Аб культурнай працы між беларусамі.
Культура, цывілізація — гэтые два словы, дзьве думкі скрось спатыкаем у газэтах, кнігах, у звычайнай гутарцэ. Як адно, так і другое азначае вышэйшае развіцьце чалавека — тую ступень, што аддзеляе культурнаго і цывілізованага чалавека ад дзікаго. У Заходняй Эўропе яны па значэньню свайму сталі так да сябе падобны, што тамака рожніца між імі бадай зусім зацёрлася, і часта, ужываючы адно, думаюць а другім, бо трудна даглядзець тую межу, гдзе канчаецца культура і пачынаецца цывілізація.
І ўсё-ж такі рожніца між імі ёсць; лёгка убачыць яе можна, напрыклад, у нас, гдзе і культура, і цывілізація, стаяць ешчэ нізка.
Каб лепей уцяміць тую рожніцу, нехай цяпер нам на момэнт здаецца, што нейкая няземская сіла разам завяла ў нашай старонцы ўсе самые лепшые варункі жыцьця, значыць: школы на падобу немецкіх, чугункі і дарогі на падобу англіцкіх, суды на падобу французкіх, музэі (домы, гдзе трымаюцца для паказу цікавые дый рэдкіе рэчы) на падобу італійскіх і т. д. — тады ці адразу станем мы народам з вялікай культурай? Калі ў гэтых школах вучыцелі будуць катаваць мальцоў, панявераць дзеўчат, калі на чугунках кандуктары будуць перавазіць зайцоў, а ў судох браць хабары і т. д. — то ці не угледзім мы, што нам ткі чагось не хватае, каб добра нарыхтаваць тые пекные інстытуціі, як нарыхтаваны яны за граніцай? Выходзіць, што было-б у нас пекнае начыньне, але ў гэтым начыньні былі-б толькі адны бруды, нечыстоты. У такім прыпадку мы бы сказалі, што ў нас ёсць цывілізація, але нема культуры.
Калі ўрад (правіцельство) завядзе ў якой-небудзь ваколіцы скрось добрые почты і тэлеграфы, нарыхтуе ў іх акуратную перасылку пісулек і газэт, пабудуе, гдзе толькі трэба, добрые дарогі, шоссэ і т. д., — дык гэта будзе цывілізація. Ад усяго гэтаго ў той ваколіцы будзе развівацца і культура, але толькі ў такім прыпадку, калі чыноўнікі на почтах дзеля сваей карысьці ня будуць выцягіваць с пісулек грошэй; калі пачтыльёны, каб мець меней фатыгі, ня будуць пісулек кідаць у агонь, а парупяцца кожнаму аддаць прыналежнае яму; калі інжэнеры с кожнай сотні сажанёў купленаго на будову дарогі каменьня не украдуць паловы і т. д. Так сама, калі гасударство будзе мець суровые законы; калі пакарае кожнае зладзейство, кожны праступак; калі пабудуе здаровые турмы, ў якіх акуратна будуць глядзець за арыштантамі, — тады будзе цывілізація. А калі ў тым жэ гасударстві суровые законы ня будуць патрэбны, а турмы астануцца пустымі, бо ня будзе вінавайцоў, — тады будзе культура.
У Англіі, напрыклад, саўсім не шмат пісаных законоў, а аднак народ тамака жыве гэтак, бытцам трымаўся ў сваім жыцьці
