прыходзіцца людзям на сьвеце! Гэта як каму бог дасьць. Ці гэта шчасьце гэтакае чалавеку выпадзе, ці што? На раду ня роўна людзям напісана.
Гэта было ў першую восень вайны. Леапольда Гушку тады мучыла адно: з-за зямлі гэтае ён узяў паданства, а з-за паданства Адась пайшоў ваяваць.
— А што-ж, — сказаў на гэта Сурвіла. — Тут, значыцца, справа гэтакая — на зямлі, перш за ўсё, трэба рабіць, пасьля — яе трэба прыдбаць, калі свае няма, пасьля, пане мой, трэба павіннасьць несьці за яе. Вайна — гэта і ёсьць тая самая павіннасьць за яе. Абараніць яе трэба.
— Я яшчэ з яе карысьці ня бачыў, каб ужо абараняць яе.
— Мала што, але вы ўвайшлі ў парадак нашага жыцьця. У вас нялюдзкія думкі.
Леапольд Гушка тады кідаўся ў думках сваіх і сюды і туды. Дзе праўда, хто яе гаворыць, і хто так сабе, каго слухаць ня варта? Можа і праўда гэта толькі ў яго «нялюдзкія думкі». Але з таго часу як Сурвіла, асьмеліўшыся на месцы што вайна сюды ня дойдзе і што можна зноў займацца сваімі справамі, успомніў Гушку, што пара таму ачысьціць ад сябе тую мясьціну, на якой ён цяпер сядзеў. Гушка пачаў гаварыць гэтак, як гаварыў з Нямірам у той вечар, калі той прышоў у свой водпуск. З таго часу ён ні разу іначай не гаварыў пра сваю зямлю, ні з Нямірам, ні з кім іншым. Эдвард Лявэр прымусіў яго больш не гаварыць пра «радзіму», усе думкі яго былі цяпер пра Адася. Адась быў на фронце.
Няміра сядзеў дома. Зіма цягнулася паволі яму: даўно ўжо той тэрмін водпуску прайшоў і цяпер ён ліпеў от так сабе, дзень за днём, без надзеі на яснасьць наперадзе, сам ня ведаючы чаго ён прычакае тут. Лістовак тут гэтакіх, якія трапляліся ў арміі, ня было, званы ў гарадку кожны дзень вызвоньвалі сваё, фронт дзесьці ня вельмі далёка стаяў сабе ціха на адным месцы, стварыўшы ў людзях упэўненасьць, што далей вайна сюды ня пойдзе.
Няміра нарэшце ня выходзіў нікуды з Гушкавае хаты, стараўся не пападацца людзям на вочы: тады больш гаварылі-б, што нешта ён вельмі задоўга ў водпуску дома сядзіць. У людзей-жа гэтак: хочуць дабра, ці бяды жадаюць, усё адно раней папагавораць, пагалоску распусьцяць, хочучы дабра — нашко-
