спраў у парэформеннай Беларусі ў паэме «Быў у чысцы».
А цяпер?.. Ой, штосьці кепска выходзе,
Цяпер ці не болей настала паноў?!
Не надта свабодна ў гэтай свабодзе,
І давай я лічыць паноў новых ізноў:
Стараста, соцкі, пісар, старшына,
Пасрэднік, ураднік, асэсар і суд,
З'езд міравы, прысуцтвы і сход...
Аж паднялася са страху чупрына,
Аж пальцаў не стала на ўвесь гэты шчот,
А пальцамі-ж трэба карміць гэты люд![1]
Погляды Ф. Багушэвіча на рэформу 1861 года ў многім пераклікаюцца з поглядамі выдатнага беларускага рэволюцыянера-дэмакрата К. Каліноўскага, выкладзенымі ў «Мужыцкай праўдзе». Абодва яны лічаць, што рэформа не дала селяніну свабоды, што яна праведзена ўрадам у інтарэсах эксплаататараў-памешчыкаў і на шкоду сялянам. Каліноўскі і Багушэвіч звяртаюць увагу на той факт, што ў выніку рэформы значна вырасла колькасць прыгнятальнікаў.
Ідэйны ўплыў К. Каліноўскага на Ф. Багушэвіча моцна адчуваецца ў пастаноўцы паэтам і разуменні ім сялянскага пытання. Як і Каліноўскі, Багушэвіч ставіў сваім цэнтральным лозунгам барацьбу за інтарэсы народных мас і перш за ўсё — сялянства. Да гонару паэта-мысліцеля трэба адзначыць тое, што ў сваіх творах ён адлюстраваў найбольш істотную для яго часу класавую супроцьлегласць у вёсцы — супроцьлегласць паміж усім сялянствам і памешчыцкім класам. Адлюстроўваючы пераважна парэформенную, поўпрыгонніцкую беларускую вёску і яе асноўныя класы — сялян і памешчыкаў, Багушэвіч у той жа час асвятліў некаторыя істотныя рысы парэформеннага развіцця капіталізма ў Беларусі. Гэта развіццё характарызавалася тым, што «патрыярхальная вёска, якая ўчора толькі вызвалілася ад прыгоннага права, аддадзена была літаральна на паток і разграбленне капіталу і фіску. Старыя ўстоі сялянскай гаспадаркі і сялянскага жыцця, устоі, якія сапраўды трымаліся на працягу стагоддзяў, пайшлі на злом з незвычайнай хуткасцю»[2].
Ф. Багушэвіч у сваіх творах даў вобразы грабежнікаў працоўнага сялянства — арандатараў, купцоў, гандляроў, прапагандуючы ідэю нянавісці да гэтых крывасмокаў, якія здзекваліся над сялянствам горш нават, чым эксплататары-памешчыкі.
У вершы «Немец» паэт даў карціну пранікнення капіталізма ў памешчыцкае землеўладанне. Тут паказаны тыповыя прадстаўнікі капіталістычнага грамадства ў асобе прадпрыймальніка, арандатара, купца і гандляра. Усе яны прагныя да чужой працы, жывадзёры і ашуканцы.
Аўтар паказвае, як пранікненне капіталізма ў памешчыцкае землеўладанне разарае саміх памешчыкаў. Спачатку памешчык вымушаны быў прадаваць на корані лес. Прагны купец дзейнічае.
От ходзіць ён гэта, да ўсё дубы ліча,
Як трэба і грошы рускаму пазыча.
А як аблічыўся ды дубы абмераў,
У восені выгнаў з тысячу сякераў.
Счысціў пушчу чыста, за пасякі ўзяўся,
Як кабан раз'еўся, ды як пан зазнаўся[3].
Потым памешчык здае ў арэнду маёнтак. Млын купляе прадпрыймальны немец, які нядаўна прыбыў з-за мяжы і прывёз з сабой толькі дзве скрыпкі. Нарэшце, памешчык канчаткова разараецца, прадае за бясцэнак маёнтак, а сам едзе за граніцу. Адлюстроўваючы рэалістычную карціну няўхільнага развіцця капіталізма, якое суправаджалася ўзмацненнем эксплаатацыі працоўных, паэт паказвае, як нядаўні гандляр становіцца купцом, які купляе сабе ў горадзе дом, заводзіць там шыкоўную абстаноўку. Учарашні млынар купляе маёнтак, становіцца буйным вясковым эксплаататарам-прадпрыймальнікам. Ён цяпер — пан яшчэ большы, а «мужык быў голы, цяпер яшчэ гольшы».
Тыповы вясковы гандляр, заправіла ва ўсіх эканамічных і грамадзянскіх справах у вёсцы дадзен паэтам у вершы пра шынкара. Да адкрыцця шынка гэта быў звычайны местачковы абывацель. Ашуканствам, незаконным продажам спіртных напіткаў ён хутка разбагацеў.
Гадкоў са тры пашынкарыў —
Бог яшчэ дзяцей прыдарыў.
Ён прыдбаў кароў з дзесятак,
Панастроіў хляўкоў, хатак,
Купіў коніка, павозку
І стаў панам на ўсю вёску,
У атласах, пры загарку,
Наняў сабе і кухарку[4].
Паэт у рэалістычным плане развівае асноўную ідэю твора аб тым, як капіталістычныя адносіны ўсё глыбей пранікаюць у жыццё і быт вёскі. Аўтар праўдзіва паказвае, што па меры росту багацця шынкара змяняюцца адносіны людзей да яго. Раней ён быў непрыкметным. Людзі праходзілі міма, не заўважаючы яго. Потым ён «стаў першым у хаце госцем». Раней ён першым кланяўся сустрэчнаму, «а цяпер ідучы міма, усякі шапку яму здыме».
