радасці і шчасця. Ён быў падобны да шакала, які загрызае быка, настолькі слабага, каб не мець сілы абараніцца, і захаваўшага настолькі жыцця, каб адчуваць яшчэ мучэнні.
Пан Леблан маўчаў увесь час, але, калі Тэнард'е спыніўся, ён сказаў:
— Я не разумею, аб чым вы гаворыце. Вы лічыце мяне за кагосьці іншага. Я чалавек бедны і далёка не мільянер. Я вас не ведаю. Вы зблыталі мяне з кімсьці.
— А! — закрычаў Тэнард'е. — Вы настойваеце на сваім? Вы нічога не памятаеце! Вы не бачыце, хто я?
— Выбачайце, паважаны судар, — адказваў пан Леблан з ветлівасцю, дзіўнаю пры такой абстаноўцы, — я бачу, што вы — разбойнік.
Каму не вядома, што ў тахіх суб'ектаў ёсць свайго рода шчапятлівасць. Страшыдлы часам таксама крыўдзяцца. Пры слове „разбойнік“ жонка Тэнард'е ўсхапілася з ложка, а муж схапіў крэсла, нібы збіраўся раскалоць яго ў шчэпы.
— Ціха! — ускрыкнуў ён жонцы і потым, абярнуўшыся да пана Леблана, ускрыкнуў: — разбойнік! Так, я ведаю, што вы, багачы, так называеце нас! Праўда, я разарыўся, я хаваюся, у мяне за душой ні граша, я — разбойнік! А вы, хто прыбіраецца ў цёплае адзенне, жыве ў лепшых кватэрах і абжыраецца труфелямі, што вы такое? Вы жывеце як вам хочацца, гуляеце, а каб пазнаць, ці холадна, глядзіце на тэрмометры. Нам гэтага не патрэбна: мы самі — жывыя тэрмометры. Пачакайце, мы вас разарвем, паны мільянеры, ведайце гэта! Я быў заможным гаспадаром, жыў як належыць, я маю права голасу, а вы вось яшчэ невядома хто.
Ён зрабіў крок да сваіх прыяцеляў, што стаялі як і раней ля дзвярэй, і сказаў ім:
— І ён яшчэ адважваецца гаварыць са мной, як бог ведае з кім! Ды ці ведаеце вы, судар, — звярнуўся ён зноў да пана Леблана, — што я не такая падазроная асоба, як вы. Я не хаваю свайго імя, я не краду дзяцей. Я — стары французскі салдат і пад Ватэрлоа выратаваў нават жыццё аднаму генералу. Калі-б мне толькі знайсці яго і дазнацца імя, дык ужо я сумеў-бы скарыстаць гэта. Ну, ды час кончыць усе гэтыя размовы. Мне трэба грошы, шмат грошай, цэлую кучу грошай, або я знішчу вас, гром і маланка!
Пры ўспаміне Ватэрлоа ў Марыуса знікла ўсякае сумненне ў асобе Тэнард'е. Трывога і неўразуменне яго ўзмацніліся. Ён чуў, як кроў білася ў яго скронях, і пытанне, як зрабіць, зноў узнікла ў яго ўсхваляваных мазгах.
— Ну, што ты скажаш на гэта? — запытаў Тэнард'е ціхім і адрывістым голасам.
