8. Абсолютнае панаваньне Кромвэля (1653 - 1658). Рэспубліканская форма гаспадараньня ня была популярнаю ў Англіі. Ня гледзячы на сваю адвечную любоў да волі і на барацьбу за яé, народ быў верны монархічным традыцыям. Шчырыя рэспубліканцы прадстаўлялі нязначную меншасьць. А Кромвель, улюбенец войска, быў залішне магутнай асобай, каб не хацець здабыць сабé найвышэйшую ўладу. Карыстаючыся з новае спрэчкі паміж парлямэнтам і войскам, ён разагнаў парлямэнт "тулава“ ды дзяржаўную раду і гэткім чынам стаўся самаўладным гаспадаром Англіі. Ня вéручы ў магчымасьць далейшага істнаваньня рэспублікі, ён пастанавіў аднавіць монархію з тэй толькі розьніцай, каб на месцы Стюартаў сéлі Кромвэлі. Аднак, з прычыны таго, што войскі, на якія ён апіраўся, ніколі не згадзіліся-бы на адкрыты паварот монарх, ён пастанавіў затрамаць рэспубліканскі выгляд ураду, назначаючы сябе лёрдам протэктарам рэспублікі. Хацеў ён навет гаспадарыць паводле даўнейшых законаў, дык склікаў парлямэнт і аднавіў верхнюю палату. Але ўсё-ж і роялісты, і прэзьбітэрыяне, і рэспубліканцы роўна ненавідзелі яго. Край увесь час выбіраў дэпутатаў, якія складалі оппозіцыйную большасьць, і лёрд-протэктар увесь час распускаў парлямэнты ды склікаў новыя. У канцы свайго панаваньня Кромвэль мусіў абаперціся выключна на войску; разьмясьціўшы яго па ўсім краі, ён душыў кожнае паўстаньне ў зародку; праз шпегаў ён давéдаваўся аб кожнай пачатай змове і ў сваім часе яé папераджаў.
Гэтак рэволюцыя скончылася тым, проці чаго былі скіраваны яе першыя ўдары: абапёртым на войску дэспотызмам. Праўда, Кромвэль гаспадарыў і сільна, і разумна, як у самай дзяржаве, так і вонках яé. Калі ня йшло аб яго ўладу і значэньне, усякі знаходзіў сабе закон і справядлівасьць у гэткай меры, як ніколі ўперад. Верны прынцыпам індэпэндэнтаў, ён усім сэктам дау роўныя правы, дый пайшоу навет далей, бо дазволіў і Жыдом пабудаваць у Лёндане сынагогу; толькі аб каталікох ён забыўся. Гэтая нетолерантнасьць у адносінах да каталікоў з аднаго боку характэрызуе цеснату тагачасных паняцьцяў у рэлігйнай сфэры, а з другога боку выяўляе пэўнае нявер'е протэстантаў у сваé сілы; яны тады яшчэ баяліся павароту каталіцтва ў такіх абставінах, як было пры Марыі Тюдор. Асабіста ў Кромвеля быў яшчэ страх перад магчымай рэволюцыяй на карысьць Стюартаў і, значыць, перад упадкам ягонае ўлады.
У часы Кромвэля Англія зрабілася першараднаю дзяржаваю. Выслаўшы Францыі вайсковую помач у яé вайне з Гішпаніяй, лёрд-протэктар за гэта атрымаў Дюнкірхен, і Англія ізноў умацавалася на сухаземлі; апроч таго, ён ада-
