Натуральна, што саюз самадзяржаўя і царквы падрываў уплыў апошняй сярод народных мас, садзейнічаў росту атэізма.
Следуючы слаўным традыцыям рускіх рэволюцыйных дэмакратаў, Багушэвіч падвяргаў рэзкай крытыцы рэлігійную мараль. Ён бачыў, што яна ў імкненні дагадзіць эксплаататарам прапаведуе цярплівасць і ўседараванне сваім ворагам, пакуты на зямлі і спадзяванні на райскае жыццё пасля смерці, нянавісць да людзей іншай веры. Усё гэта падпарадкоўвалася мэце, каб забіць у працоўных веру ў свабоду, веру свае сілы, у барацьбу.
Высмейваючы дагмат праваслаўнай царквы аб любві да ворагаў, гуманіст Багушэвіч сваімі творамі выхоўваў у чытачоў да іх нянавісць. Ён дасціпна характарызаваў царскага чыноўніка-ката і царкоўнаслужыцеля як суродзічаў.
Адным з дагматаў усялякай рэлігіі з'яўляецца вера ў бяссмерце душы, у тое, што сапраўднае шчасце для чалавека быццам-бы толькі можа прыйсці пасля смерці. Наперакор гэтым павучанням царквы Багушэвіч заклікаў сваіх чытачоў змагацца за паляпшэнне жыцця працоўных на зямлі.
Трэба ўлічваць цяжкасць і складанасць барацьбы ў той час з царкоўнікамі, з рэлігійным фанатызмам, які атручваў душы мільёнаў людзей. Таму, натуральна, Багушэвіч знаходзіў такія формы, якія-б, аднаго боку, ашукалі цэнзуру, не далі прычыну выклікаць прамых рэпрэсій, а, з другога — творы павінны былі паказаць чытачу злачынства папоў, ксяндзоў, рабінаў, сказаць, што за свае злачынствы яны павінны несці пакаранне. Таму зусім зразумела, што гэтыя пытанні паэт вырашае ў плане, як іх вырашае сам народ — у форме паданняў, алегорый, казак. Не выпадкова, што ў вершы «Быў у чысцы», напісаным на аснове народных паданняў, паэт стварае карціну страшэннага пакарання у пекле грэшнікаў. «З мужыкоў тут не надта, каб шмат, а ўсё больш дык багатых паноў», так вызначае аўтар склад насельнікаў пекла. Побач з генералам, памешчыкам, аканомам, станавым заслужаную адплату атрымлівае ксёндз.
Я-ж то думаў, што ксяндзоў тут няма,
Калі зірк! Аж і ксёндз тут сядзіць:
Чорт яго аблажыў грашыма,
Запаліў у грашах тых, і ксёндз так гарыць.
А другі - дык вісіць, але як? —
Дык і стыдна мне вам гаварыць,
А са стыду чырвоны, як рак,
Вочы жмура, як кот, і гарыць.
А тут баба яго так кляне,
Ды так лае з астатніх-жа слоў,
Што, каб гэтак хто лаяў мяне,
Я-б яго з свету даўно перавёў[1].
Выкрываючы распусту ксяндзоў і папоў, паэт таксама высмейваў і паказваў шкоднасць абрадаў хрышчэння дзяцей у халоднай вадзе, што часта было прычынай захворванняў і нават смерці.
Але Багушэвіч, бачачы і разумеючы шкоднасць рэлігіі, не разумеў сутнасці яе паходжання, сутнасці класавага яе характару. Тут таксама праявілася абмежаванасць светапогляду паэта.
У барацьбе з рэлігійна-містычнымі поглядамі на мараль, узмацняліся і акрэсліваліся погляды самаго паэта на гэтае пытанне. Багушэвіч, як і рускія рэволюцыйныя дэмакраты, адмаўляў існаванне вечных і нязменных маральных прынцыпаў, прыгодных для ўсіх часоў і народаў, для ўсіх класаў. Багушэвіч бачыў і сцвярджаў у сваіх творах, што кожны клас мае сваю мараль, якая абараняе яго класавыя інтарэсы. Так выводзіў паэт мараль сялянства, якая нараджалася і ўмацоўвалася ў барацьбе супроць прыгоннікаў. Маралі працоўных супроцьстаіць мараль эксплаататараў. Працоўны чалавек у маральных адносінах непараўнальна вышэй, сумленней, чым паны, дармаеды.
Калі паспрабаваць коратка сфармуляваць аснову маральных норм, прапагандуемых Багушэвічам, то яна зводзіцца да таго, што пытанні маралі асвятляюцца плане выхавання нянавісці да эксплаататараў і гарачай любві да чалавека працы. Ідэя працы з'яўляецца вядучай ідэяй этыкі і эстэтыкі паэта.
Мы ўжо адзначалі, што сялянскае пытанне ў творчасці паэта займала галоўнае месца. Аб чым бы ні пісаў ён, яго думкі заўсёды былі прывязаны да цяжкага жыцця заняволеных сялян, да іх барацьбы за паляпшэнне гэтага жыцця. У гэтым быў моцны бок светапогляду і творчасці Багушэвіча, якая адлюстроўвала патрабаванні грамадскага жыцця таго часу, перыяду пасля рэформы 1861 года, калі барацьба супроць рэштак прыгонніцтва і за революцыйнае пераўтварэнне рэчаіснасці сталі фокусам усёй перадавой грамадска-палітычнай і філасофскай думкі ў Расіі.
Сялянскае пытанне, а таксама пытанне аб шляхах развіцця парэформеннай Расіі паскаралі размежаванне класавых сіл у краіне. Вакол гэтых праблем прадаўжалася барацьба рэволюцыйна-дэмакратычнай думкі супроць самадзяржаўна-прыгонніцкай і ліберальнай ідэалогіі.
Такі ж малюнак назіраем мы і ў Беларусі. Рэволюцыйна-дэмакратычны або сялянскі этап вызваленчай барацьбы на Беларусі, які ў асноўным супадаў з гэтым-жа этапам Расіі і працягваўся прыблізна з 1861 па 1895 год, характарызуецца тым, што сялянскае пытанне стаіць у цэнтры ўвагі мысліцеляў і грамадскіх дзеячаў гэтага часу. Гэта можна бачыць, калі аналізаваць дзейнасць і творчасць К. Каліноўскага, Ф. Багушэвіча, А. Гурыновіча.
Заслуга Багушэвіча ў тым, што ён адлюстроўвае ў сваіх творах рэалістычную кар-
- ↑ Ф. Багушэвіч. Выбраныя творы, Мінск,
1952, стар. 79.
