Магчыма, што прычынай гэтага была тая няўдача, якая спаткала яго Катэхізіс. Выдаючы на беларускай мове свой Катэхізіс, Сымон Будны меў на ўвазе, як інтарэсы рэлігійнае пропаганды, так і разьвіцьцё беларускае мовы. Для С. Буднага ўсе мовы роўнапраўны, на ўсіх мовах можна “slówka pod niebiosa wynosić”. Адзіную мову ў пытаньнях рэлігійных С. Будны называе глупствам.
Васіль Цяпінскі. Традыцыі Скарыны і Буднага ў далейшым цягу праводзіліся Васілём Цяпінскім, беларусінам па нацыянальнасьці. А яго асобе мала-што вядома. Спачатку ён быў протэстантам, затым пачаў схіляцца ў бок соцыніянсгва. Яго сувязь з Будным не падлягае ніякаму сумненьню. Абмылковыя погляды тых вучоных, якія лічаць В. Цяпінскага праваслаўным. В. Цяпінскі заканчывае нацыянальна-культурную справу, пачатую Ф. Скарынай і С. Будным. Ён перакладае на родную мову эвангэльле. Матывам нацыянальна-культурнай дзейнасьці Цяпінскага было замілаваньне да свайго “зацного“ народу. Перакладчыку эвангэльля было цяжка, што беларускі народ у сучасны момант карыстаецца няўвагай. В. Цяпінскі высока ставіць славян, якія “з давного часу” на сваёй мове “слово божіе выложілі і мелі і нам зоставілі”. Заняпад нацыянальна-рэлігійнага пачуцьця ў сучасным перакладчыку грамадзянстве, ён тлумачыць адступленьнем ад сваёй нацыянальнасьці. Грубасьць, рэлігійная няразьвітасьць, умысловы і моральны заняпад – ўсё гэта вельмі балюча адгукаецца на В. Цяпінскім. Гэта выклікала ў яго гарачае жаданьне прыйсьці на дапамогу свайму народу і прычыніцца да яго культурнага адраджэньня, тым больш, што “духоўныя настаўнікі, пісьма рускага і слова божага ня знаюць, не разумеюць і не наўчаюцца”. Праца, задуманая перакладчыкам, спаткала шмат перашкод на шляху да свайго зьдзейсьненьня, як з боку ўладык, гэтак і паасобных асоб, якія ганілі яе і не давалі ніякае дапамогі. Не зьвяртаючы увагі на розныя няпрыемнасьці, Цяпінскі прыступіў да сваёй надзвычай адказнай і канечнай у культурна-нацыянальных адносінах справы. Знаёмасьць з эвангэльлем будзе, па думцы Цяпіпскага, крыніцай далейшага духоўнага разьвіцьця, бо “бог пробудіт ку можнейшім наукам в слове своем ку стоточному розсудку і ку умеетності”. У сваім перакладзе Цяпінскі стараўся быць дакладным і зразумелым прастатою сваёй мовы. Перакладчык лічыць, што ў яго працы могуць быць абмылкі, але ен просіць чытача ня тлумачыць гэтых абмылак „нашой злості, але люцкой крепкості а неумеетності”. З вялікімі матар’яльнымі труднасьцямі Цяпінскі пабудаваў на свой кошт „убогую друкарню”, у якой і надрукаваў эвангэльле Мацея, Марка і часьць Лукаша. Пакінуты самому сабе, не падтрыманы грэцкімі коламі, варожымі протэстантызму і яго новасьцям, В. Цяпінскі ня мог давесьці да канца задуманае справы.
Браты Мамонічы. Кузьма і Лукаш Мамонічы уяўляюць сабой тып гуманістых іншага характару. Віленскія мяшчане – Мамонічы адчынілі пры дапамозе маскоўскага эмігранта Пятра Мсьціславіча друкарню. Мамонічы былі прадстаўнікамі ортодоксальнае царкоўнае асьветы. У іх друкарні друкаваліся кнігі на царкоўнаславянскай мове: Эвангэльле (1574) Псалтыр (1575). Культурная дзейнасьць братоў Мамонічаў супала з націскам польскай матар'яльнай і духоўнай культуры ў асобе іезуітаў, якая у значнай меры зьмяніла матар’яльнае становішча беларускага мяшчанства. Прадстаўнікі гэтае ортодоксальнае асьветы вельмі добра разумелі канечнасьць асьветы для барацьбы з іезуіцкімі софізмамі, у паасобку — грунтоўную знаёмасьць з кнігамі ўсходніх багасловаў: Дыоніса Арэопагіта, Яна Златавуста, Яна Дамаскіна і інш. Мамонічы падтрымлівалі перапіску з консэрватыўнымі дзеячамі шляхецкага гуманізму, з кн. Андрэем Міхайлавічам Курбскім.
Шляхецкія гуманістыя. Гуманістычныя тэндэнцыі праніклі і ў шляхецкае асяродзьдзе. Разьвіцьцё народнае гаспадаркі спрыяла на-
