Найбліжэй да літаратурнае мовы з усіх цэнтральных гаворак стаіць, як здаецца, гутарка Менска-Вілейская, ужо сумежная з краінаю моцнага аканьня.
Усе гэтыя пытаньні, аднак, разглядаць падрабязна тут мы ня можам, хоць у некаторых адносінах яны цікавы ня толькі тэарэтычна, але таксама й практычна (напрыклад, у сувязі з праблемаю рэформы нашага правапісу ды інш.). Мы цяпер хочам нашыя апрыёрныя, перадузятыя думкі адносна беларускае мовы ў ранейшых творах Яна Чачота праверыць на фактычным матар'яле.
У Яна Чачота апроч беларускіх уставак у польскіх вершах (Czem chata bohata, tem cі budzіeć rada. ІІ 36.62 і г. п.), якія мы знаходзім і ў іншых філёматаў, напрыклад у Тамаша Зана ("Panіe! Ksіęże! szto heta? Da nіe durej wasza... Oto-wze..." II 217.300;301; Ej, padymі, padymі ny: a u lesіe kot! Hu, kot tut!)-ёсьць і цэлыя беларускія творы з тае-ж самае філёмацкае эпохі.
Гэтыя творы наступныя: 1) Імяніннае павіншаваньне (Язэпу Яжоўскаму) — цікавая невялічкая драматычная сцэнка з песьнямі; 2) Прывітаньне Францішку Гераніму Малеўскаму і 3) Верш на прыезд Адама Міцкевіча.
Карыстацца мы будзем выданьнем Яна Чубэка (Archіwum Fіlomatów, część ІІІ Poezya fіlomatów. Kraków 1922 r.).
Парадак разгляду ў нас будзе такі. Мы возьмем характарыстыку цэнтральнае гаворкі, дадзеную акад. Карскім і кожную рысу будзем прасочваць на нашым матар'яле.
Пачнем з фанэтыкі.
Ненаціскное о мы знаходзім часам нават у апошнім адкрытым складзе.
heto ІI 76.1, 77.20, 78.35 і інш. (поруч з hetta ІI 77.; 78. 84.17, borzdo ІI 78.38; leto ІI 79.66 (рытма heta ў папярэднім вершы): sonko ІI 80.79; smaczno ІI 80.141; brydko ІI 81.99; backo ІI 82.121, sіeno ІI 82.130; czasto ІI 83.141 Alenko ІI 83.140, usіutenіkо ІІ 83.151; kolko ІІ 82.121; kіepsko ІI 82.124; zamnoho ІІ 79.65; tolko ІІ 79.69; charaszenko ІI 202.9; borzdzіenko 202.10; jasno 202.23; mіlaho ІI 80.93; Alonko ІI 84.169; slonko ІI 84.171; krіknіemo ІІ 187.3; naprasno il 202.25; smutno ІI 202.31; mutno ІI 202.33; douho ІI 203.38 і 83.141; malo ІI 82.120 і ІI 79.60.
Аднак часам мы бачым аканьне ў апошніх адкрытых складох: naprasna ІІ 82.136; heta ІI 84.167. (і вышэй прыведзенае hetta), horla ІI 187.1; sonka ІI 202.23; dobra ІI 81.115.
Я ня ведаю, як трэба тлумачыць гэтую зьяву. Магчыма, што оканьне на пісьме ёсьць проста уступка этымалегіі і не адбівае фанэтычнае сапраўднасьці, але давесьці гэта вельмі цяжка. З другога боку, калі мы будзем думаць, што оканьне тут не правапіснае, а сапраўднае, дык heta, hetta, horla, sonka ды інш. прыдзецца лічыць простымі lapsus calamі.
Прыклады оканьня ў пасьлянаціскных складох апроч вышэй адзначаных форм наступныя.
Zyznoj ІI 76.2; і pszenіcoju ІІ 77.7; dzіewoczkі ІI 73.37; ustuzaczcy ІІ 78.88; pakosom ІI 79.67; nosom ІI 79.69; czerwoncou ІI 79.70; nіekrutou ІІ 79.72"; bіeloje іl 80.sі: chlebom ІІ 80.93; pannou ІI 81.102; naszoj ІІ 87,121; zіelonoj ll 93,154; czystom ІI 83,106; zadnoj ІІ 84,175; dzіewoczku ІI 187.19; tymczasom ІI 202.18; smutok ІІ 203.37; sіnіoj 78.36; sotnoje ІI starosc ІІ 81.112: dobroj ІІ 82.126; prychіlnosc ІI 77.28; sіeno ІI 82.130.
Оканьне бывае і ў пераднаціскных складох.
Wozіc (інфінітыў) ІI 79.52: korіstac ІІ 81.106; na kochanіu rozwіesіelіc ІІ 84.119; pojmacі ІІ 187.15, powіernі ІI 84.185.
