керыках і стараюцца не паказвацца немцам на вочы. Немцы пытаюцца праз сваіх тлумачоў:
— Дзе вашыя пупхен?
— Няма ў нас тут дзяўчат, — адказваюць каганецкія. — Як прыедзеце ў Менск, мы вас з імі пазнаёмім.
Злуюцца немцы:
— Русішэ швайн!
Каганецкія разумеюць гэтыя словы без тлумачэння (яны крыху анямечыліся і дзівяцца зменлівасці ўлады і нязменлівасці „лёсу“: пры рускіх яны „нямецкія шпіёны“, пры немцах — „русішэ швайн“…
Дзядзька Левіна Бенцыян мае на гэта свой погляд:
— Усе яны, і рускія, і немцы, праўнукі Гамана[1], але ў нас ёсць абаронца — яўрэйскі бог.
Лейба Кантаровіч знаходзіць сярод нямецкіх салдат уцеху — яўрэя.
— Па вачах і па носе пазнаў, — радуецца стары кніжнік.
Той, праўда, па-яўрэйску гаварыць не ўмее. Ён гаворыць па-нямецку. Стары кніжнік нічога не разумее, але „нямецкі яўрэй“ кажа яму, як пароль, пачатак малітвы:
— Шэма, Ісроэйль[2].
