нявольная ў XV ст. складала асноўную рабочую сілу гаспадарскіх і прыватнаўласьніцкіх маёнткаў, але ў першай чвэрці XVI ст. яна ўтраціла сваё пераважнае гаспадарчае значэньне.
Сялянства. Сельскае насяленьне называлася “мужыкамі” і „падданымі" і дзялілася на дзьве групы па свайму юрыдычнаму палажэньню: на прыватнаўласьніцкае і гаспадарскае. Падзел сялянства на групы вызначаўся тымі павіннасьцямі, якія адбывалі тыя ці іншыя групы сельскага насяленьня. Першую групу складалі людзі, адбываўшыя паншчыну і плаціўшыя аброк. Яны называліся цяглымі людзьмі. Часамі аброк „дякло“ і „мезлево" пераводзіліся на грошы. Цяглыя людзі адбывалі яшчэ і фурманачную павіннасьць. Другую групу складалі сяляне, якія абслугоўвалі патрэбы дворнае гаспадаркі і адбывалі спэцыяльныя службы. Да яе адносяцца; конюхі, конюхі-сядзельныя, машталеры, кабыльнікі. стаднікі, пастухі, сьвінары, бортнікі, падлазьнікі, рыбаловы, неваднікі, баброўнікі, асочнікі, лаўцы, мысьліўцы, стральцы, псарцы, сакольнікі, пташнікі, буднікі, смаляры, садоўнікі, млынары і інш. Да наступнай групы адносяцца рамесьнікі: кухары, пекары, півавары, медасытцы, калёсьнікі, саньнікі, бондары, краўцы, рымары, скурнякі і інш. Сяляне даньнікі складалі значную масу насяленьня. Да іх адносяцца ўсе тыя сельскія элемэнты, хто плаціў гаспадару дані з даходаў ад эксплёатацыі мясцовых добр. Дань была мядовая, бабровая, кунічая. Асобную групу складалі асадныя сяляне, што сядзелі на зямельных вучастках і плацілі чынш. Чыншовае сялянства перш за ўсё паявілася на Падляшшы і Жмудзі. Вышэйшую катэгорыю сельскага насяленьня складалі слугі путныя, шчытныя, конныя. Яны адбывалі вайсковую службу, выпаўнялі розныя даручэньні, а гэтак сама адбывалі і паншчыну пэўнага характару.
Юрыдычнае становішча. Прыватнаўласьніцкае сялянства дзялілася на дзьве групы: перахожых і непахожых. Першыя мелі права пераходу ад аднаго земляўласьніка да другога. К XVI ст. гэта група паступова зьмяншаецца. Затое павялічваецца лік непахожых людзей, Людзі, утраціўшыя права выхаду, называліся гэтак сама “отчічамі". Гэта падданыя людзі. Паншчына — раньняга пахаджэньня. Ужо прывілей 1447 году “ізвечных людей" выдзяляе ў асобную катэгорыю. Насяленьне, што знаходзілася пад паншчынай, падлягала юрысдыкцыі свайго пана, які меў права на працу і на маёмасьць свайго падданага. Паншчына ўтварылася на падставе экономічнае задоўжанасьці. Экономічна слабыя, прасядзеўшыя на адным вучастку зямлі дзесяць год, станавіліся „засядзелымі людзьмі". Статут 1529 году замацаваў земскую даўнасьць. Вотчыцаў можна было купляць без зямлі, перадаваць іх па насьледзтву. Сяляне гаспадарскія ня былі прымацованы да сваіх зямельных вучасткаў. Гэтак званыя гаспадарскія вотчыны маглі пакінуць свой зямельны участак, пасадзіўшы на сваё месца другога чалавека, з пералажэньнем на яго ўсіх сваіх служб. Цяглае сялянства складала асноўную масу сельскага насяленьня ў гаспадарскіх дварох заходніх воласьцей. Усходнія прыдняпроўскія і падзьвінскія воласьці былі населены даньнікамі, якія складалі валасное грамадзянства і карысталіся самасправаваньнем. Выяўнікам волі даньнікаў зьяўлялася веча, а старасты, выбраныя на вечах, выпаўнялі пастановы веча, зьбіралі з насяленьня дані для перадачы адміністрацыі, якая зносілася з насяленьнем беспасярэдна толькі праз выбарных валасных старцаў. Апошнія сачылі за тым, каб адносіны паміж валаснымі грамадамі і ўрадовымі агэнтамі будаваліся пастарому і не дапушчалі нарушэньня старасьвецкіх традыцый.
Вялікі князь. Увасабленьнем дзяржаўнай улады быў вялікі князь. Акт Гарадэльскай вуніі 1413 году прызнаў за Вялікім Княствам права
