Авец нямнога, 3-4 штукі на двор, сьвіней яшчэ менш, 2-3 штукі на двор. Бяз сьвіней даволі часта сустракаюцца сялянскія гаспадаркі, без авец— вельмі рэдка. Козы зусім рэдкае зьявішча ў гаспадарцы.
Досыць нялёгка уявіць сабе агульны контур сялянскае гаспадаркі. Вогуле трэба лічыць, што зямлі ёсьць даволі, прынамсі для пераважнае большасьці гаспадарак і для тых, якія досыць забясьпечаны жывёлай. Але на сялянскіх гаспадарках ляжаў падатковы цяжар неаднолькавага маштабу для розных мясцовасьцяй. Падатковы цяжар да памеры на валокі быў такі рознастайны, што яго немагчыма падрахаваць. А з пераводам на валокі толькі ў гаспадарскіх добрах, прынамсі ў XVI сталецьці, рабіўся больш-менш азначаны падрахунак сялянскіх аброкаў і павіннасьцяў Так, у заходніх стараствах усе павіннасьці, у тым ліку і паншчына, пераведзеная на грошы, разьлічваліся ў залежнасьці ад „подлого“, сярэдняга і добрага грунту,—у 40, 55 і 80 грошай з валокі ў Пінскім старастве, у 73, 77 і 86 у Горадзенскім, ад 60 да 97 грошай у Берасьцейскім і г. д. Калі мы прыпомнім, што бочка жыта заўсёды расцэньвалася ў 60-х гадох XVI сталецьця па 8— 12 грошай, а бочка ячменя альбо аўса ад 6 да 10 грошай, дык, прыпушчаючы правільнае трохпольле, мы прыдзем да выніку, што сялянская гаспадарка з валокі аддавала 5-ю частку агульнага прыбытку. Гэта болей ільготнае обкладаньне, чымся тое, якое панавала ў Падзьвіньні і Падняпроўі, дзе, як мы ведаем, пану ішла звычайна чацьвёртая доля ўраджаю.
Але гэта зразумела, бо ўрад у сваіх вялікіх домэнах сьвядома рабіў ільготу сялянам, якія толькі што былі пераведзены на валокі, і атрымліваў усё роўна вялікі лішак з прычыны пераводу старых і неазначаных доляй на грошы.
Балянс сялянскае гаспадаркі звадзіўся да таго, што яна магла пракарміць з валокі дабрае глебы каля 10 чалавек свае сям‘і, прымаючы пад увагу невялікія патрэбы беларускае сялянскае сям‘і канца XVI сталецьця. Так, напрыклад, насельніцтва валокі складалася з аднэй вялікай альбо найчасьцей з 2, З малых сем'яў. А дзеля таго, што сялянская гаспадарка аддавала некаторую частку яравога жывёле, можна сказаць наогул, што вытворчасьць хлебнага продукту мела часта спажыўныя мэты. Гэта супадае з тым, што мы адзначалі раней, а ўласна, што рыначнымі продуктамі ў XVI сталецьці ў сялянскай гаспадарцы маглі быць толькі продукты пчалярства, зьвералоўства і, можа быць, часткова,— гадоўлі жывёлы. Трэба толькі памятаць, што на землях прыватных уласьнікаў селяніну жылося шмат горш.
Наш вывад аб тым, што селянін спажываў увесь зроб-
