Гісторыя вадападзельнае Менскае краіны была саўсім непадобная да гісторыі суседніх краінаў. Тут ня мог стварыцца гэткі вялікі цэнтр рачное цывілізацыі, як Полацак, бо, хаця некаторыя з нязначных цяпер рэчак і былі ў даўнейшыя часы судаходнымі, усё-ж на вадзяныя шляхі краіна была заўсёды вельмі бедная. Праўда, яе перасякалі досіць важныя вадзяныя шляхі, што вялі з Нёмна й Вяльлі ў Прыпяць ды Бярэзіну, але ў самой краіне знаходзіліся якраз найбольш нявыгодныя часткі гэтых шляхоў—волакі; тут купцы павінны былі з вялікімі тратамі і небясьпекаю перацягаваць свае чаўны праз вададзел. Пэўне-ж і тут міжнародны гандаль быў магчымы і некаторыя месты, як, прыкл., Менск, маглі навет іграць пры гэтым значную ролю. Але больш цікавыя хіба былі вадападзельныя прасторы для князёў, што зьбіралі дань з праездных, і дзеля гэтае мэты, мусіць, будавалі тут большасьць старадаўніх гарадоў краіны, — як Заслаўе, Наваградак, Несьвіж дый інш, Асаблівае-ж значэньне ўжо на пачатках гісторыі павінна была мець краіна, як асяродак земляробскае культуры, Разьвіцьцю земляробства спрыялі тут наагул багатыя грунты: на прасторах-жа, пакрытых лёссам, спрадвеку былі вольныя ад лесу кавалкі стэпу — паляны; калі прыняць пад увагу, як трудна было первабытнаму чалавеку расьцярэбліваць лес пад поле, лёгка зразумець, што на гэтых палянах, да таго-ж вельмі ўраджайнай зямлёю, павінна была ў першы чарод разьвіцца земляробская культура, што тут ужо ў самыя старыя часы згуртавалася густое земляробскае насяленьне, якое з культурнага боку стаяла шмат вышэй жыхараў акалічных пушчаў, паляўнічых і бортнікаў. У Наваградчыне й Случчыне мы маем краіну з найстарэйшаю земляробскаю культураю, якая адгэтуль пашыралася ўва ўсе бакі, а перад усім - на поўнач і захад. Цікава адзначыць, што культура гэтая была створана, відаць дрыгвічамі, жыха- рамі балот і лясоў, якія з Прыпяцкае нізіны падняліся на паўднёвыя спады суседніх узгор'яў і апанавалі вадазборнік Нёмна. Крывічы засялялі толькі паўночную частку краіны і адгэтуль пашыраліся далей на захад па вадазборніку Вяльлі. іх зямлі ляжалі і Менск, і Заслаўе.
МЕНСК (рыс. 106, 107, 109). На нявысокіх узгоркахнад р. Сьвіслачаю ляжыць цяперашняя сталіца Беларусі — Менск, Заняў ён вялікія прасторы на абодвых берагох гэтае ракі: на восем вёрст цягнецца:ён з поўначы на паўдня і на шэсьць вёрст —з усходу на захад; хацеўшы-ж аб'ехаць Менск наўкола — трэба ехаць каля трыццацёх вёрст.
Вялікі цяпер Менск, а Сьвіслач, рака, над якою ён стаіць, у нашыя часы саўсім мала зьвяртае на сябе ўвагі, Пачынаецца яна за 4 мiлi ад Менску i працякае праз места невялiкаю несудаходнаю ракою.
