не паспеў я перадаць яму адмоўны адказ, як ён павінен быў бегчы з Пецербурга»[1].
З гэтага, бясспрэчна, вынікае, што Каліноўскі спецыяльна камандыраваў Малахоўскага ў Пецербург для ўзмацнення сувязі з рускімі рэволюцыянерамі.
Несумненна, што да паездкі Малахоўскага ў Пецербург Каліноўскі асабіста падтрымліваў сувязі з «Зямлёй і Воляй». Як відаць з паказання бацькі Каліноўскага Гродненскай асобай следчай камісіі, у кастрычніку 1862 года ці пазней Кастусь Каліноўскі апошні раз быў у бацькоў. «5 снежня 1862 года, - расказвае бацька Каліноўскага, - я атрымаў ад яго (Кастуся.-І. Л.) пісьмо, якое пісана з Пецербурга, і з гэтага часу, дзе ён знаходзіўся, што рабіў, мне зусім невядома.
Калі палкоўнік Казанэлі прыходзіў з атрадам і пытаў аб маім сыне, я яму усё расказаў і аддаў пісьмо, якое пісана з Пецербурга 5 снежня 1862 года».
Такім чынам, восенню 1862 г. - напярэдадні паўстання, Каліноўскі асабіста быў у Пецербургу. Есць усе падставы думаць, што ён у гэты час заканчваў апошнюю падрыхтоўку да паўстання і ўмацоўваў сувязі з пецербургскімі рэволюцыйнымі арганізацыямі.
Бясспрэчна, што, маючы зносіны з пецербургскімі рэволюцыйнымі арганізацыямі, Каліноўскі быў у курсе спраў рэволюцыйнай дзейнасці канца 50-х і пачатку 60-х гадоў і, несумненна, чытаў творы вялікіх рэвалюцыйных дэмакратаў, нелегальныя адозвы і пракламацыі розных рэволюцыйных гурткоў і арганізацый. Аб гэтым яскрава сведчыць тое, што ідэі першых нумароў «Мужыцкае праўды», рэдагаваныя, а то і пісаныя Каліноўскім, ідэі яго пісьмаў перад смерцю ва многім сугучны ідэям рускіх рэволюцыйных пракламацый і адозваў 60-х гадоў.
Каліноўскі правільна ацэньвае значэнне вызваленчага руху ў Расіі, значэнне барацьбы сялян Расіі супроць памешчыкаў, заяўляючы ў «Мужыцкай праўдзе» № 3, што гэтая барацьба з'явілася адной з прычын, якая вымусіла самадзяржаўе правесці рэформу 1861 года.
∗ ∗
∗ |
Аб соцыяльна-палітычных поглядах Каліноўскага можна меркаваць па газеце «Мужыцкая праўда», яго пісьмах перад смерцю, адозвах і загадах і, перш за ўсё, яго арганізацыйна-практычнай дзейнасці. Яны, бясспрэчна, пацвярджаюць, што Каліноўскі быў рэволюцыянерам-дэмакратам.
Да светапогляду і дзейнасці Каліноўскага ўпаўне прымяніма ленінская характарыстыка асноўных рыс светапогляду рускага рэволюцыйнага дэмакратызма.
Разгледзім пытанне з гэтага пункту погляду.
Варожасць да прыгонніцтва, барацьба з яго рэшткамі складала галоўны змест усёй літаратурнай і практычна-рэволюцыйнай дзейнасці Каліноўскага. Ён правільна ацэньвае царскі маніфест 19 лютага 1861 года, паказваючы, што ўсе абяцанні перадаць народу зямлю і волю, гэта -абман, пустыя словы. Ад цара і памешчыкаў, гаварыў Каліноўскі, -сяляне не атрымаюць ні зямлі, ні волі. Гэта справа рук саміх сялян.
«Шэсць гадоў ужо мінула, як пачалі гаварыць аб свабодзе мужыцкай. Гаварылі, талкавалі і пісалі многа, а нічога не зра білі. А гэты маніфест, што цар з сенатам з панамі для нас напісаў, то такі дурны, што чорт ведае, да чаго ён падобны, ніякай у ім няма праўды, няма з яго для нас ніякай карысці... Парабілі пісароў, пасрэднікаў, а ўсё за мужыцкія грошы і вялікія грошы-чорт іх ведае на што... А з гэтага то і відаць, што нам нічога добрага і не думалі зрабіці» («Мужыцкая праўда», № 1).
Далей Каліноўскі ў «Мужыцкай праўдзе» і ў пісьмах перад смерцю ўскрывае легенду пра «цара-вызваліцеля». Ён паказвае, што царскі ўрад ашукаў народ. Царскі ўрад навязаў сялянам вялікія дзяржаўныя падаткі, якія дарэшты разбураюць сялянскую гаспадарку, дый да таго яшчэ захаваў паншчыну.
«Два гады таму назад, - гаворыцца ў «Мужыцкай праўдзе» № 3, -калі яшчэ ніякіх маніфестаў аб вольнасці не аб'яўлялі, народ у Пецербургу, Маскве і па цэлай Расіі пачаў вельмі крычаць, што калі ўрад не дасць яму вольнасці, дык ён цэлаю грамадою 19 лютага збунтуецца: тады цар, бачу, збаяўся і вялеў сенатаві з'ехаціся, а народу аб'явіць, што ў посце вольнасць дастане... Цар, з сенатам паталкаваўшы, як мінула трывога, так і аб'явіў замест вольнасці маніфест, а у маніфесце прыказвае мужыкам служыць да часу паншчыну па-стараму, а па-новаму заплаціць больш грошай у казну на пісароў, пасрэднікаў, да і чорт іх ведае на што».
Ацэнка Каліноўскім маніфеста 19 лютага 1861 года ідэйна супадае з ацэнкай яго рускімі рэвалюцыйнымі дэмакратамі.
Думкі Каліноўскага ў «Мужыцкай праўдзе і ў пісьмах ідэйна супадаюць з палажэннямі пракламацыі Чэрнышэўскага «Барским крестьянам от их доброжелателей поклон».
«Чакалі вы, - піша Чэрнышэўскі, — што дасць вам цар волю, вось вам і вышла ад цара воля.
Ці добрая воля, якую даў вам цар, самі вы цяпер ведаеце... два гады застаецца ўсё паранейшаму, і паншчына застаецца, і памешчыку ўлада над вамі застаецца, як была. А дзе паншчыны не было, а быў аброк, там аброк застаецца, альбо які раней быў, альбо яшчэ больш ранейшага стане. Гэта на два гады, гаворыць цар. У два гады, га-
- ↑ Л. Ф. Пантелеев. Из воспоминаний прошлого. 1934 г., стр. 293.
