свет, што акружае цябе; ураз - пустата на тым месцы. Машына жыцця, як і раней, круціцца, рухае сваімі магутнымі коламі. І ніхто не ўгледзіць, ніхто не заўважыць, што няма ў гэтай машыне аднаго малога нязначнага шрубчыка.

А не хочацца, ой як не хочацца з жыццём разлучацца, абарачвацца ў бяздушны, мёртвы кавалак матэрыі.

Смерць... было калісь слова адно - звычайнае, простае. Не баяўся тады. А цяпер ад гэтага слова, як мігне яно ў думках, халадзее ўсё чыста і сэрца заходзіцца ў жудаснай млосці, быццам во-во гатова спыніцца, застыгнуць.

Але ж усе паміраюць. І паміраюць спакойна, ціха, не карожацца ў гэткіх страшэнных перадсмяротных муках. Пэўна ж маюць нешта, што робіць нястрашнай ім смерць, што кідае свет нейкі на гэты таёмны пераход у нябыт. Бог, можа? Не, гэта калісь было. Цяпер ужо гэта неглыбокае, другараднае. Нават тым, хто яшчэ нібы верыць у яго, Бог не з’яўляецца ўжо той усёабдымнай крыніцай, з якой можна чэрпаць духоўную моц, у якой можна знайсці апраўданне ўсяго-ўсяго, што ёсць толькі ў свеце, нават смерці. Не, ёсць нешта іншае, што ўкладзена ў самую ўроду, у інстынкт чалавека і што дае яму моц прыняць смерць без страху, без болю.

Але гэта нешта? Як знайсці яго? Як пазнаць яго розумам чалавецкім?

Ноччу была навальніца. Сцёбала ў вокны маланкай востра-бліскучай, сярдзіта бурчэлі грымоты, злосна будынак траслі. У вокнах палахліва шыбы дрынчэлі, і тады здавалася, што нехта ўпарта, настойна дабіваецца ў хату. А дождж ахінуў, пакрыў усё чыста сваім густым, напружаным шумам.

Раговіч за ўсю ноч і вокам не звёў. Ляжаў з шырока расплюшчанымі вачмі - нерухомы, бледны, быццам працяты ўжо подыхам смерці. Але жыццё яшчэ цьмела ў старым, расслабленым целе. Яшчэ гарэла яго маленькая кволая іскрачка. І гэта жыццё ўсёй сілай сваёй змагалася з смерцю. Яно не згаджалася з тым, што трэба ўступіць месца смерці, яно пратэставала супроць гэтага.

І цьмянае, зыбкае святло начніка, гарэзліва перабягаючы па сівому застыгламу твару, выяўляла на ім маўклівую, але цяжкую, страшэнную муку.

5

Сягоння лягчэй троху Раговічу. Пасля навальніцы такое добрае надвор’е. Усё навакол чыстае, радаснае, як вымыты свежы тварык дзіцяці. Усё ззяе ў гарачых праменнях, усё блішчыць урачыста жыццём маладым.

Сёння больш сілы ў Раговіча. Няма тае млосці цяжарнае ў целе, тае цягучае слабасці, што да ложка прыкоўвае, што родзіць страшную думку аб набліжэнні смерці.

Раговіча радуе гэта. У яго зноў надзея нясмелая бліскае. А мо яшчэ вернуцца сілы? А мо яшчэ хопіць іх, каб адшукаць той цудоўны бальзам, які дасць збавенне ад смяротнае мукі?

Ён сабраў сілы, выйшаў на вуліцу. Сеў на ганках, акунуўся з прыемнасцю ў цёплае сонца. Яно так пяшчотна лашчыць стары зморшчаны твар, такой салодкаю цеплю поўніць недалужнае цела. Агортвае ціхі спакой, вочы самі сабой закрываюцца, галава хіліцца на грудзі. Раговіч пачаў драмаць.

Раптам ён пачуў над сабой слабы голас:

- Дайце, што вашая ласка, старому, хвораму...

Раговіч вочы расплюшчыў. Убачыў проста перад сабой старца сівога. Стаяў ён, сагнуўшыся пад цяжарам сваіх старэцкіх торб, і ўпарта глядзеў на Раговіча, лыпаючы бялясымі, быццам абцягнутымі сізаю плеўкай вачмі. Яго сівая барада спаўзала да самага пояса і надавала яму выгляд патрыярха.

Старац ізноў праказаў:

- Дайце што, калі ласка!

У голасе старца дый ва ўсім абліччы яго відаць быў глыбокі спакой. Гэта кінулася ў вочы Раговічу. Спакой гэты здаўся яму тым, чаго ў яго не ставала, чаго ён гэтак упарта і з гэткай мукай шукаў. Захацелася пагаварыць з старцам, пранікнуць у нутро яго.

- Сядай, дзядулька, адпачні троху.

Старац сеў поплеч, здзеў свае торбы і вольна ўздыхнуў, выпрастаўшы сярэдзіну і выставіўшы к сонцу свае слязлівыя вочы. Ён хутка разгаварыўся, стаў расказваць пра сваё жыццё.

Раговіч слухаў і чым далей, тым больш і больш абураўся, з нецярплівасцю чакаў, што далей. Ён знаходзіў у жыцці старца так многа блізкага, падобнага на тое, што сам перажыў. Здавалася, што вось раскажа ўсё старац, і зразумелым, ясным стане ўсё тое, што гняло дасюль, што пужала таёмнасцю.

А старац цягнуў сваім аднамерным, рыпучым, як старое расшчэпленае дрэва, голасам:

- Цяжка было. Зямля неўрадлівая, дый мала яе. Але працаваў, колькі сіл было, стараўся, каб пракарміць дзетак, каб выгадаваць, вывесці ў людзі, даць ім долю. Бывала, ужо сам недаясі, недап’еш, а дзетак накорміш. Ну, і, дзякуй Богу, не прапалі. Сяк-так прабіліся. Дзеткі выпараслі, прыстроіў усіх. На зямлю троху ўзбіліся, хадзяйства паставілі...

«Вось і я так, - думаў Раговіч, - працаваў увесь век. Не для сябе, для дзетак. Так, для дзетак, бо ўсе, за каго змагаўся, гэта ж адна сям’я, адзін род. Жыў для дзетак, каб вывесці ў людзі іх, каб даць ім долю. І што ж, вывелі ў людзі, далі долю. А цяпер што? Цяпер смерць прыйшла, і ўсё гіне. Нашто яно ўсё, калі мяне не будзе, калі заміж мяне месца пустое астанецца».

Старац тым часам змоўк і сядзеў нерухома, упяўшы погляд некуды ў пусты прасцяг. Мо думаў што, успамінаў, мо проста грэўся на сонцы. І твар яго - цьмяны, зямлісты - выяўляў глыбокі, ціхі спакой. Раговіч глядзеў на яго й думаў:

«Чаго ён спакойны такі? Няўжо ён не ведае, што яго ўжо пільнуе страшная смерць, што ён асуджан ужо? Няўжо смерць яго не пужае?»

Хацеў спытацца ў старца самога - і неяк не важыўся. Гарэла надзея, што пачуе нешта вялікае, важнае, што асвятліць яму ўсё, і разам з тым баяўся, каб не адказаў старац чаго-небудзь дробнага, непатрэбнага. Мо пра Бога што скажа? Гэта так неразумна, так дзіка. Гэта яго не здаволіць ні-ні.

Урэшце спытаўся ён:

- Дзед, а ці думаў ты аб смерці? Ці чакаеш яе?

Старац і не зварухнуўся.

- Смерць? Нешта не йдзе, не прыбірае косці старыя... Чакаю, няўжо ж не... Пара ўжо. Чаго ж капціць свет? Дзетак прыстроіў, даў ім парадак і хадзяйства наладзіў... А што ж яшчэ больш? Цяпер і памерці можна спакойна. Эх, толькі нешта ўсё не прыходзіць, марудзіць смерць гэта...

- А чаму ты, дзед, з дзяцьмі не жывеш?

- Ат, не захацеў. Сам не захацеў. Нашто замінаць ім, глуміць лішнюю хлеба скарынку. Знаю, што жывуць добра, што праца мая не прапала, - і спакоен, не трэба мне больш нічагутка. Абы смерці прыждацца... Ну, трэба пасунуцца.

Раговіч махінальна выняў манету і даў старцу. Не бачыў, як ён сабраўся, пайшоў, не бачыў цяпер нічога, што дзеецца вокал. Ліхаманкава запрацавалі старыя мазгі, завіхрыліся думкі калаўротам пярэстым.

...Дык вось яно ў чым!.. Вось што дае яму гэты спакой! Вось што з смерцю яго пагадзіла! «Дзетак прыстроіў, хадзяйства наладзіў... што ж яшчэ больш?» Ён не жыве ўжо... тут не жыве, у сваім старым, бяссільным целе. Ён жыве там, дзе «дзетак прыстроіў, хадзяйства наладзіў», дзе яго праца, дзе скутак жыцця яго, дзе працяг гэтага жыцця. І гэты працяг жыцця - ён не памрэ, ён астанецца. У ім будзе жыць гэты просты спакойны старац нават і пасля таго, як закапаюць яго старое, недалужнае цела...

- Дык во яно што! Во што дае гэты спакой!

І пачуў Раговіч тады, што знайшоў тое, чаго шукаў, што яшчэ момант - і будзе ў яго ў самога той вялікі спакой, тая згода са смерцю, прыняцце яе без страху, без болю.

...Так, гэта правільна. Справа ўся ў тым, каб не замыкацца ў сваё вузкае «я», каб трымаць сувязь з «дзеткамі», з «хадзяйствам», каб жыць не тут, дзе гніе старое, слабае цела, а там, дзе ўкладзена праца, дзе скутак жыцця ўсяго. Зліцца трэба, злучыцца істотай усёй з «дзеткамі», з «хадзяйствам», з тым, ва што ўклаў усяго сябе, свае сілы, розум, імкненні. Там трэба жыць - і жыццё тое вечнае.

- У мяне ж таксама дзеткі. Многа іх ёсць. Не ўсе яшчэ прыстроены, але я зрабіў усё, што толькі мог, каб «прыстроіць» іх, даць ім долю. І «хадзяйства» наладзілі... А цяпер - хай сабе смерць прыбірае цела старое. Яно непатрэбна, яно толькі замінае.

Лёгка стала Раговічу. На зморшчаным твары засвяцілася шчасная ўсмешка.

Аднаго б толькі хацеў ён цяпер. Яшчэ раз зірнуць перад смерцю на дзетак сваіх, на «хадзяйства». Зірнуць, каб і целу старому лягчэй было, каб уцеха была на астатнія дні.

Ён раптам устаў. Пастаяў з момант, быццам разважаючы нешта, і потым паціху, ледзь пераступаючы нагамі слабымі, пакавыляў па вуліцы.

6

Ён узняўся, успоўз на высокія ганкі зялёнага чыстага доміка, у якім змяшчаўся дзіцячы дом. Ён быў тут раней, ён знаў гэты дом. І яго таксама тут зналі.

Першая стрэла яго адна кіраўніца - маладая, свежая дзяўчына. Яна зірнула на яго няўцямным поглядам.

- Дзядзька Раговіч!..

Відаць, здзівіў яе нечаканы прыход яго і таксама той незвычайны выраз, тое здаволенне, шчасце, якое вясёлкай грала па яго твары. Раговіч заўважыў яе задзіўленне.

- Старому захацелася дзетак убачыць, пагутарыць з імі... хе-хе... А даўно ўжо не быў тут у вас. Як жа вы маецеся?

- Нічога, дзядзька Раговіч, дзякую... Дык пойдзем у сад, там усе дзеці. Дайце я памагу вам...

- Нічога, нічога... кіньце. Яшчэ троху трымаюць старыя косці...

Выйшлі ў сад. Там, сярод зеляніны, жывымі кветкамі мітусіліся дзеці. Як убачылі Раговіча, прысыпалі зараз. Смелыя такія, гаворкія. Падбеглі, апанавалі з усіх бакоў сваёй балбатнёй - званочкамі срэбнымі.

Раговіч сеў на лаўку, пасадзіў на калені двух маленькіх карузлікаў. Рэшта абчапілі, абкружылі ўсяго жывым пекным вянком.

Раговіч глядзеў на дзетак, слухаў іх говар вясёлы і адчуваў, як у сэрцы старым, ачарсцвелым родзіцца новае гарачае пачуццё, якога не знаў ён да гэтай пары. Гэтыя маленькія людзі з яснымі вочкамі, у якіх так часта адбіваецца блакіт далёкага неба, якія так шчодра пырскаюць маладым сакавітым жыццём, - гэтыя маленькія людзі былі такімі дарагімі, такімі роднымі, блізкімі. Здавалася, яны ўсе - частка самога яго; здавалася, кожны з іх носіць у сабе кавалак яго ўласнага жыцця, яго асабовага «я». У парыўчатым захапленні ён цалаваў альняныя сукрыстыя галоўкі дзяцей і шапялявіў усё неслухмянымі вуснамі:

- Дзеткі, дзетачкі... дзеткі мае... дарагія, родныя...

Яго нутро было поўна глыбокага магутнага шчасця, такога шчасця, якое ахапляе ўсю істоту, якое вышэй за жыццё, якое мацней за смерць. У гэты момант яму хацелася сабраць усіх дзяцей са ўсяго свету, усіх абняць, цалаваць і сказаць ім:

- Жывіце, будуйце жыццё, будуйце «хадзяйства». Я тож буду жыць, буду жыць з вамі, у вас. Я не памру, бо я знайшоў тое, перад чым смерць - слабая, бяссільная цацка...

Потым ён гаварыў з дзяцьмі. Ён спытаўся ў іх:

- Дзеткі, ці помніце вы Ільіча?

- Дзядульку Ільіча? О, помнім, вядома што помнім!..

І блакітныя вочкі запетрыліся задуменнай сур’ёзнасцю.

- А ці будзеце вы слухаць свайго дзядульку Ільіча? Ці будзеце рабіць так, як ён нас вучыў?

І ціхім подыхам ветрыку праляцела па вуснах дзіцячых:

- Будзем!

А карузлік малы, што сядзеў на каленях у Раговіча і махаў невялічкімі граблямі, ні з таго ні з сяго пракулдаячыў, вусны надуўшы:

- Я булзуя, во, глаблямі ў пуза...

Паветра зазвінела частым празрыстым смехам.

Храбры карузлік засаромеўся, вочкі ўтупіў. А Раговіч раптам заплакаў. Заплакаў, захліпаў, як дзіцянё. Слёзы павадкамі пацяклі па глыбокіх маршчынах, на жоўты пясок закапалі чыстымі, буйнымі кроплямі. І ўсё шаптаў скрозь нервовае хліпанне:

- Дзетачкі... дзеці...

А дзеткі ўзіраліся на яго шырока расплюшчанымі вачмі, поўнымі задзіўлення. Дзіўна было ім, чаго заплакаў раптам гэты вялікі сівы чалавек. А той карузлік, што сядзеў з граблямі, устаў у яго на каленях і нясмела, нязграбна пагладзіў змочаны слязьмі твар.

- Ціху, дзядулька, не плац!.. А то цёця цукелкі не дасць...

У гэты час выбліснула сонца. Яго схавалі былі сукрыстыя, мяккія хмаркі, мабыць, хацелі, вяртухі, папудрыць свае берагі залатою дармоваю пудрай, падчапурыцца. Але сонца іх растурхала, прабілася косамі спрытнымі, падгледзела, вока прыжмурыўшы, сад і кінулася туды гарачай патокай. Падзівавацца хацела на з’явішча дзіўнае.

Плакаў стары сівы дзед. Смешна так, голасна. Румзаў, як дзяцёнак малы. А дзеці яго сунімалі. Дзеці пяшчотна, ласкава гладзілі яго валасы-кудзелю, закураную дымам гадоў. Былі ў іх вочы вялікія, ціхія, і калі сонца ў іх зазірнула, дык вільготнымі іскрамі бліснула, бо ў дзіцячых вачах, поўных няўцямнасці, тож былі слёзы.

Сонца ярчэй вочы вытарашчыла. Прыпала да зямлі, дзівавалася. Потым прачула, відаць, што непрыстойны тут яго гарэзлівы спрыт. Засаромелася, схавалася моўчкі за хмарку. А як зноў спадкрадня адным вокам зірнула, то ўбачыла:

Раговіч сядзеў ужо на траве, абкружаны жывым, пекным вянком. З гарачым натхненнем глядзеў некуды ўперад, у далеч бязмежную, сінюю. І гаварыў. Гаварыў без канца, рыпеў аднастайным старчаскім голасам.

Ён успамінаў. Разгортваў доўгую-доўгую стужку пражытага. Ён хацеў выкласці ўсё сваім дзеткам. Усё, усё чысценька. Каб не асталося нічога, каб не знесці з сабой у магілу чаго. Хацеў сваё «я», істоту сваю пераліць у гэта жыццё, якое не мае пачатку, канца, якое смерці не мае, не баіцца смерці.

Ён павінен астацца ў жыцці. Ён астанецца ў ім, не памрэ. Смерць - гэта ж слабая, бяссільная цацка.

Ішоў дахаты ўжо надвячоркам. Праводзілі дзеці шумліваю гурмай. Смяяліся весела. І сам ён смяяўся, жартаваў.

Заходзіла сонца. З густа аблітага чырванню неба спаўзала, хавалася за кругавідам.

Мо памірала?

Ды не. Дзе ж памірала, калі аставалася тут, на зямлі, сваёй цеплю жывой, сваім духам, што сілу жыццёвую творыць, што творыць жыццё. Дзе ж яно памірала?..

Вось так і чалавек...

1926?