калені. Потым адхінула ад ілба яго сівыя валасы і пяшчотна яго пацалавала.
Жан Вальжан мармытаў:
— Які бываеш неразумны часам! Я думаў, што не ўбачу яе больш. Уявіце сабе, пан Панмерсі, за хвіліну перад гэтым, як вы ўвайшлі, я сказаў сабе: „Усё скончана. Вось яе маленькая сукеначка, а я, няшчасны, больш яе не ўбачу“. А вы ў гэты час узнімаліся ўжо па лесніцы. І вось яна тут, мая маленькая Казета! Ах, які я быў нешчаслівы!
— Які вы нядобры, што не давалі нам аб сабе ніякіх звестак, — пачала Казета. — Хіба можна выязджаць на такі доўгі час? Калі вы вярнуліся? Вы ведаеце, вы страшэнна змяніліся. У, гадкі бацька, ён хворы і не паведаміў нават аб гэтым. Крані яго руку, Марыус, паглядзі, якая яна халодная!
— Ітак, вы тут, пан Панмерсі. Значыць, вы мне даравалі? — паўтарыў Жан Вальжан.
Пры гэтым другім пытанні Марыус не мог вытрымаць, і ўсё, што накапілася ў яго сэрцы, вылілася. Ён ускрыкнуў:
— Чуеш, Казета? Ён яшчэ просіць у мяне прабачэння! А ці ведаеш, што ён зрабіў? Ён выратаваў мне жыццё. І больш за таго: ён аддаў цябе мне. Ён прынёс сябе ў афяру. І мяне-ж, няўдзячнага, бязжаласнага, злачыннага, ён дзякуе яшчэ! Калі я ўсё жыццё правяду ля ног гэтага чалавека, і то будзе мала, Казета. Ён вырваў мяне ў смерці, падупадаючы сам тысячы небяспек. Усе дабрадзейнасці, увесь гераізм злучыліся ў асобе гэтага чалавека, Казета.
— Цішэй, цішэй, — сказаў Жан Вальжан. — Навошта гаварыць усё гэта?
— Але вы!.. — ускрыкнуў Марыус з гневам, у якім чулася абажанне. — Чаму вы самі не расказалі ўсяго? У гэтым ваша віна. Вы ратуеце людзям жыццё і хаваеце гэта. І, пад выглядам зняць з сябе маску, вы наводзіце паклёп на сябе. Гэта жахліва.
— Я гаварыў праўду, сказаў Жан Вальжан.
— Не, вы сказалі не ўсю праўду. Вы былі панам Мадленам, чаму-ж вы гэтага не вытлумачылі? Вы выратавалі Жавера, чаму вы гэтага не сказалі? Я абавязан вам жыццём, чаму вы не адкрылі мне гэта?
— Таму што я думаў тое-ж, што і вы. Я знаходзіў, што была ваша праўда. Я павінен быў адыйсці. Калі-б вы ведалі пра ваша выратаванне, то пакінулі-б мяне ў сябе. Таму я павінен быў маўчаць. Калі-б я расказаў, то гэта ўсіх-бы сцясніла.
— Каго? — запярэчыў Марыус. — Няўжо-ж вы думаеце, што цяпер вы астанецеся тут? Мы забярэм вас. Ах, божа
