4. Моральны прыціск. Народ у тыя часы быў ня толькі пад экономічным прыціскам, але і пад духоўным. Хаця пасьля Вэстфальскага міру спынілася масовыя разьня, што рабілася ў імя рэлігіі, але прымус у рэлігійных справах наагул ня счэз. Людвік XІV, касуючы Нантскі эдыкт, ня быў нейкім выняткам. Імпэратар Леопольд І у Вэнгрыі прысудзіў спаліць на агні 250 протэстантаў, але пасьля раздумаўся і і прадаў іх па 50 каронаў на гішпанскія галеры[1].
Ў 1731 г. князь біскуп Зальцьбурскі выслаў з свайго краю ўсіх сваіх падданых протэстантаў пры вельмі цяжкіх для іх варунках.
У Швайцарыі яшчэ два разы — у 1656 і 1712 гадох — былі рэлігійныя войны. У Польшчы, дзе праз XVІ і XVІІ вякі панавала рэлігійная толерантнасьць, у пачатку XVІІІ в. па намаганьням езуітаў распачалося прасьледаваньне і прыціск некаталікоў.
Калі хрысьціянскія цэрквы ўзаемна прасьледавалі адна адну, дык доля тых, што не належалі ні да аднае з іх, была яшчэ горшая. Жыдоў нідзе, за выняткам Голяндыі ды Польшчы, законы не баранілі. Дый там, дзе іх толеравалі, абхадзіліся з імі, як з нéйкаю заразаю. Аб тых часох прыпамінаюць нам брудныя жыдоўскія вуліцы і кварталы, якія пааставаліся ў шмат якіх местах да нашых дзён. Тут было г. зв. „гетто"; ад рэшты места было яно шчыльна адгароджана, і праз браму варта пускала і выпускала прахожых (вéдама, за плату). Ня ў кожнай гадзіне і ня кожынь дзень маглі Жыды хадзіць у хрысьціянскія кварталы. Ўвесь час узрастаючае насяленьне жыдоўскіх кварталаў проста душылася ў сваіх цесных завулках. Калі хрысьціянін, апрача шляхты і духавенства, ніколі ня быў пэўны за сваё жыцьцё, то гэта яшчэ больш адносілася да Жыдоў.
Таго, хто адважыўся мéць свой уласны пагляд на рэлігію і на сьвет і не хаваў сваіх думак толькі для сябé самога,—таго прызнавалі атэістам, і ўсюдых, апрача Голяндыі, яго чакала верная сьмерць. Ужо ня кажучы аб каталіцкіх краёх, але ў краёх протэстанцкіх, асабліва-ж у Нямеччыне ды Швайцарыі, істнаваў дэвіз: перад усім-біблія, а ўжо пасьля-навука. Тое, што пярэчыла прызнаванай за сьвятую і непамыльную літары бібліі, лічылася бязбожным, процірэлігійным і з гэтае прычыны было забаронена дзяржаваю; гэтак, прыкл., было з навукаю Копэрніка. Навет найменшага адхіленьня ад катахізмовае веры было даволі, каб прызнаць чалавека неправавéрным. Протэстанцкія тэолёгі ўгаварылі Фрыдрыку Вільгэльму І, што навука профэсара
- ↑ Пры плаваньні ваенных караблёў ужываліся тады яшчэ нявольнікі, закутыя ў кайданы, якія грэблі вёсламі.
